Today we will look at the form पलायते 3As-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb7-5-50.

इमं तु पाशैर्वरुणस्य बद्ध्वा निधेहि भीतो न पलायते यथा ।
बुद्धिश्च पुंसो वयसार्यसेवया यावद्गुरुर्भार्गव आगमिष्यति ।। ७-५-५० ।।

Gita Press translation “Until, however, your perceptor (and our father), Śukrācārya (son of Bhṛgu), comes back, (please) keep the boy bound with the cords of Varuṇa (the god of water) so that he may not abscond through fear. A man’s reason returns with (advanced) age as well as through the service of exalted souls.”

अयते is derived from the धातुः √अय् (भ्वादि-गणः, अयँ – [गतौ] १. ५४६)

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the धातुः √अय् has one इत् letter – the अकार: following the यकार:। This इत् letter has a अनुदात्त-स्वर:। Thus by 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्, √अय्-धातुः will get आत्मनेपद-प्रत्ययाः। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So अय्-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “त”।

(1) अय् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) अय् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) अय् + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “त” as the substitute for the लकारः। “त” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) अय् + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(5) अय् + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(6) अय् + अ + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) अयते ।

Note: “परा” has been used as a उपसर्ग:। – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।

परा + अयते = परायते । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः
= पलायते । By 8-2-19 उपसर्गस्यायतौ, the रेफः of a उपसर्गः gets लकारः as the replacement when the उपसर्गः is followed by the धातुः √अय् (अयँ- [गतौ] १. ५४६)।

Questions:

1. Where has 7-2-109 दश्च been used in the verse?

2. Which term in the verse gets the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः?

3. Where has a यकार: been used as an आदेश: (substitute) in the verse?

4. How would you say this in Sanskrit?
“A brave soldier does not run away from the battle-field.” Use √अय् (अयँ- [गतौ]१. ५४६) with the उपसर्ग: “परा” for “to run away”, use the adjective प्रातिपदिकम् “शूर” for “brave” and the masculine/neuter प्रातिपदिकम् “रण” for “battle-field.”

5. How would you say this in Sanskrit?
“Wait for some time.” Paraphrase this to the passive “Let some time be waited for.” Use √ईक्ष् (ईक्षँ दर्शने १. ६९४) with the उपसर्ग: “प्रति” for “to wait for.”

Advanced question:

1. In commenting on the सूत्रम् 8-2-19 उपसर्गस्यायतौ, the सिद्धान्तकौमुदी says – निस्दुसो रुत्वस्यासिद्धत्वान्न लत्वम्। निरयते। दुरयते। निर्दुरोस्तु। निलयते। दुलयते। Please explain.

Easy questions:

1. Where has 7-3-105 आङि चापः been used in the verse?

2. Which terms used in the verse have the घि-सञ्ज्ञा?