Today we will look at the form सारम् mAs from श्रीमद्भागवतम् 4.18.2.

सन्नियच्छाभिभो मन्युं निबोध श्रावितं च मे । सर्वतः सारमादत्ते यथा मधुकरो बुधः ।। ४-१८-२ ।।
अस्मिल्ँलोकेऽथवामुष्मिन्मुनिभिस्तत्त्वदर्शिभिः । दृष्टा योगाः प्रयुक्ताश्च पुंसां श्रेयःप्रसिद्धये ।। ४-१८-३ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
हे अभिभो प्रभो, यद्वा भो देव, अभि अभयं यथा भवत्येवं मन्युं सन्नियच्छ । श्रावितं विज्ञापितम् । न मद्वाक्येऽनादरः कर्तव्य इत्याह । बुधो हि सर्वतः सारमादत्ते ।। २ ।। मयि जीर्णाश्चौषधीरुपायेन गृहाणेति सर्वं सिध्यति नान्यथेत्याह – अस्मिन्निति त्रिभिः । पुंसां श्रेयसः पुरुषार्थस्य प्रसिद्धयेऽस्मिन् लोके कृष्यादयोऽमुष्मिंश्च लोकेऽग्निहोत्रादयो योगा उपाया दृष्टाः प्रयुक्ता अनुष्ठिताश्च ।। ३ ।।

Gita Press translation – O Lord! You possess power to do anything that You please; kindly control Your wrath and consider what I tell You (in humble submission.) Like the bee, a wise man takes the essence from everything (2). Sages who have realized the Truth have discovered and tested methods for the realization of human ends here as well as hereafter (3).

सरति कालान्तरमिति सारः।

The प्रातिपदिकम् ‘सार’ is derived from the verbal root √सृ (सृ गतौ १. १०८५).

(1) सृ + घञ् । By 3-3-17 सृ स्थिरे – To denote a stable agent, the affix घञ् may be used following the verbal root √सृ (सृ गतौ १. १०८५, सृ गतौ ३. १८).

Note: The affix ‘घञ्’ is used कर्तरि (to denote the agent) here as per 3-4-67 कर्तरि कृत्‌ – The affixes designated as कृत् are used to denote the agent.

(2) सृ + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) सर् + अ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः – An अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows. As per 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a “रँ” (“र्”, “ल्”) letter.

(4) सार् + अ । By 7-2-116 अत उपधायाः – A penultimate (उपधा) अकार: of a अङ्गम् gets वृद्धिः as the substitute when followed by a प्रत्ययः which is a ञित् or a णित्।

= सार ।

‘सार’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

‘सार’ is a masculine/neuter प्रातिपदिकम्। The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।

(5) सार + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा। Note: In the neuter, 7-1-24 अतोऽम् is used to prevent 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्‌।

(6) सारम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Commenting on the सूत्रम् 3-3-17 सृ स्थिरे (used in step 1), the तत्त्वबोधिनी says – सर्तेरिति भ्वादेर्जुहोत्यादेश्च ग्रहणम्। Please explain.

2. Commenting further on the same सूत्रम्, the तत्त्वबोधिनी says – स्थिरग्रहणं प्रत्ययार्थस्य कर्तुर्विशेषणं न तूपपदम्। Please explain.

3. Which सूत्रम् prescribes the use of a आत्मनेपदम् affix in the form आदत्ते?

4. Where has the सूत्रम् 3-2-78 सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये been used in the verses?

5. Can you spot the affix ‘ट’ in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Take the essence of what I say.”

Easy questions:

1. From which प्रातिपदिकम् is अमुष्मिन् (पुंलिङ्गे सप्तमी-एकवचनम्) derived?

2. Which सूत्रम् is used for the following operation – अस्मिन् + लोके = अस्मिल्ँलोके?