Today we will look at the form सर्वाणि from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम्
स्वर्गोऽस्तु सशरीरस्य त्रिशङ्कोरस्य शाश्वतः ।
नक्षत्राणि च सर्वाणि मामकानि ध्रुवाण्यथ ।। १-६०-२८ ।।
Gita Press translation “Let perpetual heavenly bliss be the lot of this Triśaṅku in his physical body and also let all the lunar mansions created by me be abiding. ”
‘सर्व’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्. The विवक्षा here is प्रथमा-बहुवचनम्. 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘सर्व‘.
(1) सर्व + जस् । ‘सर्व’ gets सर्वनामसंज्ञा as it is listed in 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि.
(2) सर्व + शि । 7-1-20 जश्शसोः शिः gives शि as आदेशः to जस्. Further, शि gets सर्वनामस्थानसंज्ञा by 1-1-42 शि सर्वनामस्थानम्
(3) सर्व + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः.
(4) सर्व नुँम् + इ । When a सर्वनामस्थानम् affix follows, the neuter bases that end in a झल् letter or an अच् (vowel) get the नुँम् augment by 7-1-72 नपुंसकस्य झलचः. As per 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः, the नुँम्-आगम: is placed after the last अच् (the अकार: after the वकार:) in “सर्व” .
(5) सर्वन् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः.
(6) सर्वान् + इ । 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ mandates उपधादीर्घः
(7) सर्वाणि । The letter न् is replaced by ण् by 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि.
Questions:
1. Do पदच्छेद: of स्वर्गोऽस्तु – please mention the relevant rules.
2. Generally speaking, the (singular, dual and plural) forms in the द्वितीया-विभक्ति: are the same as those in the प्रथमा-विभक्ति:, for any नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम्। Which rules in the अष्टाध्यायी can we use to support this statement?
3. Since “सर्व” has सर्वनाम-सञ्ज्ञा, why didn’t 7-1-17 जसः शी (वृत्ति: – अदन्तात्सर्वनाम्नो जसः शी स्यात्।) apply after step 1?
4. Which word in the verse translates to “perpetual”?
5. Where is the सूत्रम् 7-3-111 घेर्ङिति used in this verse?
6. How many terms are listed in the सर्वादि-गण:?
7. From where does the अनुवृत्ति: of “दीर्घ:” come in to 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ ?
8. Why did the शि-आदेश: replace the entire स्थानी “जस्” in step 2? Is it because “शि” has the शकार: as an इत्? Or because “शि” is an अनेकाल्-आदेश: (an आदेश: which has more than one letter)? (Reference – 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य)
Easy questions:
1. Where is the सूत्रम् 6-1-77 इको यणचि used in this verse?
2. From where does the अनुवृत्ति: of नपुंसकात् come in to 7-1-20 जश्शसोः शिः ?
1. Do पदच्छेद: of स्वर्गोऽस्तु – please mention the relevant rules.
स्वर्गो + अस्तु (6-1-109 एङः पदान्तादति)
स्वर्गः + अस्तु (Satishji – I haven’t done विसर्ग-सन्धि-प्रकरणम् yet, but it is my general observation (looking at forms like शिव: + अहम् = शिवोऽहम्) that when there is an ओकार: followed by an अवग्रह: then the पदच्छेद: may be a विसर्ग: that is preceded and followed by an अकार:)
4. Which word in the verse translates to “perpetual”?
शाश्वतः
Easy question:
1. Where is the सूत्रम् 6-1-77 इको यणचि used in this verse?
ध्रुवाण्यथ = ध्रुवाणि + अथ
kalyani.
Questions:
1. Do पदच्छेद: of स्वर्गोऽस्तु – please mention the relevant rules.
The पदच्छेदः is स्वर्गः, अस्तु
The सन्धि-कार्यम् is as follows:
स्वर्गस् + अस्तु = स्वर्गरुँ + अस्तु (8-2-66 ससजुषो रुँ:)
= स्वर्गर् + अस्तु (अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः)
= स्वर्ग उ + अस्तु (6-1-113 अतो रोरप्लुतादप्लुते )
= स्वर्गो + अस्तु (6-1-87 आद्गुणः)
= स्वर्गोऽस्तु (6-1-109 एङः पदान्तादति)
4. Which word in the verse translates to “perpetual”?
शाश्वतः
5. Where is the सूत्रम् 7-3-111 घेर्ङिति used in this verse?
In त्रिशङ्कोः – the प्रातिपदिकम् is “त्रिशङ्कु” – विवक्षा is षष्ठी-एकवचनम्
Derivation is as follows:
त्रिशङ्कु + ङस् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्)
त्रिशङ्कु + अस् (1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः)
त्रिशङ्को + अस् (7-3-111 घेर्ङिति)
त्रिशङ्कोस् (6-1-110 ङसिङसोश्च)
त्रिशङ्को: (8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः )
6. How many terms are listed in the सर्वादि-गण:?
35 terms are listed in 1-1-26 सर्वादीनि सर्वनामानि
7. From where does the अनुवृत्ति: of “दीर्घ:” come in to 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ ?
From 6-3-111 ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः
8. Why did the शि-आदेश: replace the entire स्थानी “जस्” in step 2? Is it because “शि” has the शकार: as an इत्? Or because “शि” is an अनेकाल्-आदेश: (an आदेश: which has more than one letter)? (Reference – 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य)
Because “शि” is an अनेकाल्-आदेश: – that is an आदेश: which has more than one letter. In this case the शि-आदेश: has two letters – शकार: and इकार: .
Objection: शि-आदेश: is not अनेकाल् . As per the परिभाषा “नानुबन्धकृतमनेकाल्त्वम्” we have to first remove the शकार: which is an इत् letter as per 1-3-8 लशक्वतद्धिते and then only इकार: remains. It is no longer अनेकाल् but because शकार: was an इत् we can use 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य to do the सर्वादेश: . In short, शित्त्वात् सर्वादेश: न तु अनेकाल्त्वात् ।
Answer: No, this is not the case for the following reason. We can only use 1-3-8 लशक्वतद्धिते if the शकार: is प्रत्ययादि: . Here the शि-आदेश: will get स्थानिवद्-भाव: (as per 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ) only after the substitution is done and शि has replaced जस्-प्रत्यय: . After that the शकार: will be प्रत्यायादि: and 1-3-8 can be used. Before the actual substitution takes place, the शकार: does not have the इत्-सञ्ज्ञा and hence the शि-आदेश: is अनेकाल् . तस्मात् अनेकाल्त्वात् एव सर्वादेश: इति सिद्धान्त: ।
Easy questions:
1. Where is the सूत्रम् 6-1-77 इको यणचि used in this verse?
ध्रुवाणि + अथ = ध्रुवाण्यथ
2. From where does the अनुवृत्ति: of नपुंसकात् come in to 7-1-20 जश्शसोः शिः ?
From the prior rule 7-1-19 नपुंसकाच्च
Here is my attempt at अन्वय: for this verse –
“अस्य सशरीरस्य त्रिशङ्को: शाश्वत: स्वर्ग: अस्तु ।
अथ च सर्वाणि मामकानि नक्षत्राणि ध्रुवाणि (सन्तु) ॥”
1. स्वर्गस् अस्तु => 8-2-66 रुँत्वम् => स्वर्गरुँ अस्तु => 1-3-2, 1-3-9 स्वर्गर् अस्तु => 6-1-113 स्वर्ग उ + अस्तु
=>6-1-87 स्वर्गो (अन्तरङ्गकार्यम्) +अस्तु => 6-1-109 (पूर्वरूप-सन्धि:) स्वर्गो ऽस्तु
2. The following rules create the same forms in the द्वितीया-विभक्ति: as those in the प्रथमा-विभक्ति:, for any नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् .
1. 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्, the affixes सुँ and अम् that follow a neuter अङ्गम् take the लुक् elision. Thus सुँ and अम् are treated equally. So also 7-1-24 अतोऽम् as well as 7-1-25 अद्ड् डतरादिभ्यः पञ्चभ्यः apply equally to सुँ and अम् .
2. 7-1-19 नपुंसकाच्च, the affixes औ and औट् take शी as their replacement when following a neuter अङ्गम्. Thus औ and औट् are treated equally.
3. 7-1-20 जश्शसोः शिः , the affixes जस् and शस् get शि as the replacement when they follow a neuter अङ्गम्. Thus जस् and शस् are treated equally.
We can see that the above rules make the singular, dual and plural forms in प्रथमा-विभक्ति: and द्वितीया-विभक्तिः the same, for any नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् .
3. 7-1-17 जसः शी could have applied after step 1, but since 7-1-20 जश्शसोः शिः is पर-कार्यम् (a later rule in the अष्टाध्यायी) it overrules 7-1-17 as per 1-4-2 विप्रतिषेधे परं कार्यम् |
5. त्रिशङ्कु + ङस् =>1-4-7 शेषो घ्यसखि , gives the घि-संज्ञा =>7-3-111 gives us the गुणादेश:=>
त्रिशङ्को + ङस् =>6-1-110 gives us पूर्वरूप-एकादेश: => त्रिशङ्कोस् =>त्रिशङ्कोस् + अस्य=>
8-2-66 =>त्रिशङ्कोर् + अस्य = त्रिशङ्कोरस्य .
6. There are 35 terms in the सर्वादि-गण:
7. The “दीर्घः” अनुवृत्तिः goes on for quite a long time… 🙂 …all the way from 6-3-111.