1. The verbal root √श्रु (श्रु श्रवणे १. १०९२) has been used with लुँङ् in only one word in the गीता। Which one is it?
Answer: The verbal root √श्रु (श्रु श्रवणे १. १०९२) has been used with लुँङ् in the form अश्रौषम् in verse 74 of Chapter 18.
सञ्जय उवाच
इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः ।
संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम्‌ ।। 18-74 ।।

The विवक्षा is लुँङ्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।
श्रु + लुँङ् । By 3-2-110 लुङ्, the affix लुँङ् is prescribed after a verbal root when used in the sense of past.
= श्रु + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= श्रु + मिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= श्रु + अम् । By 3-4-101 तस्थस्थमिपां तांतंतामः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकार: of “अम्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= श्रु + च्लि + अम् । By 3-1-43 च्लि लुङि।
= श्रु + सिँच् + अम् । By 3-1-44 च्लेः सिच्।
= श्रु + स् + अम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ stops 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= श्रौ + स् + अम् । By 7-2-1 सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु।
= अट् श्रौ + स् + अम् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= अ श्रौ + स् + अम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= अश्रौषम् । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:।

2. The वृत्तिः of the सूत्रम् 7-2-1 सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु says इगन्ताङ्गस्य वृद्धिः स्यात् परस्मैपदे सिचि। Commenting on this the तत्त्वबोधिनी says – ‘इको गुणवृद्धी’ इति परिभाषोपस्थानादाह– इगन्तेति। Please explain.
Answer: As per the परिभाषा 1-1-3 इको गुणवृद्धी – When a गुणः or वृद्धि: substitution is prescribed (without specifying the स्थानी – the term to be substituted) using the term “गुण” or “वृद्धि”, then it should be understood to be in place of a इक् letter only. In the सूत्रम् 7-2-1 सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु, a वृद्धिः operation has been specified using the term वृद्धिः but without specifying the स्थानी। Hence by the परिभाषा 1-1-3 इको गुणवृद्धी we understand that the letter to be replaced is a इक् letter.

The परिभाषा 1-1-72 येन विधिस्तदन्तस्य says that – A qualifier by means of which an injunction is made stands for a term which ends in it as well as for itself. The सूत्रम् 7-2-1 सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु belongs to the अधिकारः of 6-4-1 अङ्गस्य। Hence the term इकः qualifies अङ्गस्य and implies that the वृद्धिः substitute shall replace a अङ्गम् ending in a इक् letter. This explains the वृत्तिः “इगन्ताङ्गस्य वृद्धिः स्यात्।” Note: As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending इक् letter of the अङ्गम् gets the वृद्धिः substitute.

3. Can you spot the affix “श्यन्” in the verses?
Answer: The affix “श्यन्” is seen in the form मन्ये derived from the धातुः √मन् (दिवादि-गणः, मनँ ज्ञाने, धातु-पाठः #४. ७३).

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।
मन् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= मन् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मन् + इट् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।
= मन् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मन् + ए । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= मन् + श्यन् + ए । By 3-1-69 दिवादिभ्यः श्यन्, the श्यन्-प्रत्यय: is placed after the verbal roots belonging to the दिवादि-गणः, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. This सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
= मन् + य + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मन्ये । By 6-1-97 अतो गुणे।

4. Where has the सूत्रम् 6-4-51 णेरनिटि been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 6-4-51 णेरनिटि has been used in the word अनुवर्ण्यते derived from √वर्ण (वर्ण वर्णक्रियाविस्तारगुणवचनेषु १०. ४८४). The ending अकारः of “वर्ण” is not a अनुनासिक: and hence does not get the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्।

The विवक्षा is लँट्, कर्मणि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

वर्ण + णिच् । By 3-1-25 सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यो णिच्। “णिच्” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= वर्ण् + णिच् । By 6-4-48 अतो लोपः, when an आर्धधातुकम् affix follows, the अकारः at the end of a अङ्गम् is elided if the अङ्गम् ends in a अकार: at the time when the आर्धधातुकम् affix is prescribed.
= वर्ण् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वर्णि । “वर्णि” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

