Today we will look at the form अवधीत् 3As-लुँङ् from श्रीमद्भागवतम् 3.3.12.
शम्बरं द्विविदं बाणं मुरं बल्वलमेव च । अन्यांश्च दन्तवक्रादीनवधीत्कांश्च घातयत् ।। ३-३-११ ।।
अथ ते भ्रातृपुत्राणां पक्षयोः पतितान्नृपान् । चचाल भूः कुरुक्षेत्रं येषामापततां बलैः ।। ३-३-१२ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका –
शम्बरद्विविदबल्वलानन्यानपि कांश्चित्प्रद्युम्नरामादिभिर्घातयदघातयत् । ‘घातयन्’ इति वा पाठः । दन्तवक्रादीन्स्वयमवधीत् ।। ११ ।। नृपान्घातयदित्यनुषङ्गः । कथंभूतान् । कुरुक्षेत्रमापततां गच्छतां येषां बलैः सैन्यैर्भूः सर्वापि चचाल चकम्पे ।। १२ ।।
Gita Press translation – Of the demons Śambara, Bāṇa, Mura and Balwala, Dwivida (the monkey chief) and other warriors like Dantavaktra, some He disposed of Himself, while others he caused to be despatched (by Balarāma, Pradyumna and so on) (11). Thereafter He brought about the destruction of monarchs who had joined the sides of your nephews (the sons of Dhṛtarāṣṭra and Pāṇḍu,) and who made the entire globe rock as they marched to Kurukṣetra (the scene of Mahābhārata war) with their armies (12).
अवधीत् is derived from the धातुः √हन् (हनँ हिंसागत्योः, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. २)
The ending अकारः (which is an इत्) of “हनँ” has a उदात्त-स्वरः। Thus √हन् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √हन् takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default.
The विवक्षा is लुँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
(1) वध + लुँङ् । By 2-4-43 लुङि च – When the intention is to add the affix लुँङ्, there is a substitution of “वध” in place of √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २). As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the entire term “हन्” is replaced by “वध”। By 3-2-110 लुङ्, the affix लुँङ् is prescribed after a verbal root when used in the sense of past.
Note: The substitute “वध” ends in a अकारः।
(2) वध + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) वध + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः।
(4) वध + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(5) वध + त् । By 3-4-100 इतश्च, the ending इकारः of a परस्मैपद-प्रत्ययः which came in the place of a ङित्-लकारः is elided.
(6) वध + च्लि + त् । By 3-1-43 च्लि लुङि, when लुँङ् follows, the प्रत्यय: “च्लि” is prescribed after a verbal root.
Note: This सूत्रम् is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप् etc.
(7) वध + सिँच् + त् । By 3-1-44 च्लेः सिच्, the affix “च्लि” is substituted by “सिँच्”।
(8) वध + स् + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(9) वध + इट् स् + त् । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः – an आर्धधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the वल्-प्रत्याहारः gets the augment “इट्”। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ the “इट्”-आगमः attaches to the beginning of the प्रत्ययः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् does not apply here, because “वध” is अनेकाच् (has more than one vowel) in उपदेशः।
(10) वध + इ स् + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(11) वध + इ स् + ईट् त् । By 7-3-96 अस्तिसिचोऽपृक्ते – A अपृक्त-हल् (affix which is a single consonant – ref. 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्ययः) takes the “ईट्” augment in the following two cases:
i. The अपृक्त-हल् follows the “सिँच्”-प्रत्यय: which is actually present or
ii. The अपृक्त-हल् follows √अस् (असँ भुवि, धातु-पाठः #२. ६०) which is actually present.
1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “ईट्”-आगमः at the beginning of the प्रत्ययः।
(12) वध + इ स् + ईत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(13) वध् + इ स् + ईत् । By 6-4-48 अतो लोपः, when an आर्धधातुकम् affix follows, the अकारः at the end of a अङ्गम् is elided if the अङ्गम् ends in a अकार: at the time when the आर्धधातुकम् affix is prescribed.
See question 2.
(14) अट् वध् + इ स् + ईत् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the “अट्”-आगमः which is उदात्तः। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “अट्”-आगमः at the beginning of the अङ्गम्।
(15) अ वध् + इ स् + ईत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(16) अ वध् + इ + ईत् । By 8-2-28 इट ईटि, a सकार:, which is preceded by the augment इट् and followed by the augment ईट्, is elided.
(17) अवधीत् । By the वार्त्तिकम् under 8-2-3 सिज्लोप एकादेशे सिद्धो वाच्यः – If a single substitute is to be done, then the elision of the affix सिँच् should be considered सिद्ध: (evident.) This वार्त्तिकम् allows 6-1-01 अकः सवर्णे दीर्घः to apply.
