Today we will look at the form अभूत् 3As-लुँङ् from श्रीमद्भागवतम् 2.7.5.

तप्तं तपो विविधलोकसिसृक्षया मे आदौ सनात्स्वतपसः स चतुःसनोऽभूत् ।
प्राक्कल्पसम्प्लवविनष्टमिहात्मतत्त्वं सम्यग्जगाद मुनयो यदचक्षतात्मन् ।। २-७-५ ।।
धर्मस्य दक्षदुहितर्यजनिष्ट मूर्त्यां नारायणो नर इति स्वतपःप्रभावः ।
दृष्ट्वात्मनो भगवतो नियमावलोपं देव्यस्त्वनङ्गपृतना घटितुं न शेकुः ।। २-७-६ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
कुमारावतारमाह । मे मया आदौ यत्तपस्तप्तं तस्मात्स्वतपसो मत्तपसो हेतोः स हरिश्चतुःसनोऽभूत् । सनत्कुमारः सनकः सनन्दनः सनातन इति चत्वारः सनशब्दा नाम्नि यस्य सः । कथंभूतात्स्वतपसः । सनादखण्डितात् । यद्वा स्वतपसः सनाद्दानात् समर्पणादित्यर्थः । षणु दाने । स च पूर्वकल्पस्य संप्लवे प्रलये विनष्टमुच्छिन्नसंप्रदायमात्मतत्त्वमिहास्मिन्कल्पे सम्यग्जगादोक्तवान् । सम्यक्त्वं दर्शयति । यद्गदितमात्रमेव मुनय आत्मन् आत्मनि मनस्यचक्षत साक्षादपश्यन् ।। ५ ।। नरनारयणावतारमाह । धर्मस्य पत्न्यां दक्षदुहितरि मूर्तिसंज्ञायां नारायणो नर इति मूर्तिद्वयेन जातः । कथंभूतः । स्वोऽसाधारस्तपःप्रभावो यस्य । तदेवाह । अनङ्गस्य पृतनाः देव्योऽप्सरसो भगवतः सकाशादात्मनः स्वप्रतिरूपा उर्वश्याद्याः स्त्रीर्दृष्ट्वा तस्य नियमावलोपं व्रतभङ्गं घटितुं साधयितुं न शेकुरिति । एतच्चाख्यानमेकादशे भविष्यति ।। ६ ।।

Gita Press translation “At the dawn of creation I (Brahmā) practiced austerity for the purpose of creating the various worlds. As a result of that penance of mine the eternal Lord appeared in the form of the four brothers (Sanatkumāra, Sanaka, Sanandana and Sanātana), all of whom bear the word ‘Sana’ as a part of their names, and fully expounded in the present Kalpa the truth of the Spirit, which had been lost during the Dissolution at the end of the preceding Kalpa, and which the sages forthwith perceived in their heart (as a result of that exposition). (5) Of Mūrti, a daughter of Dakṣa and the wife of Dharma (the god of virtue), He was born as the twin sages Nārāyaṇa and Nara, who were unequalled in the glory of their austere penance. The celestial nymphs who accompanied the god of love as his army to conquer them beheld there other nymphs, as charming as themselves, evolved by dint of their Yogic power, and could not violate the sanctity of their vow.(6)”

अभूत् is derived from the verbal root √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १)

In the धातु-पाठः, there are no इत् letters with the verbal root √भू. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्,  in कर्तरि प्रयोग: this verbal root takes the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √भू can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।

The विवक्षा is लुँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) भू + लुँङ् । By 3-2-110 लुङ्, the affix लुँङ् is prescribed after a verbal root when used in the sense of past.

(2) भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भू + तिप् ।  3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः।

(4) भू + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) भू + त् । By 3-4-100 इतश्‍च, the ending इकारः of a परस्मैपद-प्रत्ययः which came in the place of a ङित्-लकारः is elided.

(6) भू + च्लि + त् । By 3-1-43 च्लि लुङि, when लुँङ् follows, the प्रत्यय: “च्लि” is prescribed after a verbal root.
Note: This सूत्रम् is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.

(7) भू + सिँच् + त् । By 3-1-44 च्लेः सिच्, the affix “च्लि” is substituted by “सिँच्”।

(8) भू + त् । By 2-4-77 गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु, when followed by a परस्मैपद-प्रत्यय:, the प्रत्यय: “सिँच्” takes the लुक् elision if preceded by √गा (the substitute “गा” which comes in place of इण् गतौ २. ४० by 2-4-45 इणो गा लुङि) or √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ) or any verbal root which has the घु-सञ्ज्ञा (ref. 1-1-20 दाधा घ्वदाप्) or √पा (पा पाने १. १०७४) or √भू (भू सत्तायाम् १. १).
Note: 7-3-96 अस्तिसिचोऽपृक्ते does not apply here, because it requires the affix सिँच् to be actually present. Here the affix सिँच् has taken the लुक् elision, hence 7-3-96 does not apply.

See question 2.

(9) अट् भू + त् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the “अट्”-आगमः which is उदात्तः। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “अट्”-आगमः at the beginning of the अङ्गम्।

(10) अभूत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

Questions:

1. Where has लुँङ् been used in the last ten verses of the गीता?

2. After step 8, why doesn’t the अङ्गम् “भू” take the गुणादेशः by 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः?

3. Can you identify another लुँङ् form in the verses?

4. Which सूत्रम् is used for the जकारादेशः in the form जगाद?

5. Where has the सूत्रम् 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“The teacher was amazed to hear my answer.” Paraphrase this to “Having heard my answer, the teacher was amazed.” Use the अव्ययम् “श्रुत्वा” for “having heard” and the adjective प्रातिपदिकम् “विस्मित” for “amazed.”

Easy Questions :

1. Can you spot a “आम्” augment in a सुबन्तं पदम् in the commentary?

2. Where has the सूत्रम् 7-3-110 ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः been used in the verses?

Today we will look at the form ईयुः 3Ap-लिँट् from श्रीमद्भागवतम् 10.25.33.

