Today we will look at the form वर्त्म nAs from श्रीमद्भागवतम् 4.8.37.

अथापि मेऽविनीतस्य क्षात्त्रं घोरमुपेयुषः । सुरुच्या दुर्वचोबाणैर्न भिन्ने श्रयते हृदि ।। ४-८-३६ ।।
पदं त्रिभुवनोत्कृष्टं जिगीषोः साधु वर्त्म मे । ब्रूह्यस्मत्पितृभिर्ब्रह्मन्नन्यैरप्यनधिष्ठितम् ।। ४-८-३७ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
क्षात्त्रं स्वभावं प्राप्तवतोऽत एवाविनीतस्य दुर्वाक्यबाणैर्भिन्ने हृदि न श्रयते न तिष्ठति ।। ३६ ।। अन्यैरनधिष्ठितं त्रिभुवने उत्कृष्टं पदं जेतुमिच्छोर्मे साधु वर्त्म मार्गं ब्रूहि ।। ३७ ।।

Gita Press translation – Yet in the heart of my insubordinate self, who has inherited a violent martial spirit – a heart which has been cleft by the shaft-like taunts of Suruci (my stepmother) – the precept has failed to make any abiding impression (36). Be pleased, O holy sage, to tell me a good path, keen as I am to attain to a place which is the highest in all the three worlds and which has not been attained to by (any of) our forefathers or anyone else (37).

वृत्तमिदं वर्त्म ।

The प्रातिपदिकम् ‘वर्त्मन्’ is derived from the verbal root √वृत् (भ्वादि-गणः, वृतुँ वर्तने, धातु-पाठः १. ८६२). The ending उकार: of ‘वृतुँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) वृत् + मनिँन् । By the उणादि-सूत्रम् 4-144 सर्वधातुभ्यो मनिन् – The affix ‘मनिँन्’ may be used after any verbal root. By 3-3-2 भूतेऽपि दृश्यन्ते – The affixes उण् etc may occasionally be seen to be used denoting an action in the past tense also. Note: The अनुवृत्ति: of ‘वर्तमाने’ runs from 3-2-123 वर्तमाने लट् down to 3-3-1 उणादयो बहुलम्। Hence as per 3-3-1 उणादयो बहुलम् the affixes उण् etc may be used variously to denote an action in the present tense. Now by the सूत्रम् 3-3-2 भूतेऽपि दृश्यन्ते they may be seen to be used only occasionally (as in the case of the प्रातिपदिकम् ‘वर्त्मन्’) to denote an action in the past tense.

(2) वृत् + मन् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। Note: 7-2-8 नेड् वशि कृति prevents the affix ‘मन्’ from taking the augment इट् which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।

(3) वर्त्मन् । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च – When a अङ्गम् is followed by a सार्वधातुक-प्रत्ययः or an आर्धधातुक-प्रत्ययः, then its “इक्”-letter takes गुण-आदेशः in the following two cases:
i) The अङ्गम् ends in a “पुक्”-आगमः।
or
ii) The penultimate letter of the अङ्गम् has the लघु-सञ्ज्ञा।
By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a “रँ” (“र्”, “ल्”) letter.

‘वर्त्मन्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

‘वर्त्मन्’ is a नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is द्वितीया-एकवचनम् ।

(4) वर्त्मन् + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…।

(5) वर्त्मन् । By 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्‌, the affixes ‘सुँ’ and ‘अम्’ that follow a neuter अङ्गम् take the लुक् elision. Now ‘वर्त्मन्’ gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।

(6) वर्त्म । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य – The ending नकार: of a पदम् is dropped when the पदम् also has the designation प्रातिपदिकम्।

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘वर्त्मन्’ been used in Chapter Three of the गीता?

2. Where has the उणादि-सूत्रम् 1-1 कृवापाजिमिस्वदिसाध्यशूभ्य उण् been used in the verses?

3. Can you spot the substitution ‘क्वसुँ’ in the verses?

4. From which verbal root is the प्रातिपदिकम् ‘जिगीषु’ (used in जिगीषोः) derived?

5. From which सूत्रम् do we get the प्रातिपदिकम् ‘इच्छु’ (used in इच्छोः in the commentary)?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Follow the path of the wise.” Use the verbal root √वृत् (वृतुँ वर्तने १. ८६२) with the उपसर्ग: ‘अनु’ for ‘to follow.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-78 पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृश्यर्तिसर्तिशदसदां पिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छधौशीयसीदाः been used in the commentary?

2. How would you say this in Sanskrit?
“(You) tell me the truth.” Use चतुर्थी विभक्ति: with ‘me.’ Use a word from the verses for ‘(you) tell.’

Today we will look at the form पवित्रैः nIp from श्रीमद्भागवतम् 3.13.25.

ब्रह्माणं हर्षयामास हरिस्तांश्च द्विजोत्तमान् । स्वगर्जितेन ककुभः प्रतिस्वनयता विभुः ।। ३-१३-२४ ।।
निशम्य ते घर्घरितं स्वखेदक्षयिष्णु मायामयसूकरस्य । जनस्तपःसत्यनिवासिनस्ते त्रिभिः पवित्रैर्मुनयोऽगृणन्स्म ।। ३-१३-२५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका – गर्जनप्रयोजनमाह – ब्रह्माणमिति ।। २४ ।। घर्घरितं तज्जात्यनुकरध्वनिम् । अनिश्चयेन यः स्वखेदस्तस्य क्षयिष्णु नाशकम् । ते इति पुनरुक्तिः प्रसिद्धख्यापनार्था । त्रिभिः पवित्रैर्ऋग्यजुःसाममन्त्रैरगृणन्नस्तुवन् ।। २५ ।।

Gita Press translation – The all powerful Śrī Hari delighted Brahmā and those foremost Brāhmaṇas by His loud roar, which made the quarters resound (24). Hearing the roar of the Lord disguised as a boar, which removed their perplexity, the sages, who all belonged to the Janaloka, Tapoloka or Satyaloka, began to extol Him through the holy (Mantras of the three Vedas) (25).

पवते पुनाति वानेन = पवित्रम् ।

The प्रातिपदिकम् ‘पवित्र’ is derived from the verbal root √पू (पूङ् पवने १. ११२१, पूञ् पवने ९. १४). The ending ङकारः/ञकार: of ‘पूङ्’/’पूञ्’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) पू + इत्र । By 3-2-185 पुवः संज्ञायाम् – To denote the instrument of the action, the affix ‘इत्र’ may be used following the verbal root √पू (पूङ् पवने १. ११२१, पूञ् पवने ९. १४) provided the derived word is a proper name.

