1. Where has the affix सन् been used in the first five verses of the Chapter Six of the गीता?
Answer: The affix सन् has been used in the form आरुरुक्षोः (प्रातिपदिकम् “आरुरुक्षु”, पुँलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्।)
आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते ।
योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ॥ 6-3 ॥

The सन्नन्त-धातुः “रुरुक्ष” is derived from the verbal root √रुह् (रुहँ बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च १. ९९५).
रुह् + सन् । As per 3-1-7 धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वा।
= रुह् + स । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ stops 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
Note: The affix “स” is a कित् here by 1-2-10 हलन्ताच्च। Hence 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च from applying.
= रुह्स् रुह्स । By 6-1-9 सन्यङोः।
= रु रुह्स । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= रु रुढ्स । By 8-2-31 हो ढः।
= रु रुक्स । By 8-2-41 षढोः कः सि।
= रुरुक्ष । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:।
“रुरुक्ष” has धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

Now we derive the प्रातिपदिकम् “रुरुक्षु” from the सन्नन्त-धातुः “रुरुक्ष”।

रुरुक्ष + उ । By 3-2-168 सनाशंसभिक्ष उः। Note: “उ” gets आर्धधातक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= रुरुक्ष् + उ । By 6-4-48 अतो लोपः।
= रुरुक्षु ।

Since the affix “उ” has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ्, “रुरुक्षु” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

“आरुरुक्षु” is a गति-समास: (ref: 2-2-18 कुगतिप्रादयः।) Note: We have not discussed 2-2-18 in the class yet.
आङ् + रुरुक्षु = आरुरुक्षु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

“आरुरुक्षु” also gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्।
आरुरुक्षु + ङस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= आरुरुक्षु + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “ङस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= आरुरुक्षो + अस् । By 7-3-111 घेर्ङिति, 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य।
= आरुरुक्षोस् । By 6-1-110 ङसिङसोश्च।
= आरुरुक्षोः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

2. Commenting on the सूत्रम् 1-2-8 रुदविदमुषग्रहिस्वपिप्रच्छः सँश्च the तत्त्वबोधिनी says रुदसाहचर्याद्वेत्तेरेव ग्रहणम्। Please explain.
Answer: In the धातु-पाठः, the verbal root √विद् occurs in more than one गणः – विदँ ज्ञाने २. ५९, विदँ सत्तायाम् ४. ६७, विदॢँ लाभे ६. १६८, विदँ विचारणे ७. १३ and विदँ चेतनाख्याननिवासेषु १०. २३२.
In the सूत्रम् 1-2-8 रुदविदमुषग्रहिस्वपिप्रच्छः सँश्च, the verbal root √विद् is mentioned alongside the verbal root √रुद् (रुदिँर् अश्रुविमोचने २. ६२) which belongs to the अदादि-गणः। From this association (साहचर्यात्) we can deduce that in this सूत्रम् 1-2-8, the verbal root √विद् refers only to विदँ ज्ञाने २. ५९ of the अदादि-गणः। This is what is explained by “रुदसाहचर्याद्वेत्तेरेव ग्रहणम्।”

3. Commenting on the सूत्रम् 1-2-8 रुदविदमुषग्रहिस्वपिप्रच्छः सँश्च the काशिका says रुदविदमुषीणां ‘1-2-26 रलो व्युपधाद्धलादेः संश्च’ इति विकल्पे प्राप्ते नित्यार्थं ग्रहणम्। Please explain.
Answer: As per 1-2-26 रलो व्युपधाद्धलादेः संश्च – When used with the augment “इट्”, the affixes “क्त्वा” and “सन्” are optionally treated as “कित्” (having ककारः as a इत्) when they follow a verbal root which begins with a consonant and ends in a रल् letter and has either a इवर्णः (इकारः/ईकारः) or a उवर्णः (उकारः/ऊकारः) as its penultimate letter.
Hence as per 1-1-26, when following the verbal root √रुद् (रुदिँर् अश्रुविमोचने २. ६२), √विद् (विदँ ज्ञाने २. ५९ ) or √मुष् (मुषँ स्तेये ९. ६६) the affixes “क्त्वा” and “सन्” would be optionally treated as कित्।
But now by the सूत्रम् 1-2-8 रुदविदमुषग्रहिस्वपिप्रच्छः सँश्च when following the verbal root √रुद् (रुदिँर् अश्रुविमोचने २. ६२), √विद् (विदँ ज्ञाने २. ५९ ) or √मुष् (मुषँ स्तेये ९. ६६) , the affixes “क्त्वा” and “सन्” are always treated as कित्। The purpose of including these three verbal roots in 1-2-8 is to override the optionality prescribed by 1-2-26 and instead make the affixes “क्त्वा” and “सन्” invariably कित् when following one of these three verbal roots. This is what is explained by रुदविदमुषीणां ‘1-2-26 रलो व्युपधाद्धलादेः संश्च’ इति विकल्पे प्राप्ते नित्यार्थं ग्रहणम्।

4. Where has the सूत्रम् 8-2-38 दधस्तथोश्च been used in the verses?
Answer: The सू्त्रम् 8-2-38 दधस्तथोश्च has been used in the verse in the form अभ्यधत्त derived from the धातुः √धा (जुहोत्यादि-गणः, डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके धातु-पाठः #३. ११).