शङ्खदुन्दुभयो नेदुर्दिवि देवप्रणोदिताः । जगुर्गन्धर्वपतयस्तुम्बुरुप्रमुखा नृप ।। १०-२५-३२ ।।
ततोऽनुरक्तैः पशुपैः परिश्रितो राजन्स गोष्ठं सबलोऽव्रजद्धरिः । तथाविधान्यस्य कृतानि गोपिका गायन्त्य ईयुर्मुदिता हृदिस्पृशः ।। १०-२५-३३ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
ततो गोवर्धनस्थानात् । अस्य श्रीकृष्णस्य तथाविधानि गोवर्धनोद्धरणादिरूपाणि कृतानि कर्माणि गायन्त्य ईयुर्ययुः । कथंभूताः । एवं प्रेम्णा हृदि स्पृशन्तीति हृदिस्पृशस्ताः । यद्वा कथंभूतस्य । प्रेष्ठत्वेन तासां हृदि स्पृशतीति हृदिस्पृक् तस्य ।। ३३ ।।

Gita Press translation “Prompted by the gods, conchs and kettledrums sounded in the heavens; while Gandharva chiefs – the foremost of whom was Tumburu – sang, O protector of men! (32) Surrounded by loving cowherds and accompanied by Balarāma, O king, the said Śrī Hari went back from that place to Vraja. Full of delight the cowherd women (too) returned (to their respective homes) celebrating such exploits (as the uplifting of Govardhana) of Śrī Kṛṣṇa (who had captivated their heart).(33)”

ईयुः is derived from the धातुः √इ (इण् गतौ, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. ४०)

The ending णकार: of “इण्” gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। This धातु: is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग: √इ takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √इ can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(1) इ + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट् , the affix लिँट् (Perfect Tense) comes after a verbal root in the sense of the past not of today, provided that the action is unperceived by the narrator.

(2) इ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) इ + झि । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झि” as the substitute for the लकारः। By 3-4-115 लिट् च, a तिङ्-प्रत्यय: which comes in place of लिँट् gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। Therefore “झि” gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। This prevents 3-1-68 कर्तरि शप्‌ (which requires a सार्वधातुक-प्रत्यय: to follow) from applying.

(4) इ + उस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः, when they come in place of लिँट्, the nine परस्मैपद-प्रत्यया: – “तिप्”, “तस्”, “झि”, “सिप्”, “थस्”, “थ”, “मिप्”, “वस्” and “मस्” – are substituted by “णल्”, “अतुस्”, “उस्”, “थल्”, “अथुस्”, “अ”, “णल्”, “व” and “म” respectively.
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “उस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(5) इ इ + उस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य , when लिँट् follows a verbal root, there is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.

Note: As per 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्, “उस्” is a कित् here. This allows 1-1-5 क्क्ङिति च to block 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, we apply 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य before applying 6-4-81 इणो यण्।

(6) ई इ + उस् । By 7-4-69 दीर्घ इणः किति, when followed by a लिँट्-प्रत्यय: which is कित् (has ककार: as a इत्), there is an elongation of the vowel in the अभ्यास: of the verbal root √इ (इण् गतौ २. ४०)।

(7) ई य् + उस् । By 6-4-81 इणो यण्, the verbal root √इ (इण् गतौ #२. ४०), gets यण् as the replacement when followed by an अजादि-प्रत्यय: (vowel-beginning affix).

(8) ईयुः । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।

Questions:

1. Where has √इ (इण् गतौ #२. ४०) been used in a तिङन्तं पदम् for the last time in the गीता?

2. In which of the nine forms in the conjugation table of √इ (इण् गतौ #२. ४०) with लँट् is 6-4-81 इणो यण् (used in step 7 of this example) used?

3. The form जगुः used in the verses is derived from which verbal root?

4. Where has the सूत्रम् 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि been used in the verses?

5. Can you spot the affix “श” in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Seeing Śrī Kṛṣṇa’s (amorous) sport, even the gods were extremely amazed.” Paraphrase this to “Seeing Śrī Kṛṣṇa’s (amorous) sport, even the gods went to extreme amazement.” Use the अव्ययम् “दृष्ट्वा” for “seeing/having seen”, the feminine प्रातिपदिकम् “लीला” for “(amorous) sport”, the adjective प्रातिपदिकम् “परम” for “extreme” and the masculine प्रातिपदिकम् “विस्मय” for “amazement.”

Easy Questions:

1. Consider the सन्धि-कार्यम् between अव्रजत् + हरिः = अव्रजद्धरिः। What would be an optional form (instead of अव्रजद्धरिः)?

2. Can you spot two places in the verses where 6-1-113 अतो रोरप्लुतादप्लुते has been used?

Today we will look at the form गोप्तास्मि 1As-लुँट् from श्रीमद्भागवतम् 8.17.18.

त्वयार्चितश्चाहमपत्यगुप्तये पयोव्रतेनानुगुणं समीडितः । स्वांशेन पुत्रत्वमुपेत्य ते सुतान्गोप्तास्मि मारीचतपस्यधिष्ठितः ।। ८-१७-१८ ।।
उपधाव पतिं भद्रे प्रजापतिमकल्मषम् । मां च भावयती पत्यावेवंरूपमवस्थितम् ।। ८-१७-१९ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
मारीचस्य तपस्यधिष्ठाय स्थितः सन् गोप्तास्मि पालयिष्यामि ।। १८ ।। अतः पतिमुपधाव भजस्व ।। १९ ।।

Gita Press translation “Worshipped in the proper way for the protection of your sons through (the observance of the vow called) Payovrata and duly extolled by you, I shall assume the role of a son to you, entering by a part of My Being the procreative energy of the sage Kaśyapa (a son of Marīcī), and protect your progeny.(18) (Therefore,) seek your consort, the faultless Kaśyapa (a lord of created beings), O blessed lady, visualizing Me as present in this (very) form (standing before you) in the person of your husband.(19)”

गोप्तास्मि is derived from the धातुः √गुप् (गुपूँ रक्षणे, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. ४६१)

The ending ऊकारः (which is an इत्) of “गुपूँ” has a उदात्त-स्वरः। Thus √गुप् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √गुप् takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default.

