Today we will look at the form वधः mNs from श्रीमद्भागवतम् 7.2.20.
हिरण्यकशिपुरुवाच
अम्बाम्ब हे वधूः पुत्रा वीरं मार्हथ शोचितुम् । रिपोरभिमुखे श्लाघ्यः शूराणां वध ईप्सितः ।। ७-२-२० ।।
भूतानामिह संवासः प्रपायामिव सुव्रते । दैवेनैकत्र नीतानामुन्नीतानां स्वकर्मभिः ।। ७-२-२१ ।।
नित्य आत्माव्ययः शुद्धः सर्वगः सर्ववित्परः । धत्तेऽसावात्मनो लिङ्गं मायया विसृजन्गुणान् ।। ७-२-२२ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका
हे वधूरिति भ्रातुर्भार्यां संबोधयति ।। २० ।। भवतु नाम तस्य श्लाघ्यो वधस्तथाप्यस्माकं तावद्बन्धुर्गत एवेति चेत्तत्राह – भूतानामिति । दैवेन प्राचीनकर्मणा एकत्र नीतानां संयोजितानां पुनश्च स्वैः स्वैः कर्मभिरुन्नीतानां वियोजितानाम् ।। २१ ।। एवं लौकिकदृष्ट्या शोकं निवार्य तत्त्वदृष्ट्या वारयति – नित्य इति । आत्मा नित्यो मृत्युशून्यः । अव्ययोऽपक्षयशून्यः । शुद्धो निर्मलः । सर्वगतः सर्ववित्सर्वज्ञश्च । सर्वत्र हेतुः – परो देहादिव्यतिरिक्तः । अतो मृत इति मलिन इति वियुक्त इत्यज्ञ इति च मत्वा शोको न कार्य इत्यर्थः । कथं तर्हि तस्य संसारस्तत्राह – धत्त इति । आत्मनो मायया स्वाविद्यया लिङ्गं मूर्तीर्धत्ते । गुणानुच्चावचान्देहान्सुखदुःखादीन्वा विशेषेण सृजन्स्वीकुर्वन् । लिङ्गशरीरोपाधिः संसार इत्यर्थः ।। २२ ।।
Gita Press translation – Hiraṇyakaśipu said: Mother, O mother, sister-in-law and sons! You ought not to lament the hero (Hiraṇyākṣa). The death of the brave in front of their enemy is praiseworthy and (as such) coveted (by them) (20). The dwelling together in this world of created beings (first) collected at one place (under one roof) and (then) separated by Providence on account of their (past) actions, is (just) like the gathering of men in a shed (on the roadside) containing a reservoir of water (for the wayfarers), O virtuous mother! (21) The soul is eternal (deathless) free from decay, taintless, omnipresent, all-knowing and transcendent. It assumes bodies (of various kinds,) procuring the (numerous) objects of senses by its own Māyā (ignorance) (22).
हननं वध: ।
The प्रातिपदिकम् ‘वध’ is derived from the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २).
(1) वध + अप् । By 3-3-76 हनश्च वधः – To denote the sense of the verbal root as having attained to a completed state, the affix अप् may be used following the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) when it is not in conjunction with a उपसर्ग: and simultaneously the verbal root takes the substitution ‘वध’ with a उदात्त: accent on its final vowel. As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य the entire term ‘हन्’ is replaced by ‘वध’।
The mention of ‘च’ in the सूत्रम् indicates that the affix ‘घञ्’ may also be used here optionally. See question 1.
(2) वध + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) वध् + अ । By 6-4-48 अतो लोपः – When an आर्धधातुकम् affix follows, the अकारः at the end of a अङ्गम् is elided if the अङ्गम् ends in a अकार: at the time when the आर्धधातुकम् affix is prescribed. Note: The affix अप् has the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= वध । ‘वध’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।
Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.
The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम् ।
(4) वध + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(5) वध + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(6) वधः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. What would be the optional final form in this example in the case where the affix घञ् is used (instead of अप्)?
2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-76 हनश्च वधः (used in step 1) the काशिका says – अनुपसर्गस्येत्येव – प्रघातः। Please explain.