Questions:
1. Where has √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) been used in a तिङन्तं पदम् for the first time in the गीता?
2. Why doesn’t 7-2-7 अतो हलादेर्लघोः apply after step 13?
3. In the verses can you spot a तिङन्तं पदम् which is a आर्ष-प्रयोगः (irregular grammatical form)?
4. Which सूत्रम् is used for the एकारादेशः in the form चकम्पे?
5. Why doesn’t 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि apply in the form चचाल? (Which condition is not satisfied?)
6. How would you say this in Sanskrit?
“How many enemies did the our army commander kill?” Use the प्रातिपदिकम् “कति” for “how many” and “सेनानी” for “army commander.”
Easy Questions:
1. Where has the सूत्रम् 7-3-104 ओसि च been used in the verses?
2. Which सूत्रम् is used for the augment “सुँट्” in the form येषाम्?
1. Where has √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) been used in a तिङन्तं पदम् for the first time in the गीता?
Answer: √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) has been used in the form अभ्यहन्यन्त in verse 13 of Chapter 1.
ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः ।
सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ।। 1-13 ।।
The विवक्षा is लँङ्, कर्मणि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।
हन् + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ्।
= हन् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हन् + झ । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-13 भावकर्मणोः।
= हन् + यक् + झ । By 3-1-67 सार्वधातुके यक्।
= हन् + य + झ । By 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हन् + य + अन्त् अ । By 7-1-3 झोऽन्तः।
= हन्यन्त । By 6-1-97 अतो गुणे।
= अट् हन्यन्त । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= अहन्यन्त । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
“अभि” is the उपसर्ग: (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे)।
अभि + अहन्यन्त = अभ्यहन्यन्त । By 6-1-77 इको यणचि।
2. Why doesn’t 7-2-7 अतो हलादेर्लघोः apply after step 13?
Answer: 7-2-7 अतो हलादेर्लघोः cannot apply because as per 1-1-57 अचः परस्मिन् पूर्वविधौ, the लोप: done by 6-4-48 अतो लोपः has स्थानिवद्भाव: (it behaves like the item it replaced – अकार:) when it comes to an operation (वृद्धि:) that would be performed to the left of it. Hence as far as 7-2-7 is concerned, the उपधा of the अङ्गम् is the धकार: and hence it cannot apply.
3. In the verses can you spot a तिङन्तं पदम् which is a आर्ष-प्रयोगः (irregular grammatical form)?
Answer: A आर्ष-प्रयोगः is seen in the form घातयत्। Here घातयत् has not taken the अडागमः by 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः। The grammatically correct form is अघातयत्।
अघातयत् is derived from √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २).
The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोग: (हेतुमति), प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
हन् + णिच् । By 3-1-26 हेतुमति च।
= घन् + णिच् । By 7-3-54 हो हन्तेर्ञ्णिन्नेषु – The हकारः of √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) gets replaced by a letter of the कवर्ग: when followed by an affix with ञकारः or णकारः as an इत् , or when followed (immediately) by a नकारः।
= घत् + णिच् । By 7-3-32 हनस्तोऽचिण्णलोः – The ending letter (नकार:) of the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) is replaced by a तकार:, when followed by a प्रत्यय: (other than “चिण्” or “णल्”) which is either ञित् or णित्।
= घात् + णिच् । By 7-2-116 अत उपधायाः।
= घात् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= घाति । “घाति” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
घाति + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ्।
= घाति + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= घाति + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= घाति + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= घाति + त् । By 3-4-100 इतश्च।
= घाति + शप् + त् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= घाति + अ + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= घाते + अ + त् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= घातयत् । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
= अट् घातयत् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the “अट्”-आगमः which is उदात्तः। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ the “अट्”-आगमः attaches to the beginning of the अङ्गम्। Note: As mentioned above, this step has been irregularly skipped in the text. The likely reason is to fit the meter.
= अघातयत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
4. Which सूत्रम् is used for the एकारादेशः in the form चकम्पे?
Answer: The सूत्रम् 3-4-81 लिटस्तझयोरेशिरेच् is used for the एकारादेशः (“एश्”-आदेशः) in the form चकम्पे derived from √कम्प् (कपिँ चलने १. ४३५).
The इकारः at the end of “कपिँ” gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्। Therefore this धातुः is an इदित्। The इकारः takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।
क नुँम् प् । By 7-1-58 इदितो नुम् धातोः, a धातुः which has इकारः as an इत् gets the नुँम्-आगमः। Note: The सूत्रम् 7-1-58 इदितो नुम् धातोः comes in the “6-4-1 अङ्गस्य” अधिकार:, and would normally have to wait till an अङ्गम् is created (by adding a प्रत्यय:)। But the use of “धातोः” in 7-1-58 is taken as an indication that this rule is to be applied as soon as the धातु: is taken for use from the धातु-पाठ: – without waiting for any other operation.