By 3-1-31 आयादय आर्धधातुके वा – When the intention is to add a आर्धधातुक-प्रत्यय:, the affixes “आय” etc. (prescribed by the prior three rules – 3-1-28 गुपूधूपविच्छिपणिपनिभ्य आयः, 3-1-29 ऋतेरीयङ् and 3-1-30 कमेर्णिङ्) are added to the धातु: only optionally.

In the present example the affix “आय” (which is optional by 3-1-31) has not been added to √गुप्। See question 2.

The विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) गुप् + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्, the affix लुँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future not of today.

(2) गुप् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) गुप् + मिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “मिप्” as the substitute for the लकारः।

(4) गुप् + मि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) गुप् + तासिँ + मि । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively.

Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.

(6) गुप् + तास् + मि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।

Note: “गुपूँ” is an ऊदित् (has ऊकारः as a इत्)। By 7-2-44 स्वरतिसूतिसूयतिधूञूदितो वा, an आर्धधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the वल्-प्रत्याहारः optionally gets the augment इट् when following a verbal root that is ऊदित् (has ऊकार: as a इत्) or the verbal root √स्वृ (स्वृ शब्दोपतापयोः १. १०८१) or √सू (षूङ् प्राणिगर्भविमोचने २. २५) or √सू (षूङ् प्राणिप्रसवे ४. २७) or √धू (धूञ् कम्पने ५. १०, ९. २०).
In the present example the augment “इट्” has not been added. See question 3.

(7) गोप्तास्मि । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च, when a अङ्गम् is followed by a सार्वधातुक-प्रत्ययः or an आर्धधातुक-प्रत्ययः, then its इक्-letter takes गुण-आदेशः in the following two cases:
i) The अङ्गम् ends in a पुक्-आगमः।
or
ii) The penultimate letter of the अङ्गम् has the लघु-सञ्ज्ञा।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः (used in step 5 of the example) been used for the last time in the गीता?

2. What would be the final form in this example if the optional affix “आय” were to be added to √गुप्?

3. What would be the final form in this example if the optional augment “इट्” were to be added to the affix “तास्” after step 6?

4. Which सूत्रम् has been used for the elision of the affix “हि” in the form उपधाव used in the verses?

5. Where has 3-4-91 सवाभ्यां वामौ been used in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Dharma alone will protect you.”

Easy Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-118 औत्‌ been used in the verses?

2. Which term used in the verses has the नदी-सञ्ज्ञा?

Today we will look at the form इयाय 3As-लिँट् from श्रीमद्भागवतम् 6.3.24.

नामोच्चारणमाहात्म्यं हरेः पश्यत पुत्रकाः । अजामिलोऽपि येनैव मृत्युपाशादमुच्यत ।। ६-३-२३ ।।
एतावतालमघनिर्हरणाय पुंसां सङ्कीर्तनं भगवतो गुणकर्मनाम्नाम् ।
विक्रुश्य पुत्रमघवान्यदजामिलोऽपि नारायणेति म्रियमाण इयाय मुक्तिम् ।। ६-३-२४ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
न चात्र प्रमाणं वक्तव्यं दृष्टत्वादित्याह – नामोच्चारणेति । येनैव केवलेन सकृदुच्चारितेन ।। २३ ।। ननु नामाभासेन कथं सर्वपापक्षयः स्यात् । श्रद्धाभक्त्यावृत्त्यादेरपि विधानात् । तथाहि ‘सायं प्रातर्गृणन् भक्त्या दुःखग्रामाद्विमुच्यते’ इति, ‘अनुदिनमिदमादरेण शृण्वन्’ इति, ‘श्रवणं कीर्तनं ध्यानं हरेरद्भुतकर्मणः ।। जन्मकर्मगुणानां च तदर्थेऽखिलचेष्टितम् ।।’ इत्याद्यस्मिन्नेव पुराणे तत्र तत्र पठ्यते । पुराणान्तरे च ‘पापक्षयश्च भवति स्मरतां तमहर्निशम्’ इति । अत्रैव च ‘तस्मात्संकीर्तनं विष्णोर्जगन्मङ्गलमंहसाम् ।। महतामपि कौरव्य विद्ध्येकान्तिकनिष्कृतम् ।।’ इत्यादिना सम्यक्कीर्तनादेव मुच्यते । किंच तथा सति किमिति मन्वादयो द्वादशाब्दादीनि स्मरेयुः । तस्मादिदमनुपपन्नमिव तत्राह – एतावतेति । भगवतो गुणानां कर्मणां च नाम्नां च सम्यक्कीर्तनमिति यदेतावता पुंसामघनिर्हरणाय पापक्षयमात्रायालमुपयोगो नास्ति । अलंशब्दोऽत्र वारणे । यथाहामरसिंहः – ‘अलं भूषणपर्याप्तिशक्तिवारणवाचकम्’ इति । उपयोगाभावमेवाह । अजामिलो महापातक्यपि नारायणेति विक्रुश्य नतु सम्यक्कीर्तयित्वा । तच्च पुत्रं विक्रुश्य नतु हरिम् । अघवानशुचिरपि म्रियमाणोऽस्वस्थचित्तोऽपि मुक्तिमवाप न त्वघनिर्हरणमात्रम्, अतो नामाभासेनापि सर्वपापक्षय इत्येव तत्त्वम् । आवृत्तिश्रद्धादिविधयस्तु पापवासनाक्षयार्था इत्युक्तमेव ‘हरेर्गुणानुवादः खलु सत्त्वभावनः’ इत्यत्र ।। २४ ।।