3. Can you spot the affix ‘ड’ in the verses?
4. Which सूत्रम् prescribes the ईकारादेश: in the form ईप्सितः?
5. Where has the सूत्रम् 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन् been used in the verses?
6. How would you say this in Sanskrit?
“All the gods desired to see the execution of Rāvaṇa.”
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the ह्रस्वादेश: – shortening of the (ending) vowel – in the form (हे) अम्ब?
2. Where has the सूत्रम् 8-2-38 दधस्तथोश्च been used in the verses?
1. What would be the optional final form in this example in the case where the affix घञ् is used (instead of अप्)?
Answer: The final form would be घातः।
हन् + घञ् । By 3-3-18 भावे।
= हन् + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= घन् + अ । By 7-3-54 हो हन्तेर्ञ्णिन्नेषु।
= घत् + अ । By 7-3-32 हनस्तोऽचिण्णलोः।
= घात् + अ । By 7-2-116 अत उपधायाः।
= घात । ‘घात’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। It is declined like राम-शब्द:।
2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-76 हनश्च वधः (used in step 1) the काशिका says – अनुपसर्गस्येत्येव – प्रघातः। Please explain.
Answer: By 3-3-76 हनश्च वधः – To denote the sense of the verbal root as having attained to a completed state, the affix अप् may be used following the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) when it is not in conjunction with a उपसर्ग: and simultaneously the verbal root takes the substitution ‘वध’ with a उदात्त: accent on its final vowel.
But when used in conjunction with a उपसर्ग: the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) takes the default affix ‘घञ्’ (prescribed by 3-3-18 भावे) and not the affix ‘अप्’। In the example प्रघातः the उपसर्ग: ‘प्र’ is present. Hence the affix अप् cannot be used. We instead use the default affix घञ् to get the form प्रघातः (see derivation in answer to question 1 above.)
3. Can you spot the affix ‘ड’ in the verses?
Answer: The affix ‘ड’ is used in the form सर्वगः (प्रातिपदिकम् ‘सर्वग’, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)।
सर्वं गच्छतीति सर्वग:।
‘ग’ is a कृदन्त-प्रातिपदिकम् (participle form) derived from the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७).
The (compound) प्रातिपदिकम् ‘सर्वग’ is derived as follows:
सर्व + ङस् + गम् + ड । By 3-2-48 अन्तात्यन्ताध्वदूरपारसर्वानन्तेषु डः – The affix ‘ड’ may be used after the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) when in composition with a कर्म-पदम् (a पदम् which denotes the object of the action) which is either ‘अन्त’ or ‘अत्यन्त’ or ‘अध्वन्’ or ‘दूर’ or ‘पार’ or ‘सर्व’ or ‘अनन्त’।
Note: In the सूत्रम् 3-2-48, the term अन्तात्यन्ताध्वदूरपारसर्वानन्तेषु ends in the seventh (locative) case. Hence ‘सर्व + ङस्’ gets the उपपद-सञ्ज्ञा here by 3-1-92 तत्रोपपदं सप्तमीस्थम्।
Note: The affix ‘ङस्’ is used here as per 2-3-65 कर्तृकर्मणोः कृति।
= सर्व + ङस् + गम् + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।
= सर्व + ङस् + ग् + अ । By 6-4-143 टेः। Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having the letter ‘ड्’ as a इत् in ‘ड’। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।
= सर्व ङस् + ग ।
We form a compound between ‘सर्व ङस्’ (which is the उपपदम्) and ‘ग’ by using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ्।
In the compound, ‘सर्व ङस्’ is placed in the prior position as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्। Note: Here ‘सर्व ङस्’ is the उपपदम् and hence it gets the उपसर्जन-सञ्ज्ञा by 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् ।