वर्णि + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= वर्णि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वर्णि + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-13 भावकर्मणोः।
= वर्णि + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे। Note: The affix ‘ते’ gets the designation सार्वधातुकम् by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्। This allows 3-1-67 to apply in the next step.
= वर्णि + यक् + ते । By 3-1-67 सार्वधातुके यक्। Note: The affix ‘यक्’ gets the designation आर्धधातुकम् by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः। This allows 6-4-51 to apply below.
= वर्णि + य + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वर्ण् + य + ते । By 6-4-51 णेरनिटि, the “णि”-प्रत्यय: is elided when followed by an आर्धधातुक-प्रत्यय: which does not have the augment “इट्”। Note: The affix “य” cannot take the augment “इट्” (by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः) because “य” does not begin with a “वल्” letter.
= वर्ण्यते ।

“अनु” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)
अनु + वर्ण्यते = अनुवर्ण्यते।

5. Which सूत्रम् is used for the “नुँम्”-आगमः in the form अभिनन्दति (used in the commentary)?
Answer: The सूत्रम् 7-1-58 इदितो नुम् धातोः is used for the “नुँम्”-आगमः in the form अभिनन्दति derived from √नन्द् (टुनदिँ समृद्धौ १. ७०).

The “टु” at the beginning of “टुनदिँ” gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-5 आदिर्ञिटुडवः। The इकारः at the end gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्। Therefore this धातुः is an इदित्। Both the “टु” and the “इ” take लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः and only “नद्” remains.
= न नुँम् द् । By 7-1-58 इदितो नुम् धातोः – A धातुः which has इकारः as an इत् gets the नुँम्-आगमः। As per 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः the नुँम्-आगमः attaches itself after the last vowel (अकार:) of “नद्”।
Note: The सूत्रम् 7-1-58 इदितो नुम् धातोः comes in the “6-4-1 अङ्गस्य” अधिकार:, and would normally have to wait till an अङ्गम् is created (by adding a प्रत्यय:)। But the use of “धातोः” in 7-1-58 is taken as an indication that this rule is to be applied as soon as the धातु: is taken for use from the धातु-पाठ: – without waiting for any other operation.
= न न् द् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= नन्द् ।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
नन्द् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= नन्द् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= नन्द् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= नन्द् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= नन्द् + शप् + ति । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
= नन्द् + अ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= नन्दति ।

“अभि” is the उपसर्ग: (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)
अभि + नन्दति = अभिनन्दति।

6. How would you say this in Sanskrit?
“We have not heard this song before.” Use the neuter प्रातिपदिकम् “गीत” for “song” and the अव्ययम् “प्राक्” for “before.”
Answer: इदम् गीतम् प्राक् न अश्रौष्म = इदं गीतं प्राङ्नाश्रौष्म।

Easy Questions:

1. The word महताम् used in the verses is पुंलिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “महत्”। In which सूत्रम् (which we have studied) does पाणिनि: specifically mention the प्रातिपदिकम् “महत्”?
Answer: पाणिनि: specifically mentions the प्रातिपदिकम् “महत्” in the सूत्रम् 6-4-10 सान्त महतः संयोगस्य – When a सर्वनामस्थानम् affix other than a सम्बुद्धिः follows, the letter preceding the नकारः of a base that ends in a सान्त-संयोग: (a conjunct ending in a सकार:) or of the word महत् is elongated.

2. Can you spot two words in the verses wherein the “अस्मद्”-प्रातिपदिकम् has been used?
Answer: The “अस्मद्”-प्रातिपदिकम् has been used in the words अहम् (प्रथमा-एकवचनम्) and वयम् (प्रथमा-बहुवचनम्)।

Note: The प्रातिपदिकम् “अस्मद्” (so also “युष्मद्”) has  the same forms in all the three genders.