Gita Press translation “Realize, my boys, the glory of uttering the name of Śrī Hari, by which alone (pronounced unintentionally once only) even (a vile sinner like) Ajāmila was liberated from the noose of Death! (23) To celebrate duly the virtues and exploits of the Lord and to chant His name – this much is not needed for (merely) wiping out the sins of men! For even the (most) sinful Ajāmila attained liberation by (simply) calling his son at the pitch of his voice (and not with proper intonation) as Nārāyaṇa (and that too) while on the verge of death (when neither his body nor his mind was in a sound condition).(24) “

इयाय is derived from the धातुः √इ (इण् गतौ, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. ४०)

The ending णकार: of “इण्” gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। This धातु: is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग: √इ takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √इ can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) इ + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट् , the affix लिँट् (Perfect Tense) comes after a verbal root in the sense of the past not of today, provided that the action is unperceived by the narrator.

(2) इ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) इ + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। By 3-4-115 लिट् च, a तिङ्-प्रत्यय: which comes in place of लिँट् gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। Therefore “तिप्” gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। This prevents 3-1-68 कर्तरि शप्‌ (which requires a सार्वधातुक-प्रत्यय: to follow) from applying.

(4) इ + णल् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः, when they come in place of लिँट्, the nine परस्मैपद-प्रत्यया: – “तिप्”, “तस्”, “झि”, “सिप्”, “थस्”, “थ”, “मिप्”, “वस्” and “मस्” – are substituted by “णल्”, “अतुस्”, “उस्”, “थल्”, “अथुस्”, “अ”, “णल्”, “व” and “म” respectively.

(5) इ + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) इ इ + अ । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य, when लिँट् follows a verbal root, there is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.

Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, we apply 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य before applying 7-2-115 अचो ञ्णिति।

(7) इ ऐ + अ । By 7-2-115 अचो ञ्णिति, a vowel ending अङ्गम् gets a वृद्धिः substitute, when followed by a प्रत्ययः that has ञकारः or a णकारः as an indicatory letter.

(8) इयँङ् ऐ + अ । By 6-4-78 अभ्यासस्यासवर्णे, “इयँङ्” and “उवँङ्” are substituted respectively in place of a इवर्ण: (इकार:/ईकार:) and उवर्ण: (उकार:/ऊकार:) belonging to a अभ्यास:, when followed by a vowel which is not सवर्ण:।
Note: The resulting meaning is that if the इवर्ण: (इकार:/ईकार:) belonging to a अभ्यास: is followed by any vowel other than a इवर्ण: (इकार:/ईकार:) it gets substituted by “इयँङ्”। Similarly, if the उवर्ण: (उकार:/ऊकार:) belonging to a अभ्यास: is followed by any vowel other than a उवर्ण: (उकार:/ऊकार:) it gets substituted by “उवँङ्”।
See question 2.

(9) इयै + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(10) इयाय । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

Questions:

1. In the first ten verses of Chapter 4 of the गीता can you spot a तिङन्तं पदम् derived from the verbal root √इ (इण् गतौ #२. ४०)?

2. In step 8 why is 6-4-78 अभ्यासस्यासवर्णे required? (Why cannot 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां be used?)

3. Where has लोँट् been used in the verses?

4. Which सूत्रम् is used for the substitution “धि” in the form विद्धि in the commentary?

5. Where has 3-4-108 झेर्जुस् been used in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Śrī Hanumān went to Lañkā to search for Sītā.” Use the अव्ययम् “अन्वेष्टुम्” for “to search for.”

Easy Questions:

1. Where in the verses has the सूत्रम् 6-4-134 अल्लोपोऽनः been used?

2. Which प्रातिपदिकम् has been used in the word अस्मिन् in the commentary?

Today we will look at the form तत्रसुः 3Ap-लिँट् from श्रीमद्भागवतम् 6.10.27.

अथ क्षीणास्त्रशस्त्रौघा गिरिशृङ्गद्रुमोपलैः । अभ्यवर्षन्सुरबलं चिच्छिदुस्तांश्च पूर्ववत् ।। ६-१०-२६ ।।
तानक्षतान्स्वस्तिमतो निशाम्य शस्त्रास्त्रपूगैरथ वृत्रनाथाः । द्रुमैर्दृषद्भिर्विविधाद्रिशृङ्गैरविक्षतांस्तत्रसुरिन्द्रसैनिकान् ।। ६-१०-२७ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
क्षीणा अस्त्राणां च शस्त्राणां च ओघा येषाम् । गिरिशृङ्गैर्द्रुमैरुपलैश्च ।। २६ ।। तानिन्द्रसैनिकान् शस्त्राणामस्त्राणां च पूगैः समूहैरक्षतान् क्षतशून्यान्स्वस्तिमतः सुखिनो द्रुमादिभिश्चाविक्षतान्निशाम्य दृष्ट्वा । वृत्रो नाथो येषां ते । तत्रसुर्भीताः ।। २७ ।।

Gita Press translation “Their stock of missiles and weapons being depleted, they now showered mountainpeaks, trees and stones on the celestial host and the gods split them as before.(26) Finding the aforesaid warriors of Indra secure and unhurt by their volleys of weapons and missiles and unscathed even by the trees, stones and peaks of mountains of every description (hurled by them), the demons led by Vṛtra were filled with dismay.(27)”

तत्रसुः is derived from the धातुः √त्रस् (त्रसीँ उद्वेगे, दिवादि-गणः, धातु-पाठः #४. ११)

The ending ईकारः (which is an इत्) of “त्रसीँ” has a उदात्त-स्वरः। Thus √त्रस् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √त्रस् takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default.

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(1) त्रस् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट् , the affix लिँट् (Perfect Tense) comes after a verbal root in the sense of the past not of today, provided that the action is unperceived by the narrator.