(2) पो + इत्र । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, a अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(3) पवित्र । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

= पवित्र ।

The विवक्षा is नपुंसकलिङ्गे, तृतीया-बहुवचनम् ।

(4) पवित्र + भिस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(5) पवित्र + ऐस् । By 7-1-9 अतो भिस ऐस् – Following a अङ्गम् ending in a अकार:, the affix ‘भिस्’ is replaced by ‘ऐस्’। As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the entire term ‘भिस्’ is replaced. 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of “ऐस्” from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(6) पवित्रैस् । By 6-1-88 वृद्धिरेचि।

(7) पवित्रैः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘पवित्र’ been used in Chapter Ten of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-2-185 पुवः संज्ञायाम् (used in step 1), the तत्त्वबोधिनी says – पूङ्पूञोरुभयोर्ग्रहणमविशेषात्। Please explain.

3. Can you spot the affix ‘डु’ in the verses?

4. How do we justify the use of the affix ‘इष्णुच्’ in the form ‘क्षयिष्णु’ (used as part of the compound स्वखेदक्षयिष्णु)?

5. Where has the सूत्रम् 3-2-78 सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Knowledge is the best instrument of purification.” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘उत्तम’ for ‘best.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-80 प्वादीनां ह्रस्वः been used in the verses?

2. Which सूत्रम् prescribes the ‘उवँङ्’ substitution in the form अस्तुवन् used in the commentary?

Today we will look at the form खनित्रैः nIp from श्रीमद्भागवतम् 7.2.15.

केचित्खनित्रैर्बिभिदुः सेतुप्राकारगोपुरान् । आजीव्यांश्चिच्छिदुर्वृक्षान्केचित्परशुपाणयः ।। ७-२-१५ ।।
प्रादहन्शरणान्यन्ये प्रजानां ज्वलितोल्मुकैः । एवं विप्रकृते लोके दैत्येन्द्रानुचरैर्मुहुः । दिवं देवाः परित्यज्य भुवि चेरुरलक्षिताः ।। ७-२-१६ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
खनित्रैः खननसाधनैः । आजीव्यानुपजीव्यान् जम्ब्वाम्रकपित्थादीन् शरणानि गृहान् ।। १५ ।। विप्रकृते उपद्रुते । यज्ञभागानामभावाद्दिवं परित्यज्यालक्षिताः सन्तो भुवि चेरुः ।। १६ ।।

Gita Press translation – Some (of them) demolished with spades bridges, defensive walls and city-gates; while others, with axes in their hands, cut down (fruit-bearing) trees which served as a means of livelihood (to the people). And (still) others burnt down the dwellings of the people with flaming brands (15). When the people were thus oppressed again and again by the followers of Hiraṇyakaśipu (the lord of the Daityas), the gods deserted heaven and wandered over the earth unperceived (by the demons) (16).

खनत्यनेन = खनित्रम् ।

The प्रातिपदिकम् ‘खनित्र’ is derived from the verbal root √खन् (खनुँ अवदारणे १. १०२०). The ending उकारः of ‘खनुँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) खन् + इत्र । By 3-2-184 अर्तिलूधूसूखनसहचर इत्रः – To denote the instrument of the action, the affix ‘इत्र’ may be used following any one of the verbal roots listed below –
(i) √ऋ (ऋ गतिप्रापणयोः १. १०८६, ऋ गतौ ३. १७)
(ii) √लू (लूञ् छेदने ९.१६)
(iii) √धू (धू विधूनने ६. १३३)
(iv) √सू (षू प्रेरणे ६. १४४)
(v) √खन् (खनुँ अवदारणे १. १०२०)
(vi) √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८)
(vii) √चर् (चरँ गत्यर्थ: | भक्षणे च १. ६४०)

= खनित्र ।

The विवक्षा is नपुंसकलिङ्गे, तृतीया-बहुवचनम् ।

(2) खनित्र + भिस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(3) खनित्र + ऐस् । By 7-1-9 अतो भिस ऐस् – Following a अङ्गम् ending in a अकार:, the affix ‘भिस्’ is replaced by ‘ऐस्’। As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the entire term ‘भिस्’ is replaced. 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of “ऐस्” from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(4) खनित्रैस् । By 6-1-88 वृद्धिरेचि।

(5) खनित्रैः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Commenting on the सूत्रम् 3-2-184 अर्तिलूधूसूखनसहचर इत्रः (used in step 1) the तत्त्वबोधिनी says – धू विधूनने इति कुटादिरेव गृह्यते, निरनुबन्धकत्वात्। अत एव ‘गाङ्कुटा-‘ इति ङित्त्वाद्गुणनिषेधे उवङ्।

2. Can you spot the affix ‘ड’ in the verses?

3. From which verbal root is सन्तः (प्रातिपदिकम् ‘सत्’, पुंलिङ्गे प्रथमा-बहुवचनम्) derived? (सन्तः has been used in the commentary.)

4. Which सूत्रम् is used for the णि-लोप: in the प्रातिपदिकम् ‘लक्षित’ (used as part of the compound अलक्षिता: in the verses)?

5. Which कृत् affix is used to form the प्रातिपदिकम् ‘गृह’ (used in the commentary)?

6. How would you say this in Sanskrit?
“By his impeccable (faultless) conduct Śrī Rāma pleased his father, his mothers as well as all the people of Ayodhyā.” Use a प्रातिपदिकम् from the verses for ‘people’. Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘निरवद्य’ for ‘impeccable (faultless.)’ Use the सर्वनाम-प्रातिपदिकम् ‘स्व’ for ‘his (own.)’ Use a causative form of √तुष् (तुषँ प्रीतौ ४. ८१) for ‘to please.’ Use the सूत्रम् 3-2-184 अर्तिलूधूसूखनसहचर इत्रः to form a प्रातिपदिकम् for ‘conduct/character’ (चरत्यनेन)।

Easy questions:

1. Can you spot the augment ‘अट्’ in the verses?

2. From which प्रातिपदिकम् is भुवि (सप्तमी-एकवचनम्) formed?

Today we will look at the form दंष्ट्रया fIs from श्रीमद्भागवतम् 4.7.46.

