Today we will look at the form विस्तारम् mAs from श्रीमद्भागवद्गीता 13.31.

समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम्‌ । न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम्‌ ।। १३-२९ ।।
प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः । यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ।। १३-३० ।।
यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति । तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा ।। १३-३१ ।।

Gita Press translation – For, by seeing the Supreme Lord equally present in all, he does not kill the Self by himself, and thereby attains the supreme state (29). He who sees that all actions are performed in every way by nature (Prakṛti) and the Self as the non-doer, he alone verily sees (30). The moment man perceives the diversified existence of beings as rooted in the one supreme Spirit, and the spreading forth of all beings from the same, that very moment he attains Brahma (who is Truth, Consciousness and Bliss solidified) (31).

प्रथनं विस्तार:।

The प्रातिपदिकम् ‘विस्तार’ is derived from the verbal root √स्तॄ (स्तॄञ् आच्छादने ९. १७) along with the उपसर्ग: ‘वि’।

(1) वि स्तॄ + घञ् । By 3-3-33 प्रथने वावशब्दे – To derive a word meaning प्रथनम् (expanse/extent) not related to speech, the affix घञ् may be used following the verbal root √स्तॄ (स्तॄञ् आच्छादने ९. १७) when in conjunction with उपसर्ग: ‘वि’।

(2) वि स्तॄ + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) वि स्तर् + अ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः – An अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows. As per 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a “रँ” (“र्”, “ल्”) letter.

(4) वि स्तार् + अ । By 7-2-116 अत उपधायाः – A penultimate (उपधा) अकार: of a अङ्गम् gets वृद्धिः as the substitute when followed by a प्रत्ययः which is a ञित् or a णित्।

= विस्तार ।

‘विस्तार’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.

The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।

(5) विस्तार + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(6) विस्तारम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Commenting on the सूत्रम् 3-3-33 प्रथने वावशब्दे (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – प्रथने किम्? तृणविस्तर:। Please explain.

2. Commenting further on the same सूत्रम् the सिद्धान्तकौमुदी says – अशब्दे किम्? ग्रन्थविस्तर:। Please explain.

3. Can you spot the substitution ‘शतृँ’ in the verses?

4. Which सूत्रम् prescribes the affix ‘वरच्’ in ‘ईश्वर’?

5. Where has the सूत्रम् 7-2-82 आने मुक् been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“The expanse of the sky is endless.” Paraphrase to “The end of the expanse of the sky does not exist.”

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the नकारलोप: (elision of the letter ‘न्’) in the form हिनस्ति?

2. Where has the सूत्रम् 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः been used in the verses?