(2) त्रस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) त्रस् + झि । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झि” as the substitute for the लकारः। By 3-4-115 लिट् च, a तिङ्-प्रत्यय: which comes in place of लिँट् gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। Therefore “झि” gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। This prevents 3-1-68 कर्तरि शप्‌ (which requires a सार्वधातुक-प्रत्यय: to follow) from applying.

(4) त्रस् + उस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः, when they come in place of लिँट्, the nine परस्मैपद-प्रत्यया: – “तिप्”, “तस्”, “झि”, “सिप्”, “थस्”, “थ”, “मिप्”, “वस्” and “मस्” – are substituted by “णल्”, “अतुस्”, “उस्”, “थल्”, “अथुस्”, “अ”, “णल्”, “व” and “म” respectively.
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “उस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(5) त्रस् त्रस् + उस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य , when लिँट् follows a verbal root, there is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.

(6) त त्रस् + उस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः, of the consonants of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), only the one (if any) at the beginning is retained, the rest are elided. See question 2.

(7) तत्रसुः । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।

Questions:

1. In the गीता can you spot a word in which the विवक्षा is the same as in this example – लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्?

2. Why doesn’t 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि apply in this example after step 6? (Which condition is not satisfied?)

3. What would be an alternate final form in this example?

4. Where else (besides in तत्रसुः) has लिँट् been used in the verses?

5. Can you spot an augment “अट्” in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Seeing the mighty Kumbhakarṇa all the monkeys were filled with dismay.” Use the अव्ययम् “दृष्ट्वा” for “seeing (having seen)”, use the adjective प्रातिपदिकम् “बलिन्” for “mighty.”

Easy questions:

1. Please do पदच्छेद: of तांश्च and mention the relevant rules.

2. Which सूत्रम् is used for the substitution “ऐस्” in the form द्रुमै: (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “द्रुम”, तृतीया-बहुवचनम्)?

Today we will look at the form समानर्चुः 3Ap-लिँट् from श्रीमद्भागवतम् 10.22.5.

कात्यायनि महामाये महायोगिन्यधीश्वरि । नन्दगोपसुतं देवि पतिं मे कुरु ते नमः ।
इति मन्त्रं जपन्त्यस्ताः पूजां चक्रुः कुमारिकाः ।। १०-२२-४ ।।
एवं मासं व्रतं चेरुः कुमार्यः कृष्णचेतसः । भद्रकालीं समानर्चुर्भूयान्नन्दसुतः पतिः ।। १०-२२-५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
महामाये इत्यादिसंबोधनैस्तव न किंचिदशक्यमिति सूचयन्त्यः प्रत्येकं प्रार्थयन्ते ।। ४ ।। कृष्णचेतस्त्वमाह – भूयान्नन्दसुतः पतिरित्यानर्चुरिति ।। ५ ।।

Gita Press translation – The aforesaid virgins performed worship, each muttering the following prayer – “Goddess Kātyāyanī, the great deluding potency (of the Lord), possessed of infinite Yogic powers, O supreme Ruler (of the universe in a female form), (pray) make Śrī Kṛṣṇa (the Darling of Nanda, the cowherd chief) my husband! Hail to You!” (4) With their mind (and heart) set on Śrī Kṛṣṇa the maidens thus observed the (sacred) vow for a (whole) month and worshipped Goddess Bhadrakālī with due ceremony praying: “Let the Darling of Nanda be our husband.”(5)

आनर्चु: is derived from the धातुः √अर्च् (अर्चँ पूजायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. २३२)

The ending अकारः (which is an इत्) of “अर्चँ” has a उदात्त-स्वरः। Thus √अर्च् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √अर्च् takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default.

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(1) अर्च् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट् , the affix लिँट् (Perfect Tense) comes after a verbal root in the sense of the past not of today, provided that the action is unperceived by the narrator.

(2) अर्च् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) अर्च् + झि । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झि” as the substitute for the लकारः। By 3-4-115 लिट् च, a तिङ्-प्रत्यय: which comes in place of लिँट् gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। Therefore “झि” gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। This prevents 3-1-68 कर्तरि शप्‌ (which requires a सार्वधातुक-प्रत्यय: to follow) from applying.

(4) अर्च् + उस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः, when they come in place of लिँट्, the nine परस्मैपद-प्रत्यया: – “तिप्”, “तस्”, “झि”, “सिप्”, “थस्”, “थ”, “मिप्”, “वस्” and “मस्” – are substituted by “णल्”, “अतुस्”, “उस्”, “थल्”, “अथुस्”, “अ”, “णल्”, “व” and “म” respectively.
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “उस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(5) अर्च् अर्च् + उस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य , when लिँट् follows a verbal root, there is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.

(6) अ अर्च् + उस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः, of the consonants of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), only the one (if any) at the beginning is retained, the rest are elided.

(7) आ अर्च् + उस् । By 7-4-70 अत आदेः, a beginning अकारः of a अभ्यास: (reduplicate) takes the दीर्घादेश: (आकार:) when लिँट् follows.
Note: This सूत्रम् is a अपवाद: (exception) for 6-1-97 अतो गुणे।

(8) आ नुट् अर्च् + उस् । By 7-4-71 तस्मान्नुड् द्विहलः, a नुट् augment comes to a term that is preceded by an elongated (by 7-4-70) अकार: of a verbal root which has two consonants. 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “नुट्”-आगमः at the beginning of the term “अर्च्”।
(Note: The use of तस्मात् in this सूत्रम् is similar to that in 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि।)

(9) आ न् अर्च् + उस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। The उकार: in नुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थ:)।

(10) आनर्चु: । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।

“सम्” is the उपसर्गः (ref 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)
सम् + आनर्चुः = समानर्चुः ।

Questions:

1. Can you find a word in the गीता (Chapter 11) in which 7-4-70 अत आदेः (used in step 7 of the example) has been used?

2. Commenting on the सूत्रम् 7-4-71 तस्मान्नुड् द्विहलः (used in step 8 of the example) the तत्त्वबोधिनी says – तच्छब्देन कृतदीर्घाकारः परामृश्यते। Please explain.