त्वं पुरा गां रसाया महासूकरो दंष्ट्रया पद्मिनीं वारणेन्द्रो यथा । स्तूयमानो नदँल्लीलया योगिभिर्व्युज्जहर्थ त्रयीगात्र यज्ञक्रतुः ।। ४-७-४६ ।।
स प्रसीद त्वमस्माकमाकाङ्क्षतां दर्शनं ते परिभ्रष्टसत्कर्मणाम् । कीर्त्यमाने नृभिर्नाम्नि यज्ञेश ते यज्ञविघ्नाः क्षयं यान्ति तस्मै नमः ।। ४-७-४७ ।।

गां पृथ्वीं रसाया रसातलाद्दंष्ट्रया व्युज्जहर्थ विशेषेणोद्धृतवानसि योगिभिः स्तूयमानः । हे त्रयीगात्र वेदमूर्ते, यज्ञो यागः सयूपस्तद्विशेषः क्रतुस्तद्रूपी यज्ञसंकल्परूप इति वा । यज्ञः क्रतुः कर्म यस्येति वा ।। ४६ ।। स त्वमस्माकं त्वद्दर्शनमाकाङ्क्षतां प्रसीद अस्मद्यज्ञमप्युद्धरेत्यर्थः । न चाशक्यं तवैतत् । यतस्तव नाम्नि कीर्त्यमान एव यज्ञविघ्नाः क्षयं यान्ति । एवंप्रभावो यस्तस्मै नमः ।। ४७ ।।

Translation – Appearing as the mighty Boar, it was You who sportfully lifted the earth out of the depths of the ocean with Your tusk – even as a lordly elephant would lift a lotus plant – roaring and being glorified by the Yogīs. Nay, the Vedas constitute Your very body and You are both the institution of sacrifice and the vow to perform a sacrifice (46). Therefore, be gracious to us, whose noble undertaking (in the shape of this sacrifice) was interrupted and who were (therefore) longing for Your sight. Interruptions in sacrificial performances disappear when, O Lord of sacrifices, Your name is chanted by men. Hail to You! (47)

दशन्त्यनया = दंष्ट्रा ।

The प्रातिपदिकम् ‘दंष्ट्र’ is derived from the verbal root √दंश् (दन्शँ दशने १. ११४४).

(1) दन्श् + ष्‍ट्रन् । By 3-2-182 दाम्नीशसयुयुजस्तुतुदसिसिचमिहपतदशनहः करणे – To denote the instrument of the action, the affix ‘ष्‍ट्रन्’ may be used following any one of the verbal roots listed below –
(i) √दाप् (दाप् लवने २. ५४)
(ii) √नी (णीञ् प्रापणे १. १०४९)
(iii) √शस् (शसुँ हिंसायाम् १. ८२८)
(iv) √यु (यु मिश्रणेऽमिश्रणे च २. २७)
(v) √युज् (युजिँर् योगे ७. ७)
(vi) √स्तु (ष्टुञ् स्तुतौ २. ३८)
(vii) √तुद् (तुदँ व्यथने ६. १)
(viii) √सि (षिञ् बन्धने ५. २, ९. ५)
(ix) √सिच् (षिचँ क्षरणे ६. १७०)
(x) √मिह् (मिहँ सेचने १. ११४७)
(xi) √पत् (पतॢँ गतौ १. ९७९)
(xii) √दंश् (दन्शँ दशने १. ११४४)
(xiii) √नह् (णहँ बन्धने ४. ६२)

(2) दन्श् + त्र । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-6 षः प्रत्ययस्य, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: As per the न्यायः “निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:” (when a cause is gone, its effect is also gone) the टकारादेशः for the तकारः, which has come in by 8-4-41 ष्टुना ष्टुः, because of the presence of the षकारः in ‘ष्‍ट्रन्’, now reverts to the तकारः since the cause for the टकारादेश: no longer exists

Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “त्र”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।

(3) दन्ष् + त्र । By 8-2-36 व्रश्च-भ्रस्ज-सृज-मृज-यज-राज-भ्राजच्छशां षः – The seven verbal roots listed – √व्रश्च् (ओँव्रश्चूँ छेदने ६. १२), √भ्रस्ज् (भ्रस्जँ पाके ६. ४), √सृज् (सृजँ विसर्गे ६. १५०), √मृज् (मृजूँ शुद्धौ २. ६१), √यज् (यजँ देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु १. ११५७), √राज् (राजृँ दीप्तौ १. ९५६) and √भ्राज् (टुभ्राजृँ दीप्तौ १. ९५७) – and terms ending in the letter ‘छ्’ or the letter ‘श्’ get the letter ‘ष्’ as a replacement, when they are at the end of a पदम् or are followed by a झल् letter.
Note: As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य only the ending letter is replaced by the letter ‘ष्’।

(4) दंष् + त्र । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि – नकारः and मकारः which do not occur at the end of a पदम् get अनुस्वारः as replacement when a झल् letter follows.

(5) दंष्ट्र । By 8-4-41 ष्टुना ष्टुः -When the letter ‘स्’ or a letter of the त-वर्ग: (‘त्’, ‘थ्’, ‘द्’, ‘ध्’, ‘न्’) comes in contact with either the letter ‘ष्’ or a letter of the ट-वर्ग: (‘ट्’, ‘ठ्’, ‘ड्’, ‘ढ्’, ‘ण्’) then it is replaced respectively by ‘ष्’, ट-वर्ग: (‘ट्’, ‘ठ्’, ‘ड्’, ‘ढ्’, ‘ण्’).

‘दंष्ट्र’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।

Note: Since this प्रातिपदिकम् is used in the feminine gender we have to add the appropriate feminine affix (स्त्रीप्रत्यय:)। Since the affix ‘ष्‍ट्रन्’ contains the letter ‘ष्’ as a ‘इत्’, 4-1-41 षिद्गौरादिभ्यश्च would apply. As per 4-1-41 षिद्गौरादिभ्यश्च – In the feminine gender the affix ‘ङीष्’ is prescribed following a प्रातिपदिकम् which either (i) contains the letter ‘ष्’ as a ‘इत्’ or (ii) belongs to the class of words beginning with ‘गौर’।
But instead 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌ is applied because पाणिनि: specifically mentions ‘दंष्ट्रा’ in the अजादि-गण:।

(6) दंष्ट्र + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌ – The प्रातिपदिकानि “अज” etc. and प्रातिपदिकानि ending in अकारः get the टाप् affix in the feminine gender.

(7) दंष्ट्र + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) दंष्ट्रा । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

The विवक्षा is तृतीया-एकवचनम्।

(9) दंष्ट्रा + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(10) दंष्ट्रा + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(11) दंष्ट्रे + आ । By 7-3-105 आङि चापः – ‘आप्’ ending bases get एकारः as the substitute when followed by the affix “आङ्” (“टा”) or “ओस्”।

(12) दंष्ट्रया । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

Questions:

1. In which chapter of the गीता has ‘दंष्ट्रा’ been used (part of a compound)?

2. Commenting on ‘दंष्ट्रा’ the तत्त्वबोधिनी says – षित्त्वेऽपि ङीषिह न भवति, अनित्यः षितां ङीषित्युक्तत्वात्। अन्ये त्वजादिपाठाट्टापमाहुः। Please explain.

3. In which two words in the verses has 7-2-82 आने मुक् been used?

4. Can you spot the affix ‘घिनुँण्’ in the verses?

5. Which कृत्य-प्रत्यय: is used to form the प्रातिपदिकम् ‘शक्य’ (used as part of the compound अशक्यम् in the commentary)?

6. How would you say this in Sanskrit?
“With a piece of his own tusk, Śrī Gaṇeśa wrote the Mahābhāratam narrated by Vyāsa.” Use the masculine/neuter प्रातिपदिकम् ‘खण्ड’ for ‘piece.’

Easy questions:

1. Which सूत्रम् is used to get नदन् + लीलया = नदँल्लीलया?

2. Where has 6-4-105 अतो हेः been used in the verses?

Today we will look at the form नेत्रे nAd from श्रीमद्भागवतम् 4.5.20.

जुह्वतः स्रुवहस्तस्य श्मश्रूणि भगवान्भवः । भृगोर्लुलुञ्चे सदसि योऽहसच्छ्मश्रु दर्शयन् ।। ४-५-१९ ।।
भगस्य नेत्रे भगवान्पातितस्य रुषा भुवि । उज्जहार सदःस्थोऽक्ष्णा यः शपन्तमसूसुचत् ।। ४-५-२० ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
स्रुवो हस्ते यस्य । भवो वीरभद्रः । लुलुञ्चे उत्पाटितवान् ।। १९ ।। उज्जहारोद्धृतवान् । यः सदस्थः सभायां स्थितः सन् शपन्तं शिवनिन्दां कुर्वन्तं दक्षमक्ष्णाक्षिनिकोचेनासूसुचत्प्रेरितवान् ।। २० ।।

Gita Press translation – The worshipful Vīrabhadra (a part manifestation of Lord Bhava) pulled up the mustaches and beard of Bhṛgu, who was pouring oblations into the sacrificial fire, holding the sacrificial ladle in his hand, and who had laughed (at Lord Śiva) in open assembly, (proudly) displaying his mustaches (19). Lord Vīrabhadra angrily knocked down Bhaga to the ground and plucked his eyes inasmuch as he had in the assembly (of the lords of created beings) countenanced Dakṣa in his calumniation of Lord Śiva by blinking (20).

नीयतेऽनेन = नेत्रम् ।

The प्रातिपदिकम् ‘नेत्र’ is derived from the verbal root √नी (णीञ् प्रापणे १. १०४९). The ending ञकारः of ‘णीञ्’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः। By 6-1-65 णो नः – There is the substitution of नकारः in the place of the initial णकारः of a धातुः in the धातु-पाठः।
Therefore we now have √नी।

(1) नी + ष्‍ट्रन् । By 3-2-182 दाम्नीशसयुयुजस्तुतुदसिसिचमिहपतदशनहः करणे – To denote the instrument of the action, the affix ‘ष्‍ट्रन्’ may be used following any one of the verbal roots listed below –
(i) √दाप् (दाप् लवने २. ५४)
(ii) √नी (णीञ् प्रापणे १. १०४९)
(iii) √शस् (शसुँ हिंसायाम् १. ८२८)
(iv) √यु (यु मिश्रणेऽमिश्रणे च २. २७)
(v) √युज् (युजिँर् योगे ७. ७)
(vi) √स्तु (ष्टुञ् स्तुतौ २. ३८)
(vii) √तुद् (तुदँ व्यथने ६. १)
(viii) √सि (षिञ् बन्धने ५. २, ९. ५)
(ix) √सिच् (षिचँ क्षरणे ६. १७०)
(x) √मिह् (मिहँ सेचने १. ११४७)
(xi) √पत् (पतॢँ गतौ १. ९७९)
(xii) √दंश् (दन्शँ दशने १. ११४४)
(xiii) √नह् (णहँ बन्धने ४. ६२)

(2) नी + त्र । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-6 षः प्रत्ययस्य, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: As per the न्यायः “निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:” (when a cause is gone, its effect is also gone) the टकारादेशः for the तकारः, which has come in by 8-4-41 ष्टुना ष्टुः, because of the presence of the षकारः in ‘ष्‍ट्रन्’, now reverts to the तकारः since the cause for the टकारादेश: no longer exists.

(3) नेत्र । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, a अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “त्र”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।

‘नेत्र’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

The विवक्षा here is नपुंसकलिङ्गे द्वितीया-द्विवचनम् ।

(4) नेत्र + औट् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…।

(5) नेत्र + शी । By 7-1-19 नपुंसकाच्च – The affixes “औ” and “औट्” take “शी” as their replacement when following a neuter अङ्गम्।

(6) नेत्र + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। The अङ्गम् ‘नेत्र’ gets the भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्। Note: The ending अकार: of the अङ्गम् ‘नेत्र’ would have taken लोप: by 6-4-148 यस्येति च but it is stopped by the वार्त्तिकम् ‘औङः श्यां प्रतिषेधो वाच्यः’ – 6-4-148 यस्येति च does not apply when the अङ्गम् is followed by the term “शी” that has come as an आदेश: in place of the affix “औ” or “औट्”।

(7) नेत्रे । By 6-1-87 आद्गुणः।

Questions:

1. In which Chapter of the गीता has the प्रातिपदिकम् ‘नेत्र’ been used (as part of a compound)?

2. Commenting on the सूत्रम् 1-3-6 षः प्रत्ययस्य (used in step 2) the तत्त्वबोधिनी says – ‘आदिर्ञिटुडवः’ इत्यत आदिरित्यनुवर्तते। Please explain.

