Questions:

1. In this example what would be the final form in the case when the optional augment ईट् by 7-3-94 यङो वा is not used?
Answer: The final form in the case when the optional augment ईट् by 7-3-94 यङो वा is not used would be रोरोषि।

Derivation is as follows:
रोरु + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= रोरु + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= रोरु + सिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्। Note: As per the गणसूत्रम् “चर्करीतं च” – A धातुः ending in यङ्-लुक् is also considered to belong to the अदादि-गणः and takes परस्मैपदम् affixes only (in कर्तरि प्रयोगः।) Therefore in कर्तरि प्रयोगः, “रोरु” takes परस्मैपद-प्रत्ययाः।
= रोरु + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= रोरु + शप् + सि । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌। Note: As per the गणसूत्रम् “चर्करीतं च” the धातुः “रोरु” is considered to belong to the अदादि-गणः। This allows 2-4-72 to apply in the next step.
= रोरु + सि । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
Considering the case when the optional augment ईट् by 7-3-94 यङो वा is not used.
= रोरो + सि । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= रोरोषि । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:।

2. Commenting on the लुक् elision prescribed by the सूत्रम् 2-4-74 यङोऽचि च the सिद्धान्त-कौमुदी says अनैमित्तिकोऽयम् अन्तरङ्गत्वाद् आदौ भवति। Please explain.
Answer: The elision of the affix यङ् is अनैमित्तिकः – it is not dependent on any cause. Hence it is considered अन्तरङ्गम् – internal operation. Therefore अयमादौ भवति – this elision of the affix यङ् takes place before all other operations.

3. Which सूत्रम् is used for the गुणादेशः in the form शेषे?
Answer: The सूत्रम् 7-4-21 शीङः सार्वधातुके गुणः is used for the गुणादेश: in the form शेषे derived from the धातुः √शी (शीङ् स्वप्ने २. २६).

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
शी + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= शी + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शी + थास् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।
= शी + से । By 3-4-80 थासस्से।
= शी + शप् + से । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
= शी + से । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
= शेसे । By 7-4-21 शीङः सार्वधातुके गुणः, the verbal root √शी (शीङ् स्वप्ने २. २६) takes गुण-आदेशः when a सार्वधातुक-प्रत्ययः follows. Note: In the absence of the specific rule 7-4-21 शीङः सार्वधातुके गुणः, the गुणादेश: would have been blocked by 1-1-5 क्क्ङिति च because the affix “से” is ङिद्वत् by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्।
= शेषे । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः।

4. In the verses can you spot a अदन्त-धातुः (verbal root ending in a अकारः) used in a तिङन्तं पदम्?
Answer: The अदन्त-धातुः √स्पृह (स्पृह ईप्सायाम् १०. ४१०) is used in the तिङन्तं पदं स्पृहयसे।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
स्पृह + णिच् । By 3-1-25 सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यो णिच्। “णिच्” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= स्पृह + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= स्पृह् + इ । By 6-4-48 अतो लोपः, when an आर्धधातुकम् affix follows, the अकारः at the end of a अङ्गम् is elided if the अङ्गम् ends in a अकार: at the time when the आर्धधातुकम् affix is prescribed. Note: As per 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च, the णिच्-प्रत्यय: would do a गुणः substitution in place of the ऋकार: of the अङ्गम् “स्पृह्”। But this does not happen because as per 1-1-57 अचः परस्मिन् पूर्वविधौ, the लोप: done by 6-4-48 has स्थानिवद्-भाव: (it behaves like the item it replaced – अकार:) when it comes to an operation (गुणः) that would be performed to the left of it. Hence as far as 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य is concerned, the उपधा of the अङ्गम् is the हकार: and hence it cannot apply.
= स्पृहि । “स्पृहि” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

स्पृहि + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= स्पृहि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= स्पृहि + थास् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-74 णिचश्च।
= स्पृहि + से । By 3-4-80 थासस्से।
= स्पृहि + शप् + से । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= स्पृहि + अ + से । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= स्पृहे + अ + से । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= स्पृहयसे । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

5. How would you say this in Sanskrit?
“When all the children scream repeatedly our house trembles!”
Answer: यदा सर्वे बालाः रोरूयन्ते/रोरुवति तदा अस्माकम्/नः गृहम् विकम्पते = यदा सर्वे बाला रोरूयन्ते/रोरुवति तदास्माकं गृहं विकम्पते – अथवा – यदा सर्वे बाला रोरूयन्ते/रोरुवति तदा नो गृहं विकम्पते।