As per 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः the नुँम्-आगमः attaches itself after the last vowel (अकार:) of “कप्”।
= क न् प् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कंप् । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि, the नकारः (which is not at the end of the पदम्) gets अनुस्वारः as replacement since a झल् letter follows.
= कम्प् । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः, when a यय् letter follows, अनुस्वारः gets the सवर्णः of the यय् letter as its replacement.
The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
कम्प् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= कम्प् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कम्प् + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।
= कम्प् + एश् । By 3-4-81 लिटस्तझयोरेशिरेच्, when they come in place of लिँट्, the affixes “त” and “झ” take the substitutions “एश्” and “इरेच्” respectively. As per 1-1-55 अनेकाल् शित् सर्वस्य, the entire term “त” is replaced by “एश्”।
= कम्प् + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कम्प् कम्प् + ए । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= क कम्प् + ए । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= च कम्प् + ए । By 7-4-62 कुहोश्चुः।
= चकम्पे ।
5. Why doesn’t 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि apply in the form चचाल? (Which condition is not satisfied?)
Answer: चचाल derived from √चल् (चलँ कम्पने १. ९६६).
The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
चल् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= चल् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= चल् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= चल् + णल् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः। **
= चल् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= चल् चल् + अ । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य। Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, we apply 6-1-8 before 7-2-116.
= च चल् + अ । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= चचाल । By 7-2-116 अत उपधायाः, a penultimate (उपधा) अकार: of a अङ्गम् gets वृद्धिः as the substitute when followed by a प्रत्ययः which is a ञित् or a णित्।
**Note: By the सूत्रम् 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि – The अकार: of a अङ्गम् takes एकार: as the substitute and simultaneously there is लोप: (elision) of the अभ्यास:, when all the following conditions are satisfied:
(i) the अकार: is preceded and followed by a single (non-conjunct) consonant
(ii) the अङ्गम् is followed by a लिँट् affix which is कित्
(iii) in place of the first letter of the अङ्गम् there is no आदेश: (substitution) that is based on the लिँट् affix.
Here in the above example, condition (i) and condition (iii) are satisfied. But condition (ii) is not satisfied.
As per 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित् – A लिँट् affix which is not a पित् – does not have पकार: as a इत् – shall be considered to be a कित् (as having ककार: as a इत्), as long as there is no संयोग: (conjunct consonant) prior to the affix. Here the णल् affix came in place of तिप् which a पित्। Therefore by स्थानिवद्-भाव: (ref: 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ) it also behaves like a पित्। Therefore 1-2-5 cannot make it a कित्, and hence 6-4-120 cannot apply here.
6. How would you say this in Sanskrit?
“How many enemies did the our army commander kill?” Use the प्रातिपदिकम् “कति” for “how many” and “सेनानी” for “army commander.”
Answer: अस्माकम् सेनानीः कति शत्रून्/अरीन् अवधीत् = अस्माकं सेनानीः कति शत्रूनवधीत् – अथवा – अस्माकं सेनानीः कत्यरीनवधीत्।
Easy Questions:
1. Where has the सूत्रम् 7-3-104 ओसि च been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 7-3-104 ओसि च has been used in the form पक्षयोः (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “पक्ष”, षष्ठी-द्विवचनम्।)
पक्ष + ओस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “ओस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= पक्षे + ओस् । By 7-3-104 ओसि च – The ending अकार: of a अङ्गम् is replaced by एकार: when followed by the affix “ओस्”।
= पक्षयोस् । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
= पक्षयोः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
2. Which सूत्रम् is used for the augment “सुँट्” in the form येषाम्?
Answer: The सूत्रम् 7-1-52 आमि सर्वनाम्नः सुट् is used for the “सुँट्”-आगम: in the form येषाम् (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “यद्”, पुंलिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम्)।
यद् + आम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकार: of “आम्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= य अ + आम् । By 7-2-102 त्यदादीनामः, “यद्” gets अकारादेशः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending दकार: gets replaced.
= य + आम् । By 6-1-97 अतो गुणे।
= य + सुँट् आम् । By 7-1-52 आमि सर्वनाम्नः सुट् – The affix “आम्” prescribed to a pronoun (सर्वनाम-शब्द:), takes the augment “सुँट्” when the base (अङ्गम्) ends in a अवर्ण: (अकार: or आकार:)। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the आगम: “सुँट्” joins at the beginning of the प्रत्यय: “आम्”।
= य + स् आम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= ये साम् । By 7-3-103 बहुवचने झल्येत्।
= येषाम् । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः।