1. Consider the following verse from the गीता –
यत्तु कामेप्सुना कर्म साहंकारेण वा पुनः ।
क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम्‌ ॥ 18-24 ॥
The प्रातिपदिकम् “ईप्सु” has been used as a part of the compound “कामेप्सु”। From which verbal root is the प्रातिपदिकम् “ईप्सु” derived?
Answer: The सन्नन्त-धातुः “ईप्स” is derived from √आप् (आपॢँ व्याप्तौ ५. १६).
आप् + सन् । By 3-1-7 धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वा।
= आप् + स । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ stops 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= ईप् + स । By 7-4-55 आप्ज्ञप्यृधामीत्‌ – “ई” is substituted for the root-vowel of the following verbal roots when followed by the affix सन् beginning with a सकारः (i.e. no augment “इट्”) – i) √आप् (आपॢँ व्याप्तौ ५. १६) ii) √ज्ञप् (ज्ञा अवबोधने ९. ४३ (in the causative) , ज्ञपँ ज्ञानज्ञापनमारणतोषणनिशाननिशामनेषु मिच्च १०. ११८) iii) √ऋध् (ऋधुँ वृद्धौ ४. १६०, ऋधुँ वृद्धौ ५. २७).
= ई प्स प्स । By 6-1-9 सन्यङोः।
= ईप्स । By 7-4-58 अत्र लोपोऽभ्यासस्य।
“ईप्स” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

Now we derive the प्रातिपदिकम् “ईप्सु” from the सन्नन्त-धातुः “ईप्स”।

ईप्स + उ । By 3-2-168 सनाशंसभिक्ष उः। Note: “उ” gets आर्धधातक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= ईप्स् + उ । By 6-4-48 अतो लोपः।
= ईप्सु ।

Since the affix “उ” has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ्, “ईप्सु” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

2. In which sense is the affix “सन्” employed after the verbal root √बध् (बधँ बन्धने १. ११२८) mentioned in the सूत्रम् 3-1-6 मान्बधदान्शान्भ्यो दीर्घश्चाभ्यासस्य?
i) क्षमायाम् – in the sense of “to endure/forbear”
ii) चित्तविकारे – in the sense of “to be disgusted”
iii) निशाने – in the sense of “to sharpen”
iv) व्याधिप्रतीकारे – in the sense of “to cure (a disease.)”
Answer: The affix “सन्” is employed after the verbal root √बध् (बधँ बन्धने १. ११२८) in the sense of “to be disgusted” – बधेश्चित्तविकारे।

3. Where has the सूत्रम् 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः has been used in the form उपास्ते derived from √आस् (आसँ उपवेशने २. ११).

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
आस् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट।
= आस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= आस् + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।
= आस् + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= आस् + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌ ।
= आस् + ते । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः – The शप्-प्रत्ययः takes the लुक् elision when following a verbal root belonging to अदादि-गणः।
= आस्ते ।

“उप” is the उपसर्गः (ref: 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
उप + आस्ते = उपास्ते । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

4. Where has the verbal root √ब्रू (ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि २. ३९) been used in the commentary?
Answer: The verbal root √ब्रू (ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि २. ३९) has been used in the form आहुः।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।
ब्रू + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= ब्रू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= ब्रू + झि । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= आह् + उस् । By 3-4-84 ब्रुवः पञ्चानामादित आहो ब्रुवः – The first five affixes (“तिप्”, “तस्”, “झि”, “सिप्”, “थस्”) of लँट् following the verbal root √ब्रू (ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि २. ३९) optionally get the first five णलादि-प्रत्ययाः (“णल्”, “अतुस्”, “उस्”, “थल्”, “अथुस्”) as replacements. As per 1-3-10 यथासंख्यमनुदेशः समानाम्, the substitutions are done respectively. Simultaneously, “ब्रू” takes the substitution “आह्”।
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “उस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= आह् + शप् + उस् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
= आह् + उस् । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
= आहुः । By रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

5. What would be an alternate form for वेद?
Answer: The alternate form for वेद would be वेत्ति derived from √विद् (विदँ ज्ञाने, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. ५९ ). As per the सूत्रम् 3-4-83 विदो लटो वा – The affixes (“तिप्”, “तस्” etc.) of लँट् following the verbal root √विद् (विदँ ज्ञाने २. ५९ ) optionally get the nine affixes “णल्”, “अतुस्” etc., as replacements respectively. “णल्”-अभावपक्षे we get वेत्ति।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
विद् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= विद् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= विद् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= विद् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= विद् + शप् + ति । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
= विद् + ति । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
= वेद् + ति । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= वेत्ति । By 8-4-55 खरि च।

6. How would you say this in Sanskrit?
“Reflect on the meaning of this verse.”
Answer: अस्य श्लोकस्य अर्थम् मीमांसस्व = अस्य श्लोकस्यार्थं मीमांसस्व।

Easy Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-105 आङि चापः been used in the commentary?
Answer: The सूत्रम् 7-3-105 आङि चापः has been used in the form निद्रया (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “निद्रा”, तृतीया-एकवचनम्)।
निद्रा + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा……।
= निद्रा + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= निद्रे + आ । By 7-3-105 आङि चापः – “आप्” ending bases get एकारः as the substitute when followed by the affix “आङ्” (“टा”) or “ओस्”।
= निद्रया । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

2. Where has the augment सुँट् been used in the commentary?
Answer: The augment सुँट् has been used in the commentary in the form अन्येषाम् (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “अन्य”, पुंल्लिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम्)।

अन्य + आम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…।
= अन्य + सुँट् आम् । By 7-1-52 आमि सर्वनाम्नः सुट्, the affix “आम्” prescribed to a pronoun (सर्वनाम-शब्द:), takes the augment “सुँट्” when the base (अङ्गम्) ends in a अवर्ण: (अकार: or आकार:)। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the “सुँट्”-आगम: attaches to the beginning of “आम्”।
= अन्य + स् आम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= अन्ये साम् । By 7-3-103 बहुवचने झल्येत्।
= अन्येषाम् । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः।