Today we will look at the form ध्रियते 3As-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb3.1.40

अहो पृथापि ध्रियतेऽर्भकार्थे राजर्षिवर्येण विनापि तेन ।
यस्त्वेकवीरोऽधिरथो विजिग्ये धनुर्द्वितीयः ककुभश्चतस्रः ।। ३-१-४० ।।

Gita Press translation “Oh, Pṛthā (my sister-in-law) is surviving merely for the sake of her children, though bereaved of Pāṇḍu (that foremost of royal sages), who, a matchless hero and foremost car-warrior that he was, had conquered all the four quarters with no other companion than his bow.”

ध्रियते is derived from the धातुः √धृ (तुदादि-गणः, धृङ् अवस्थाने, धातु-पाठः # ६. १४८)

In the धातु-पाठः, the √धृ-धातुः has ङकारः as इत् letter. Thus by 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्, √धृ takes आत्मनेपद-प्रत्ययाः। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So √धृ can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्, therefore the प्रत्यय: will be “त”।

(1) धृ + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) धृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) धृ + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “त” as the substitute for the लकारः। “त” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) धृ + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(5) धृ + श + ते । By 3-1-77 तुदादिभ्यः शः, the श-प्रत्यय: is placed after the verbal roots of the तुदादि-गणः, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. This सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to 3-1-68 कर्तरि शप्‌ ।

(6) धृ + अ + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) ध् रिङ् + अ + ते । by 7-4-28 रिङ् शयग्लिङ्क्षु, the ending ऋकारः (ऋत्) of an अङ्गम् is replaced by रिङ्, when followed by any one of the following:
1. श-प्रत्यय:
2. यक्-प्रत्यय:
3. यकारादि: (beginning with a यकार:) आर्धधातुक-प्रत्ययः of लिँङ्।
As per the सूत्रम् 1-1-53 ङिच्च, only the ending ऋकार: of the अङ्गम् “धृ” gets replaced.

(8) ध्रि + अ + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: By 1-2-4 सार्वधातुकमपित्, the “श”-प्रत्यय: becomes ङिद्वत् (behaves like having a ङकारः as an इत्)। Hence 1-1-5 क्क्ङिति च prevents the गुणादेशः for the ending इकार: (of the अङ्गम् “ध्रि”) which would have been done by 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।

(9) ध्र् इयँङ् + अ + ते । By 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियँङुवँङौ, if a प्रत्यय: beginning with an अच् (vowel) follows, then the (ending letter of the) अङ्गम् is replaced by इयँङ्/उवँङ् in the following three cases – (1) If the अङ्गम् ends in the प्रत्यय: “श्नु” or (2) If the अङ्गम् ends in the इवर्ण: or उवर्ण: of a धातु: or (3) If the अङ्गम् is the word “भ्रू”।
As per the सूत्रम् 1-1-53 ङिच्च, only the ending इकार: of the अङ्गम् “ध्रि” gets replaced.

(10) ध्रियते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

Questions :

1. Where has 7-4-28 रिङ् शयग्लिङ्क्षु been used in the last five verses of Chapter Seventeen of the गीता?

2. What would have been the final form in this example if the विवक्षा had been भावे (impersonal passive) rather than कर्तरि (active)?

3. The word चतस्रः used in the verse is स्त्रीलिङ्गे द्वितीया-बहुवचनम् from the प्रातिपदिकम् “चतसृ”। Why didn’t “चतसृ” take the feminine affix “ङीप्” as per the सूत्रम् 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप्‌ (The प्रातिपदिकानि that end in a ऋकारः or नकारः get the ङीप् affix in the feminine gender)?

4. How would you say this in Sanskrit?
“How do you survive without food?” Use the अव्ययम् “कथम्” for “how” and the neuter प्रातिपदिकम् “अन्न” for “food.”

5. How would you say this in Sanskrit?
“Nobody survives without water.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“I don’t see an end to (of) this debate.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “विवाद” for “debate” and use √दृश् (दृशिँर् प्रेक्षणे १. ११४३) for “to see.”

Easy questions:

1. Please do पदच्छेद: of यस्त्वेकवीरोऽधिरथ: and mention the relevant rules.

2. The word ककुभ: used in the verse is द्वितीया-बहुवचनम् from the स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “ककुभ्”। What would be the form in सप्तमी-बहुवचनम्?
i. ककुभासु
ii. ककुभेषु
iii. ककुब्सु
iv. ककुप्सु