‘सर्व ङस् + ग’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
= सर्व + ग । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः।
= सर्वग ।
4. Which सूत्रम् prescribes the ईकारादेश: in the form ईप्सितः?
Answer: The ईकारादेश: (the letter ‘ई’ as a substitute) in the form ईप्सितः is prescribed by the सूत्रम् 7-4-55 आप्ज्ञप्यृधामीत् – the letter ‘ई’ is substituted for the root-vowel of the following verbal roots when followed by the affix सन् beginning with the letter ‘स्’ (i.e. no augment ‘इट्’) –
i) √आप् (आपॢँ व्याप्तौ ५. १६)
ii) √ज्ञप् (ज्ञा अवबोधने ९. ४३ (in the causative) , ज्ञपँ ज्ञानज्ञापनमारणतोषणनिशाननिशामनेषु मिच्च १०. ११८)
iii) √ऋध् (ऋधुँ वृद्धौ ४. १६०, ऋधुँ वृद्धौ ५. २७).
Please see the following post for the derivation of the प्रातिपदिकम् ‘ईप्सित’ –
http://avg-sanskrit.org/2012/11/19/ईप्सितम्-nns/
5. Where has the सूत्रम् 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन् been used in the verses?
Answer: The affix ‘तुमुँन्’ in the form शोचितुम् is justified by the सूत्रम् 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन् । Here the verbal root √शुच् (शुचँ शोके १. २१०) occurs in conjunction with the verbal root √अर्ह् (अर्हँ पूजायाम् १. ८४१) used in मार्हथ (मा + अर्हथ)। This allows 3-4-65 to apply.
The प्रातिपदिकम् ‘शोचितुम्’ is derived from the verbal root √शुच् (शुचँ शोके १. २१०) as follows –
शुच् + तुमुँन् । By 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन् – The affix तुमुँन् may be used following a verbal root when in conjunction with any one of the following verbal roots or their synonyms –
(i) √शक् (शकॢँ शक्तौ ५. १७)
(ii) √धृष् (ञिधृषाँ प्रागल्भ्ये ५. २५)
(iii) √ज्ञा (ज्ञा अवबोधने ९. ४३)
(iv) √ग्लै (ग्लै हर्षक्षये १. १०५१)
(v) √घट् (घटँ चेष्टायाम् १. ८६७)
(vi) √रभ् (रभँ राभस्ये १. ११२९)
(vii) √लभ् (डुलभँष् प्राप्तौ १. ११३०)
(viii) √क्रम् (क्रमुँ पादविक्षेपे १. ५४५)
(ix) √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८)
(x) √अर्ह् (अर्हँ पूजायाम् १. ८४१)
(xi) √अस् (असँ भुवि २. ६०)
= शुच् + तुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= शोच् + तुम् । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= शोच् + इट् तुम् । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= शोचितुम् । ‘शोचितुम्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च and the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-39 कृन्मेजन्तः।
6. How would you say this in Sanskrit?
“All the gods desired to see the execution of Rāvaṇa.”
Answer: सर्वे देवाः रावणस्य वधम् दिदृक्षाञ्चक्रिरे = सर्वे देवा रावणस्य वधं दिदृक्षाञ्चक्रिरे।
Note: A आत्मनेपदम् affix is used in दिदृक्षाञ्चक्रिरे as per the सूत्रम् 1-3-57 ज्ञाश्रुस्मृदृशां सनः।
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the ह्रस्वादेश: – shortening of the (ending) vowel – in the form (हे) अम्ब?
Answer: The सूत्रम् 7-3-107 अम्बाऽर्थनद्योर्ह्रस्वः prescribes the shortening of the (ending) vowel in the form (हे) अम्ब (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘अम्बा’, सम्बुद्धि:।)
Please see answer to easy question 1 in the following comment for derivation of the form (हे) अम्ब – http://avg-sanskrit.org/2012/09/05/स्पृहणीयाम्-fas/#comment-4412
2. Where has the सूत्रम् 8-2-38 दधस्तथोश्च been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 8-2-38 दधस्तथोश्च has been used to derive the form धत्ते।
Please see answer to question 2 in the following comment for derivation of the form धत्ते – http://avg-sanskrit.org/2011/11/27/अनुकीर्तय-2as-लोँट्/#comment-2875