3. Where has 6-4-106 उतश्च प्रत्ययादसंयोगपूर्वात्‌ been used in the verses?

4. Which सूत्रम् is used for the एकारादेश: in the form चेरु:?

5. In the verses can you spot a word in which लिँङ् (आशिषि) has been used?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Abandoning (having abandoned) Indra’s worship, all the cowherds worshiped Sri Krishna with due ceremony.” Use the gerund विहाय for “having abandoned” and use a word from the verses for “worship” and “worshiped with due ceremony.”

Easy questions:

1. Why doesn’t 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः apply in the form कुमार्यः (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “कुमारी”, प्रथमा-बहुवचनम्)?

2. Does the term “पति” have the घि-सञ्ज्ञा in the form पति:?

Today we will look at the form तरिष्यन्ति 3Ap-लृँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 5.39.25.

ततो हि हरिशार्दूल पुनरागमनाय तु  । प्राणानामपि सन्देहो मम स्यान्नात्र संशयः ।। ५-३९-२२ ।।
तवादर्शनजः शोको भूयो मां परितापयेत् । दुःखाद्दुःखपरामृष्टां दीपयन्निव वानर ।। ५-३९-२३ ।।
अयं च वीर सन्देहस्तिष्ठतीव ममाग्रतः । सुमहांस्त्वत्सहायेषु हर्यृक्षेषु हरीश्वर ।। ५-३९-२४ ।।
कथं नु खलु दुष्पारं तरिष्यन्ति महोदधिम् । तानि हर्यृक्षसैन्यानि तौ वा नरवरात्मजौ ।। ५-३९-२५ ।।

Gita Press translation “For, if after that there is any doubt about your return, O tiger among monkeys, there is uncertainty of my survival too; there is no doubt about it. (22) Grief born of your absence, O monkey, will torment me further, burning me as it were, seized (as I already am) with agony after agony. (23) Nay, this very great doubt (ever) stands before me as it were about your associate monkeys and bears, O heroic lord of monkeys, as to how on earth those hordes of monkeys and bears or (for that matter) those two princes (lit., sprung from the loins of a jewel among men) will actually (be able to) cross the vast sea, which is (so) difficult to cross. (24-25)”

तरिष्यन्ति is derived from the धातुः √तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः १. ११२४).

The verbal root √तॄ has no इत् letters in the धातु-पाठ:। Thus √तॄ is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √तॄ takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default.

The विवक्षा here is लृँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(1) तॄ + लृँट् । 3-3-13 लृट् शेषे च – With or without the presence of a क्रियार्था क्रिया (an action meant or intended for another action), the affix लृँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future.

(2) तॄ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) तॄ + झि । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झि” as the substitute for the लकारः।

(4) तॄ + स्य + झि । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively.

Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.

(5) तॄ + इट् स्य + झि । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः – an आर्धधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the वल्-प्रत्याहारः gets the augment “इट्”।

Note: √तॄ is not अनुदात्तोपदेश: and hence 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ cannot block 7-2-35. See question 3.

As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the आगम: “इट्” joins at the beginning of the प्रत्यय: “स्य”।

(6) तॄ + इस्य + झि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) तर् + इस्य + झि । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows. By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a “रँ” (“र्”, “ल्”) letter.

(8) तर् + इस्य + अन्ति । By 7-1-3 झोऽन्तः – “अन्त्” comes in as a replacement for the झकारः of a प्रत्यय:।

(9) तरिस्यन्ति । By 6-1-97 अतो गुणे, in the place of the letter “अ” which is not at the end of a पदम्, and the following गुण: letter, there is single substitute of the latter (the गुण: letter).

(10) तरिष्यन्ति । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:, the letter “स्” is replaced by the cerebral “ष्” when preceded either by a letter of the इण्-प्रत्याहार: or a letter of the क-वर्ग: (“क्”, “ख्”, “ग्”, “घ्”, “ङ्”)। This substitution only takes place if the “स्” is an आदेश: (substitute) or part of a प्रत्यय: (affix.)

Questions:

1. Where has √तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः १. ११२४) been used with लृँट् in Chapter Eighteen of the गीता?

2. What would be an alternate final form (besides तरिष्यन्ति) in this example?

3. A majority of the monosyllabic verbal roots ending in a vowel are अनुदात्तोपदेशा:। But those (like √तॄ) ending in a ॠकार: are not. Monosyllabic verbal roots ending in which other long vowel (besides ॠकार:) are not अनुदात्तोपदेशा:?

4. Which सूत्रम् is used for the अकार-लोप: in the form स्यात् used in the verses?

5. Can you spot the affix णिच् used in a तिङन्तं पदम् in the verses?

6. Use some words from the verses to compose the following sentence in Sanskrit:
“How actually will I across this sea of transmigration which is so difficult to cross?” Use the (compound) masculine प्रातिपदिकम् “संसार-सागर” for “sea of transmigration.”

Easy questions:

1. Which सूत्रम् is used to perform the सन्धि-कार्यम् between दीपयन् + इव = दीपयन्निव?

2. Where has 8-3-7 नश्छव्यप्रशान् been used in the verses?

Today we will look at the form अहनत् 3As-लँङ् from श्रीमद्भागवतम् 10.77.3.