The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
धा + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ्।
= धा + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= धा + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले।
= धा + शप् + त । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= धा + त । By 2-4-75 जुहोत्यादिभ्यः श्लुः।
= धा + धा + त । By 6-1-10 श्लौ ।
= ध + धा + त । By 7-4-59 ह्रस्वः।
= ध + ध् + त । By 6-4-112 श्नाभ्यस्तयोरातः। Note: Since the सार्वधातुक-प्रत्यय: “त” is अपित्, by 1-2-4 सार्वधातुकमपित् it behaves ङिद्वत् – as if it has ङकार: as a इत्। This allows 6-4-112 to apply.
= अट् धध् त । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= अ धध् त । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। Note: The सूत्रम् 8-2-40 झषस्तथोर्धोऽधः does not apply here because of the exclusion “अधः”।
= अ दध् त । By 8-4-54 अभ्यासे चर्च ।
= अ धध् त । By 8-2-38 दधस्तथोश्च, a letter of the बश्-प्रत्याहारः of the reduplicated verbal root √धा (जुहोत्यादि-गणः, डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११) ending in a letter of the झष्-प्रत्याहारः, is substituted by a letter of the भष्-प्रत्याहारः, when followed by an affix beginning with a तकारः, थकारः, सकारः or the term “ध्व”।
= अधत्त । By 8-4-55 खरि च।

“अभि” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
अभि + अधत्त = अभ्यधत्त । By 6-1-77 इको यणचि।

5. Why doesn’t the सूत्रम् 1-2-9 इको झल् apply in the form शिशयिषुः? (Which condition is not satisfied?)
Answer: The form शिशयिषुः is a desiderative form derived from the verbal root √शी (शीङ् स्वप्ने २. २६).

The सन्नन्त-धातुः “शिशयिष” is derived as follows:
शी + सन् । As per 3-1-7 धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वा।
= शी + स । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शी + इट् स । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= शी + इस । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: As per 1-2-9 इको झल् – The affix सन् is considered to be a कित् (having ककारः as a इत्) when it begins with a झल् letter and follows a verbal root that ends in a इक् letter. Here the verbal root √शी ends in a ईकारः which is a letter of the इक्-प्रत्याहारः, but the affix “इस” does not begin with a letter of the झल्-प्रत्याहारः। Therefore 1-2-9 does not apply here. Hence 1-1-5 क्क्ङिति च cannot prevent 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= शे + इस । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= शय् इस । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
= शय् शयिस । By 6-1-9 सन्यङोः।
= श शयिस । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= शि शयिस । By By 7-4-79 सन्यतः।
= शिशयिष । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:।
“शिशयिष” has धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

Now we derive the प्रातिपदिकम् “शिशयिषु” from the सन्नन्त-धातुः “शिशयिष”।

शिशयिष + उ । By 3-2-168 सनाशंसभिक्ष उः। Note: “उ” gets आर्धधातक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= शिशयिष् + उ । By 6-4-48 अतो लोपः।
= शिशयिषु ।

Since the affix “उ” has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ्, “शिशयिषु” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। “शिशयिषु” is an adjective which declines like “गुरु” in the masculine, “धेनु” in the feminine and “मधु” in the neuter.

The विवक्षा is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्।
शिशयिषु + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= शिशयिषु + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शिशयिषुः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

6. How would you say this in Sanskrit?
“Today the guests want to sleep (rest) in my house.”
Answer: अद्य अतिथयः मम/मे गृहे सुषुप्सन्ति/शिशयिषन्ते = अद्यातिथयो मम/मे गृहे सुषुप्सन्ति/शिशयिषन्ते।

Easy Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् “अस्मद्” been used in the verses?
Answer: The प्रातिपदिकम् “अस्मद्” has been used in the form मा which is the alternate form for माम् (प्रातिपदिकम् “अस्मद्”, द्वितीया-एकवचनम्।)
As per 8-1-23 त्वामौ द्वितीयायाः – The प्रातिपदिके “युष्मद्” and “अस्मद्” along with a singular affix of the second case, get “त्वा” and “मा” as replacements respectively when the two conditions mentioned below are satisfied:
i) There is a पदम् (in this case पाहि) in the same sentence preceding “युष्मद्”/”अस्मद्”।
ii) “युष्मद्”/”अस्मद्” is not at the beginning of a metrical पाद:।

Note: मा + इति = मेति । By 6-1-87 आद्गुणः।

2. Where has the सूत्रम् 6-3-111 ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 6-3-111 ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः been used in the verse in the सन्धि-कार्यम् between त्रिपरुः + रसायाम् = त्रिपरू रसायाम्।
त्रिपरुस् रसायाम् ।
= त्रिपरुरुँ रसायाम् । By 8-2-66 ससजुषो रुः।
= त्रिपरुर् रसायाम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= त्रिपरु रसायाम् । By 8-3-14 रो रि – The letter “र्” (referred to as रेफ:) is dropped when followed by the letter “र्”।
= त्रिपरू रसायाम् । By 6-3-111 ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः – When the letter “ढ्” or “र्” is dropped then the prior अण् letter gets elongated.