Note: रोरुवति is derived from the यङ्लुगन्त-धातुः “रोरु”। The विवक्षा is लँट्, कर्तरि, यङ्लुगन्त-प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।
रोरु + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= रोरु + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= रोरु + झि । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्। Note: परस्मैपदम् is used as per the गणसूत्रम् “चर्करीतं च।”
= रोरु + शप् + झि । By 3-1-68 कर्तरि शप्। Note: As per the गणसूत्रम् “चर्करीतं च” the धातुः “रोरु” is considered to belong to the अदादि-गणः। This allows 2-4-72 to apply in the next step.
= रोरु + झि । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
= रोरु + अति । By 7-1-4 अदभ्यस्तात्‌, 6-1-5 उभे अभ्यस्तम्। Note: The affix “अति” is ङिद्वत् by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्। This enables 1-1-5 क्क्ङिति च to stop the गुणादेश: which would have been done by 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= रोर् उवँङ् + अति । By 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ, 1-1-53 ङिच्च।
= रोर् उव् + अति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= रोरुवति ।

Advanced Question:

1. Derive the form स्वपिति from the verbal root √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३). The विवक्षा is लँट्, कर्तरि, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
Note: You will need to use the following सूत्रम् 7-2-76 रुदादिभ्यः सार्वधातुके – वृत्तिः रुद् स्वप् श्वस् अन् जक्ष् एभ्यो वलादेः सार्वधातुकस्येट् स्यात् – A सार्वधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the वल्-प्रत्याहारः gets the augment इट् when following the verbal root √रुद् (रुदिँर् अश्रुविमोचने २. ६२), √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३), श्वस् (श्वसँ प्राणने २. ६४), अन् (अनँ च [प्राणने]२. ६५) or जक्ष् (जक्षँ भक्ष्यहसनयोः २. ६६). We have not discussed this सूत्रम् in the class but we have used it in a prior post.
Answer:
स्वप् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= स्वप् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= स्वप् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= स्वप् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= स्वप् + शप् + ति । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
= स्वप् + ति । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
= स्वप् + इट् ति । By 7-2-76 रुदादिभ्यः सार्वधातुके, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= स्वपिति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

Easy Questions:

1. Can you spot a “शी”-आदेशः in the verses?
Answer: A “शी”-आदेशः can be seen in the form नेत्रे (नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “नेत्र”, द्वितीया-द्विवचनम्)।

नेत्र + औट् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।
= नेत्र + शी । By 7-1-19 नपुंसकाच्च – The affixes “औ” and “औट्” take “शी” as their replacement when following a neuter अङ्गम्।
= नेत्र + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः । Now “नेत्र” gets भसञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्। All the conditions for applying 6-4-148 यस्येति च (when a ईकारः or a तद्धित-प्रत्यय: follows, the (ending) इ-वर्ण: (इकारः or ईकारः) or the (ending) अवर्ण: (अकारः or आकारः) of the अङ्गम् with the भ-सञ्ज्ञा takes लोपः) are satisfied. That would have removed the ending अकार: of “नेत्र”, but the वार्त्तिकम् – औङः श्यां प्रतिषेधो वाच्यः (6-4-148 यस्येति च does not apply when the अङ्गम् is followed by the term “शी” that has come as an आदेश: in place of the affix “औ” or “औट्”) stops this operation.
= नेत्रे । By 6-1-87 आद्गुणः।

2. In the commentary where has the सूत्रम् 8-4-60 तोर्लि been used?
Answer: The सूत्रम् 8-4-60 तोर्लि has been used in the सन्धिकार्यम् between यद् + लीलेक्षितम् = यल्लीलेक्षितम्।

यद् + लीलेक्षितम् = यल्लीलेक्षितम् । By 8-4-60 तोर्लि – When the letter “ल्” follows, then in place of any of the five dental letters (“त्”, “थ्”, “द्”, “ध्”, “न्”) there is a substitute which is परसवर्ण: (सवर्ण: with the following letter “ल्”)। This implies that “त्”, “थ्”, “द्” or “ध्” changes to “ल्”; but “न्” changes to “ल्ँ”।