चतुर्भिश्चतुरो वाहान्सूतमेकेन चाहनत् । द्वाभ्यं धनुश्च केतुं च शरेणान्येन वै शिरः ।। १०-७७-३ ।।
गदसात्यकिसाम्बाद्या जघ्नुः सौभपतेर्बलम् । पेतुः समुद्रे सौभेयाः सर्वे सञ्छिन्नकन्धराः ।। १०-७७-४ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
अष्टानां विनियोगमाह – चतुर्भिरिति ।। ३ ।। सौभेयाः सौभस्थाः ।। ४ ।।

Gita Press translation “With four he struck his four horses, with one the charioteer, and with one shaft each he tore off Dyumān’s bow and banner and with the remaining one he struck down Dyumān’s head. (3) Gada, Sātyaki, Sāmba and others began to mow down the army of Śālva. The inmates of the aerial car, Saubha, with their necks severed from their bodies, dropped one by one into the sea.”

अहनत् is derived from the धातुः √हन् (हनँ हिंसागत्योः, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. २)

The ending अकारः (which is an इत्) of “हनँ” has a उदात्त-स्वरः। Thus √हन् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √हन् takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default.

The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) हन् + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ्, the affix लँङ् follows a धातुः when used in the sense of past not of today.

(2) हन् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) हन् + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) हन् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) हन् + त् । By 3-4-100 इतश्‍च, the ending इकारः of a परस्मैपद-प्रत्ययः which came in the place of a ङित्-लकारः is elided.

(6) हन् + शप् + त् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्। See question 2.

(7) हन् + अ + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) अट् हन् + अ + त् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the “अट्”-आगमः which is उदात्तः। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “अट्”-आगमः at the beginning of the अङ्गम्।

(9) अहनत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

Questions:

1. In the last verse of which chapter of the गीता has √हन् (हनँ हिंसागत्योः, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. २) been used in a तिङन्तं पदम्?

2. The form अहनत् is grammatically irregular (आर्षप्रयोग:)। Which सूत्रम् should have applied after step 6 and what would be the resulting grammatically correct form?

3. Where else has √हन् (हनँ हिंसागत्योः, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. २) been used in the verses in a तिङन्तं पदम्?

4. Where has 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि been used in the verses?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Kill your internal enemies.” Use the adjective (compound) प्रातिपदिकम् “अन्त:स्थ” for “internal.”

Advanced question:

1. Commenting on the सूत्रम् 3-1-79 तनादिकृञ्भ्य उः, the सिद्धान्त-कौमुदी says – तनादित्वादेव सिद्धे कृञ्ग्रहणं गणकार्यस्यानित्यत्वे लिङ्गम्। Please explain what this means and how it may be used to justify the form अहनत्।

Easy questions:

1. The forms चतुर्भि: (तृतीया-बहुवचनम्) and चतुर: (द्वितीया-बहुवचनम्) are derived from the प्रातिपदिकम् “चतुर्”। Can you recall two सूत्रे (which we have studied) in which पाणिनि: specifically mentions the प्रातिपदिकम् “चतुर्”?

2. Where has 7-3-111 घेर्ङिति been used in the verses?

Today we will look at the form व्यकम्पयन् 3Ap-लँङ् from श्रीमद्भागवतम् 4.9.8.

ननृतुस्तस्य पुरतः स्त्रियोऽथो गायका जगुः । मृदङ्गवीणापणवैर्वाद्यं चक्रुर्मनोरमम् ।। १२-८-२४ ।।
सन्दधेऽस्त्रं स्वधनुषि कामः पञ्चमुखं तदा । मधुर्मनो रजस्तोक इन्द्रभृत्या व्यकम्पयन् ।। १२-८-२५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
शोषणदीपनसंमोहनतापनोन्मादनाख्यानि पञ्च मुखानि यस्य तदस्त्रं संदधे । तदैव मधुर्वसन्तः । रजस्तोकश्च । पुंस्त्वमार्षम् । अन्ये चेन्द्रभृत्यास्तस्य मनो व्यकम्पयन् ।। २५ ।।

Gita Press translation “The damsels danced and the songsters sang, while other Gandharvas played charmingly on clay tomtoms, lutes and small drums before him. (24) Then Love set the five-pointed arrow to his bow; while Spring, Greed (the son of Rajas) and other servants of Indra tired to agitate the sage’s mind.(25)”

अकम्पयन् is derived from the धातुः √कम्प् (भ्वादि-गणः, कपिँ चलने, धातु-पाठः #१. ४३५)

The इकारः at the end of “कपिँ” gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् । Therefore this धातुः is an इदित्। The इकारः takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

क नुँम् प् । By 7-1-58 इदितो नुम् धातोः, a धातुः which has इकारः as an इत् gets the नुँम्-आगमः। Note: The सूत्रम् 7-1-58 इदितो नुम् धातोः comes in the “6-4-1 अङ्गस्य” अधिकार:, and would normally have to wait till an अङ्गम् is created (by adding a प्रत्यय:)। But the use of “धातोः” in 7-1-58 is taken as an indication that this rule is to be applied as soon as the धातु: is taken for use from the धातु-पाठ: – without waiting for any other operation.
As per 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः the नुँम्-आगमः attaches itself after the last vowel (अकार:) of “कप्”।

= क न् प् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कंप् । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि, the नकारः (which is not at the end of the पदम्) gets अनुस्वारः as replacement since a झल् letter follows.
= कम्प् । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः, when a यय् letter follows, अनुस्वारः gets the सवर्णः of the यय् letter as its replacement.

कम्प् + णिच् । By 3-1-26 हेतुमति च – The affix “णिच्” is used after a root, when the operation of a causer – such as the operation of directing – is to be expressed. “णिच्” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= कम्प् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कम्पि । “कम्पि” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

As per 1-3-74 णिचश्च, the verbal roots that end in the णिच्-प्रत्ययः are उभयपदी। But by 1-3-87 निगरणचलनार्थेभ्यः, when used in the causative, a verbal root which has the sense of “eating or swallowing” or “shaking or moving” takes a परस्मैपद-प्रत्ययः। Since √कम्प् has the meaning of “shaking”, a परस्मैपद-प्रत्ययः is used here.

The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोगः (हेतुमति), प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(1) कम्पि + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ्, the affix लँङ् follows a धातुः when used in the sense of past not of today.

(2) कम्पि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) कम्पि + झि । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झि” as the substitute for the लकारः। “झि” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) कम्पि + झ् । By 3-4-100 इतश्‍च, the ending इकारः of a परस्मैपद-प्रत्ययः which came in the place of a ङित्-लकारः is elided.

(5) कम्पि + शप् + झ् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(6) कम्पि + अ + झ् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) कम्पे + अ + झ् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(8) कम्पे + अ + अन्त् । By 7-1-3 झोऽन्तः, “अन्त्” comes in as a replacement for the झकारः of a प्रत्यय:।

(9) कम्पय + अन्त् । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

(10) कम्पयन्त् । एकादेश: by 6-1-97 अतो गुणे।

(11) अट् कम्पयन्त् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the “अट्”-आगमः which is उदात्तः। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “अट्”-आगमः at the beginning of the अङ्गम्।

(12) अकम्पयन्त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(13) अकम्पयन् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः।

“वि” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)
वि + अकम्पयन् = व्यकम्पयन् । By 6-1-77 इको यणचि।

Questions:

1. In the last twenty verses of Chapter Two of the गीता can you spot a तिङन्तं पदम् in which a इदित् verbal root (like कपिँ चलने) has been used?

2. Commenting on the सूत्रम् 1-3-87 निगरणचलनार्थेभ्यः, the काशिका says – अयमपि योगः सकर्मकार्थः, अचित्तवत्कर्तृकार्थश्च। Please explain.

3. Where has the वार्त्तिकम् – ऋदुपधेभ्यो लिट: कित्त्वं गुणात्पूर्वविप्रतिषेधेन been used in the verses?

4. Can you spot two words in the verse in which a आकार-लोप: has taken place?

5. Which सूत्रम् is used for the चकारादेश: in the form चक्रु:?

6. How would you say this in Sanskrit?
“I wonder who could shake this huge tree?” Use the अव्ययम् “नु” to express the meaning of “I wonder” and use the adjective प्रतिपदिकम् “महत्” for “huge.”

Easy questions:

1. Which सूत्रम् is used for the “इयँङ्”-आदेश: in the word स्त्रिय: (प्रातिपदिकम् “स्त्री”, प्रथमा-बहुवचनम्)?

2. Where has 8-3-22 हलि सर्वेषाम् been used in the verses?

Today we will look at the form विदूषयसि 2As-लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 4.18.43

तान्न हिंस्यान्न चाक्रोशेन्नाक्षिपेन्नाप्रियं वदेत् । देवा मानुषरूपेण चरन्त्येते महीतले ।। ४-१८-४२ ।।
त्वं तु धर्ममविज्ञाय केवलं रोषमास्थितः । विदूषयसि मां धर्मे पितृपैतामहे स्थितम् ।। ४-१८-४३ ।।

Gita Press translation “One should (therefore) neither assassinate nor reproach nor insult nor speak unpalatable words to them. Being gods (themselves), these kings move about on earth in human semblance. (42) Not fully knowing the principles of righteousness and holding fast to anger alone, you bitterly reproach me, devoted (as I am) to the code of conduct followed by my forefathers.(43)”

विदूषयसि is a causative form derived from the धातुः √दुष् (दुषँ वैकृत्ये ४. ८२)

The ending अकार: of “दुषँ” is an इत् as per 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

दुष् + णिच् । By 3-1-26 हेतुमति च – The affix “णिच्” is used after a root, when the operation of a causer – such as the operation of directing – is to be expressed. “णिच्” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= दुष् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दोष् + इ । By 7-3-86 पुगन्‍तलघूपधस्‍य च, when a अङ्गम् is followed by a सार्वधातुक-प्रत्ययः or an आर्धधातुक-प्रत्ययः, then its इक्-letter takes गुण-आदेशः in the following two cases:
i) The अङ्गम् ends in a पुक्-आगमः or
ii) The penultimate letter of the अङ्गम् has the लघु-सञ्ज्ञा।
= दूषि । By 6-4-90 दोषो णौ, the penultimate letter (उपधा) of the verbal root √दुष् (दुषँ वैकृत्ये ४. ८२) takes the ऊकारादेश: when the “णि”-प्रत्यय: follows.

“दूषि” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

“दूषि” has taken a परस्मैपदम् affix here as per the सूत्रम् 1-3-88 अणावकर्मकाच्चित्तवत्कर्तृकात् – When used in the causative, a verbal root which in its non-causal state is intransitive and has a sentient being for its agent, takes a परस्मैपद-प्रत्ययः।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः (हेतुमति), मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्, therefore the प्रत्यय: is “सिप्”।

(1) दूषि + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) दूषि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) दूषि + सिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “सिप्” as the substitute for the लकारः। “सिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) दूषि + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) दूषि + शप् + सि । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(6) दूषि + अ + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) दूषे + अ + सि । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(8) दूषयसि । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

“वि” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
वि + दूषयसि = विदूषयसि ।

Questions:

1. Where has the affix “णिच्” been used in a तिङन्तं पदम् (as in this example) in Chapter Twelve of the गीता?

2. We studied two सूत्रे which take the अनुवृत्ति: of “णौ” from 6-4-90 दोषो णौ (used in this example). Which are they?

3. In the verses, can you spot a तिङन्तं पदम् is which a नकार: has taken लोप:?

4. In the verses, can you spot a तिङन्तं पदम् is which 6-1-97 अतो गुणे has been used?

5. In which word in the verses has the affix “श” been used?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Why do you pollute my mind?” Use √दुष् (दुषँ वैकृत्ये ४. ८२) in the causative for “to pollute.”

Easy questions:

1. Where has 8-3-22 हलि सर्वेषाम् been used in the verses?

2. In the verses, can you spot a word in which “शी” has been used as a substitute?