3. Where has the सूत्रम् 6-1-11 चङि been used in the verses?

4. In which three words in the verses has the substitution ‘शतृँ’ been used?

5. Can you spot the affix ‘क’ in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Looking at your (two) eyes I know that you’re angry.”

Easy questions:

1. Can you spot the augment ‘अट्’ in the verses?

2. Where has the सूत्रम् 7-1-75 अस्थिदधिसक्थ्यक्ष्णामनङुदात्तः been used in the verses?

Today we will look at the form विभो mVs from श्रीमद्भागवतम् 10.23.29.

पत्न्य ऊचुः
मैवं विभोऽर्हति भवान्गदितुं नृशंसं सत्यं कुरुष्व निगमं तव पदमूलम् । प्राप्ता वयं तुलसिदाम पदावसृष्टं केशैर्निवोढुमतिलङ्घ्य समस्तबन्धून् ।। १०-२३-२९ ।।
गृह्णन्ति नो न पतयः पितरौ सुता वा न भ्रातृबन्धुसुहृदः कुत एव चान्ये । तस्माद्भवत्प्रपदयोः पतितात्मनां नो नान्या भवेद्गतिररिन्दम तद्विधेहि ।। १०-२३-३० ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
नृशंसं परुषम् । निगमं प्रतिज्ञां – ‘न मे भक्तः प्रणश्यति’ इति । वेदं वा – ‘न स पुनरावर्तते’ इति । पदावसृष्टमवज्ञयापि दत्तम् । बहुमानेन केशैर्निवोढुं दासीभवितुम् ।। २९ ।। किंच न गृह्णन्ति नोऽस्मान् । हे अरिन्दम कामलोभपापादिदमन, भवत: प्रपदयोः पादाग्रयोः पतितदेहानामन्या स्वर्गादिगतिरपि न भवेन्मा भूत् । तत्तस्माद्दास्यमेव विधेहीति ।। ३० ।।

Gita Press translation – The wives (of the Brāhmaṇas) said: It is not becoming of You, O almighty Lord, to utter such cruel words. (Pray) vindicate the Vedic dictum, “One does not return” (on having attained to Me). Ignoring all our near and dear ones we have sought the soles of Your feet in order to wear on our locks the wreath of Tulasi leaves kicked off (even indifferently at us) by You (29). Neither our husbands, parents, and sons, nor our brothers, kinsmen and other relations would accept us; how, then, would others receive us? Therefore, (pray) so ordain, O subduer of foes, that no other asylum may be left to us, whose body has fallen down at the fore part of Your feet (30).

विभवतीति विभु: (व्यापक:)।

The प्रातिपदिकम् ‘विभु’ is derived from the verbal root √भू (भू सत्तायाम् १. १).

(1) वि भू + डु । By 3-2-180 विप्रसम्भ्यो ड्वसंज्ञायाम् – The affix ‘डु’ may be used following the verbal root √भू (भू सत्तायाम् १. १) when preceded by the उपसर्ग: ‘वि’ or ‘प्र’ or ‘सम्’, as long as the word so derived is not a proper name.
Note: The affix ‘डु’ is used कर्तरि (to denote the agent) as per 3-4-67 कर्तरि कृत्‌ – The affixes designated as कृत् are used to denote the agent.

(2) वि भू + उ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) वि भ् + उ = विभु । By 6-4-143 टेः – When the अङ्गम् has the भ-सञ्ज्ञा, then its टि portion takes लोप: when followed by an affix that has डकारः as an indicatory letter. Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having डकार: as a इत् in “डु”। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे सम्बुद्धिः।

(4) (हे) विभु + सुँ (सम्बुद्धिः) । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। The affix “सुँ” has the सम्बुद्धि-सञ्ज्ञा here by 2-3-49 एकवचनं संबुद्धिः।

(5) (हे) विभु + स् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) (हे) विभो + स् । By 7-3-108 ह्रस्वस्य गुण: – When the सम्बुद्धि: affix follows, there is a गुण: substitute for the (ending letter of) of an अङ्गम् ending in a short vowel.

(7) (हे) विभो । By 6-1-69 एङ्ह्रस्वात्‌ सम्बुद्धेः – Following an अङ्गम् ending in एङ् (“ए” or “ओ”) or a short vowel, a consonant is dropped if it belongs to a सम्बुद्धि: affix.

Questions:

1. In which two chapters of the गीता has the प्रातिपदिकम् ‘विभु’ been used?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-2-180 विप्रसम्भ्यो ड्वसंज्ञायाम् (used in step 1) the सिद्धान्त-कौमुदी says – संज्ञायां तु विभूर्नाम कश्चित् । Please explain.

3. Where has the सूत्रम् 3-2-1 कर्मण्यण् been used in the verses?

4. Can you spot the augment मुँम् in the verses?

5. Which सूत्रम् prescribes the एकारादेश: in विधेहि?

6. How would you say this in Sanskrit?
“There is nothing here on earth or even in heaven that is not pervaded by the Lord (the one who pervades.)” Use a passive participle form of the verbal root √आप् (आपॢँ व्याप्तौ ५. १६) with the उपसर्ग: ‘वि’ for ‘pervaded.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-4-91 सवाभ्यां वामौ been used in the verses?

2. Can you spot the affix ‘श्ना’ in the verses?

Today we will look at the form धिया fIs from श्रीमद्भागवतम् 3.17.29.

स एवमुत्सिक्तमदेन विद्विषा दृढं प्रलब्धो भगवानपां पतिः । रोषं समुत्थं शमयन्स्वया धिया व्यवोचदङ्गोपशमं गता वयम् ।। ३-१७-२९ ।।
पश्यामि नान्यं पुरुषात्पुरातनाद्यः संयुगे त्वां रणमार्गकोविदम् । आराधयिष्यत्यसुरर्षभेहि तं मनस्विनो यं गृणते भवादृशाः ।। ३-१७-३० ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
उपशमं युद्धादिकौतुकादुपरमम् ।। २९ ।। युद्धमार्गनिपुणं त्वां यस्तोषयिष्यति तमिहि गच्छ । गृणते स्तुवन्ति ।। ३० ।।

Gita Press translation – Thus wantonly mocked by an enemy whose vanity knew no bounds, the worshipful lord of waters waxed angry : but he managed to curb the anger that had sprung in him by dint of his reason and replied, “O dear one, we have (now) desisted from warfare (have grown too old for a combat) (29). I do not see anyone else than the most ancient Person (Lord Viṣṇu), who will give satisfaction in battle to you, who are so skilled in the ways of war. Therefore, O chief of the Asuras, approach Him, whom even heroes like you mention with praise (30).

ध्यायति तच्छीला = धी: । (करणस्य कर्तृत्वविवक्षायां क्विप्।) तया धिया ।

The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘धी’ is derived from the verbal root √ध्यै (ध्यै चिन्तायाम् १. १०५६).

(1) ध्या + क्विँप् । By the वार्तिकम् (under 3-2-178 अन्येभ्योऽपि दृश्यते) ध्यायते: सम्‍प्रसारणं च – To denote an agent who performs an action because of his nature/habit or sense of duty or skill, the affix ‘क्विँप्’ may be used following the verbal root √ध्यै (ध्यै चिन्तायाम् १. १०५६). Simultaneously there is सम्‍प्रसारणम् of (the यकार: contained in) the verbal root. Note: By 6-1-45 आदेच उपदेशेऽशिति – The ending एच् (“ए”, “ओ”, “ऐ”, “औ”) letter of a धातु: in the धातु-पाठ: is replaced by a आकार:, but not in the context where a शकार: which is a इत् follows. Hence the ending ऐकार: of ‘ध्यै’ is replaced by a आकार:।

(2) ध्या + व् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) ध्या । By 6-1-67 वेरपृक्तस्य – The वकारः which is अपृक्तः (a single letter प्रत्ययः), takes लोपः। As per 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्यय:, here the वकारः has अपृक्त-सञ्ज्ञा।

(4) ध् य् आ = ध् इ आ । Here सम्‍प्रसारणम् is done by the same वार्तिकम् (under 3-2-178 अन्येभ्योऽपि दृश्यते) ध्यायते: सम्‍प्रसारणं च।

(5) ध् इ = धि । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च, when a सम्प्रसारणम् is followed by a अच् (vowel), there is a single replacement (in place of both the सम्प्रसारणम् and the following अच्) of the prior letter (the सम्प्रसारणम्)।

(6) धी । By 6-4-2 हलः – (The ending vowel of) a अङ्गम् which ends in a सम्प्रसारणम् (ref 1-1-45) is elongated provided that सम्प्रसारणम् follows a consonant that belongs to the अङ्गम्।

Now ‘धी’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।

The विवक्षा is तृतीया-एकवचनम् ।

(7) धी + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।

(8) धी + आ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) ध् इयँङ् + आ । By 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ – If a प्रत्यय: beginning with an अच् (vowel) follows, then the (ending letter of the) अङ्गम् is replaced by इयँङ्/उवँङ् in the following three cases – (1) If the अङ्गम् ends in the प्रत्यय: “श्नु” or (2) If the अङ्गम् ends in the इवर्ण: or उवर्ण: of a धातु: or (3) If the अङ्गम् is the word “भ्रू”।

Note: 6-4-77 is applied here because – as shown above – the ending ईकार: of “धी” belongs to a धातु:। As per 1-1-53 ङिच्च, only the ending ईकार: is replaced by “इयँङ्”।

(10) धिया । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

Questions:

1. The वृत्ति: of the सूत्रम् 6-4-2 हलः (used in step 6) says – अङ्गावयवाद्धलः परं यत्‍संप्रसारणं तदन्‍तस्‍य दीर्घः । Commenting on this the तत्त्वबोधिनी says – अङ्गावयवात्किम्? निरुतम् । तदन्ताङ्गस्य किम्? विध्यति । Please explain.

2. Can you recall a सूत्रम् in which पाणिनि: specifically mentions the verbal root √ध्यै (ध्यै चिन्तायाम् १. १०५६)?

3. Where has the सूत्रम् 6-4-92 मितां ह्रस्वः been used in the verses?

4. Which कृत् affix is used to form the प्रातिपदिकम् ‘समुत्थ’?

5. Can you spot the augment ‘उम्’ in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
Arjuna asked Śrī Kṛṣṇa – “What are the characteristics of one whose intellect is steady?” Use the neuter noun ‘लक्षण’ for ‘characteristic.’

Easy questions:

1. Where has the verbal root √इ (इण् गतौ २. ४०) been used in a तिङन्तं पदम् in the verses?

2. In the verses can you spot a प्रातिपदिकम् which is used only in the plural?

Today we will look at the form श्रीः fNs from श्रीमद्भागवतम् 4.25.29.

त्वं ह्रीर्भवान्यस्यथ वाग्रमा पतिं विचिन्वती किं मुनिवद्रहो वने । त्वदङ्घ्रिकामाप्तसमस्तकामं क्व पद्मकोशः पतितः कराग्रात् ।। ४-२५-२८ ।।
नासां वरोर्वन्यतमा भुविस्पृक्पुरीमिमां वीरवरेण साकम् । अर्हस्यलङ्कर्तुमदभ्रकर्मणा लोकं परं श्रीरिव यज्ञपुंसा ।। ४-२५-२९ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
त्वं ह्रीः किं पतिं धर्मं विचिन्वती, अथवा भवानी पतिं शिवं विचिन्वती, अथवा किं वाक् सरस्वती पतिं ब्रह्माणम्, रमा पतिं विष्णुम् । मुनिरिव संयता सती । कथंभूतं पतिम् । त्वदङ्घ्रिकामेनैव तत्कृतया त्वदङ्घ्रिकामनयैव प्राप्ताः समस्ताः कामा येन तम् ।। २८ ।। हे वरोरु, आसां मध्ये त्वमन्यतमापि न संभवसि । यतो भुविस्पृक् । नहि देवता भुवं स्पृशन्ति । वीरवरेण मया । ननु त्वमकर्मा कथं त्वया सहालंकरोमीति चेत्तत्राह । अदभ्रमनल्पं कर्म त्वत्सङ्गाद्यस्य मम तेन स्वतोऽकर्मत्वेन त्वत्सङ्गात्सकर्मा भवामीत्यर्थः । परं वैकुण्ठम् ।। २९ ।।

Gita Press translation – Are you Hrī (the goddess presiding over the virtue of bashfulness) or Pārvatī (the divine consort of Lord Śiva) or Vāk (the goddess presiding over speech) or Ramā (Goddess Lakṣmī) living in seclusion like a hermitess in this forest in search of your lord, who has (I am sure) realized all his ambitions by merely craving for your feet? (If you are none else than Goddess Ramā) where has the lotus bud (Your invariable companion and distinguishing mark) dropped from the tips of your fingers? (28) (No,) you are none of the (aforesaid), O damsel with well-formed thighs, since you touch the ground (with your feet.) (Therefore,) be pleased to grace this city with myself, an eminent hero of extraordinary prowess, even as Śrī (the goddess of beauty and prosperity) adorns the transcendental realm (of Vaikuṇṭha) with (Her Consort) Lord Viṣṇu (the Soul of sacrifices) (29).

श्रयति हरिं तच्छीला = श्री: ।

The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘श्री’ is derived from the verbal root √श्रि (श्रिञ् सेवायाम् १. १०४४). The ending ञकार: of ‘श्रिञ्’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) श्रि + क्विँप् । By वार्तिकम् (under 3-2-178 अन्येभ्योऽपि दृश्यते) क्विब्वचिप्रच्‍छ्यायतस्‍तुकटप्रुजुश्रीणां दीर्घोऽसम्‍प्रसारणं च – To denote an agent who performs an action because of his nature/habit or sense of duty or skill, the affix ‘क्विँप्’ may be used following any one of the the verbal roots listed below. Simultaneously there is an elongation of the (vowel contained in) the verbal root and there is an absence of संप्रसारणम् (if applicable.)
(i) √वच् (वचँ परिभाषणे २. ५८)
(ii) √प्रच्छ् (प्रच्छँ ज्ञीप्सायाम् ६.१४९)
(iii) √स्तु (ष्टुञ् स्तुतौ २. ३८) when preceded by ‘आयत’
(iv) √प्रु (प्रुङ् गतौ १. ११११) when preceded by ‘कट’
(v) √जु (जु वेगितायां गतौ – सौत्रोऽयं धातु: – ref. 3-2-150, 3-2-156)
(vi) √श्रि (श्रिञ् सेवायाम् १. १०४४)

(2) श्रि + व् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) श्रि । By 6-1-67 वेरपृक्तस्य – The वकारः which is अपृक्तः (a single letter प्रत्ययः), takes लोपः। As per 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्यय:, here the वकारः has अपृक्त-सञ्ज्ञा।

(4) श्री । दीर्घादेश: is done by the same वार्तिकम् (under 3-2-178 अन्येभ्योऽपि दृश्यते) – क्विब्वचिप्रच्‍छ्यायतस्‍तुकटप्रुजुश्रीणां दीर्घोऽसम्‍प्रसारणं च।

Now ‘श्री’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।

The विवक्षा is प्रथमा-एकवचनम्।

(5) श्री + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(6) श्री + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः। Note: The ईकार: at the end of the स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘श्री‘ belongs to the verbal root √श्रि। It is not the feminine affix ‘ङी‘। Hence 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल् does not apply here. There are nine such ईकारान्त-स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकानि that do not allow सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। They are given in the following verse –
अवी-तन्त्री-स्तरी-लक्ष्मी-तरी-धी-ह्री-श्रियां भियः।
अङ्यन्तत्वात् स्त्रियामेषां न सुलोपः कदाचन ।।
These nine स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकानि end in a ईकार: but for these there is no the elision of सुँ-प्रत्ययः because they don’t end in the स्त्री-प्रत्यय: ‘ङी’। Hence 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल् does not apply to these nine.

(7) श्रीः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘श्री’ been used in Chapter Ten of the गीता?

2. Commenting on the वार्तिकम् – क्विब्वचिप्रच्‍छ्यायतस्‍तुकटप्रुजुश्रीणां दीर्घोऽसम्‍प्रसारणं च (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – क्विब्वचीत्यादिना उणादिसूत्रेण केषांचित्सिद्धे तच्छीलादौ तृना बाधा मा भूदिति वार्तिके ग्रहणम् । Please explain.

3. Where else (besides in श्रीः) has the वार्तिकम् – क्विब्वचिप्रच्‍छ्यायतस्‍तुकटप्रुजुश्रीणां दीर्घोऽसम्‍प्रसारणं च been used in the verses?

4. Where has the substitution ‘शतृँ’ been used in the verses?

5. Which सूत्रम् prescribes the मकार-लोप: in संयता (used in the commentary)?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Fortune favors the brave.” Use the verbal root √ग्रह् (ग्रहँ उपादाने ९.७१) with the उपसर्ग: ‘अनु’ for ‘to favor.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-2-113 हलि लोपः been used in the verses?

2. Which सूत्रम् prescribes the दीर्घादेश: in the form भवामि used in the commentary?

Today we will look at the form भासा fIs from श्रीमद्भागवतम् 10.13.55.

एवं सकृद्ददर्शाजः परब्रह्मात्मनोऽखिलान् । यस्य भासा सर्वमिदं विभाति सचराचरम् ।। १०-१३-५५ ।।
ततोऽतिकुतुकोद्वृत्य स्तिमितैकादशेन्द्रियः । तद्धाम्नाभूदजस्तूष्णीं पूर्देव्यन्तीव पुत्रिका ।। १०-१३-५६ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
एवं सकृदेकदैव ददर्श । परब्रह्मणो विशेषणं यस्येति ।। ५५ ।। अतिकुतुकेनाश्चर्येणोद्वृत्य दृष्टीः परावृत्य हंसपृष्ठे निपत्येति वा । कुतुकशब्दे तृतीयायाश्छान्दसो लुक् । यद्वा उद्वृत्यः इति छेदः । अतिकुतुकेन उद्वृत्यो विलोड्यो विपर्यस्तः स्वस्मिन्निति यावत् । पाठान्तरे त्वतिकुतुकेनोद्वृत्तः क्षुभितः । तेषां धाम्ना तेजसा स्तब्धसर्वेन्द्रियो ब्रह्मा तूष्णीं निश्चलोऽभूत् । अत्र दृष्टान्तः – पूर्देवी व्रजाधिष्ठात्री काचिद्देवता तस्या अन्ति समीपे पुत्रिका चतुर्मुखीकृतकप्रतिमेव ।। ५६ ।।

Gita Press translation – In this way (but) once Brahmā (the birth-less) saw them all as identical with the transcendent Brahma (Absolute), by whose effulgence this entire creation including animate and inanimate beings stands revealed (55). Thereupon turning away his gaze in great wonder (and) with all his eleven Indriyas (the five senses of perception, the five organs of action and the mind) having been overpowered by their splendor, Brahmā (the birth-less one) stood mute like a doll by the side of the Deity presiding over the land of Vraja (56).

भासते तच्छीला = भा: । तया भासा ।

The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘भास्’ is derived from the verbal root √भास् (भासृँ दीप्तौ १. ७११). The ending ऋकार: of ‘भासृँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) भास् + क्विँप् । By 3-2-177 भ्राजभासधुर्विद्युतोर्जिपॄजुग्रावस्तुवः क्विप्‌ – To denote an agent who performs an action because of his nature/habit or sense of duty or skill, the affix ‘क्विँप्’ may be used following any one of the the verbal roots listed below –
(i) √भ्राज् (टुभ्राजृँ दीप्तौ १. ९५७)
(ii) √भास् (भासृँ दीप्तौ १. ७११)
(iii) √धुर्व् (धुर्वीँ हिंसार्थ: १. ६५४)
(iv) √द्युत् (द्युतँ दीप्तौ १. ८४२)
(v) √ऊर्ज् (ऊर्जँ बलप्राणनयोः १०. २३)
(vi) √पॄ (पॄ पालनपूरणयोः ३. ४)
(vii) √जु (जु वेगितायां गतौ – सौत्रोऽयं धातु: – ref. 3-2-150, 3-2-156)
(viii) √स्तु (ष्टुञ् स्तुतौ २. ३८) when preceded by ‘ग्रावन्’

(2) भास् + व् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भास् । By 6-1-67 वेरपृक्तस्य – The वकारः which is अपृक्तः (a single letter प्रत्ययः), takes लोपः। As per 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्यय:, here the वकारः has अपृक्त-सञ्ज्ञा।

‘भास्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।

The विवक्षा is तृतीया-एकवचनम्।

(4) भास् + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(5) भास् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।

= भासा ।

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘भास्’ been used in Chapter Eleven of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-2-177 भ्राजभासधुर्विद्युतोर्जिपॄजुग्रावस्तुवः क्विप्‌ (used in step 1) the काशिका says – किमर्थमिदमुच्यते, यावता ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’, ‘क्विप् च’ (३-२-७५, ७६) इति क्विप् सिद्ध एव? ताच्छीलिकैर्बाध्यते। वासरूपविधिर्नास्तीत्युक्तम्। अथ तु प्रायिकमेतत्। ततस्तस्यैवायं प्रपञ्च:। Please explain.

3. Derive the प्रातिपदिकम् ‘पुर्’ (used as part of the compound पूर्देवी) from the verbal root √पॄ (पॄ पालनपूरणयोः ३. ४) using the सूत्रम् 3-2-177 भ्राजभासधुर्विद्युतोर्जिपॄजुग्रावस्तुवः क्विप्‌।

4. Where has the सूत्रम् 2-4-77 गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु been used in the verses?

5. Which सूत्रम् prevents the affix ‘क्त’ from taking the augment इट् in the form ‘स्तब्ध’ (used as part of the compound स्तब्धसर्वेन्द्रिय: in the commentary)? Hint: ‘स्तब्ध’ is derived from the सौत्र-धातु: ‘स्तन्भुँ’।

6. How would you say this in Sanskrit?
“The moon shines by the reflected light of the Sun.” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘प्रतिबिम्बित’ (feminine प्रतिबिम्बिता) for ‘reflected.’

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the लुक् elision of the affix ‘शप्’ in the form विभाति?

2. Where has the सूत्रम् 6-4-134 अल्लोपोऽनः been used in the verses?

Today we will look at the form स्थावरैः nIp from श्रीमद्भागवतम् 6.10.8.

नूनं स्वार्थपरो लोको न वेद परसङ्कटम् । यदि वेद न याचेत नेति नाह यदीश्वरः ।। ६-१०-६ ।।
धर्मं वः श्रोतुकामेन यूयं मे प्रत्युदाहृताः । एष वः प्रियमात्मानं त्यजन्तं सन्त्यजाम्यहम् ।। ६-१०-७ ।।
योऽध्रुवेणात्मना नाथा न धर्मं न यशः पुमान् । ईहेत भूतदयया स शोच्यः स्थावरैरपि ।। ६-१०-८ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
याचको यदि वेद तर्हि न याचेत । यदीश्वरो दानसमर्थश्चेत्तर्हि सोऽपि नेति नाह । अतो यथा तव संकटं स्वार्थपरा वयं न जानीम एवं प्रत्याचक्षाणस्त्वमस्मत्संकटं न जानासीति भावः ।। ६ ।। मे मया प्रत्युदाहृताः प्रत्युक्ताः । मां त्यजन्तं त्यक्त्वा यान्तमात्मानं देहम् ।। ७ ।। अध्रुवेणात्मना देहेन । हे नाथाः ।। ८ ।।

Gita Press translation – Surely selfish people do not realize the difficulty of the donor; if they know it, they would not ask a gift (of him). And a donor (too) would not say “No”, when capable of granting their request (6). The sage (Dadhīci) said: I replied to you (as I have done) only because I wished to hear from you about Dharma (righteousness). Here do I cast off this body, which is (so) dear to you (coveted by you) and which is sure to leave me (one day) (7). The man who fails to earn by means of his transient body, O lords, neither religious merit nor fame through kindness to living beings deserves to be pitied even by immobile creatures (trees, plants and so on, that exist for others) (8).

तिष्ठति तच्छीलम् = स्थावरम् । तै: स्थावरैः ।

The प्रातिपदिकम् ‘स्थावर’ is derived from the verbal root √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७).

The धातुः “ष्ठा” has an initial षकारः in the धातु-पाठः। By 6-1-64 धात्वादेः षः सः, there is the substitution of सकारः in the place of the initial षकारः of a धातुः। And as per the न्यायः “निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:” (when a cause is gone, its effect is also gone) the ठकार-आदेशः for the थकारः, which has come in by 8-4-41 ष्टुना ष्टुः, because of the presence of the षकारः, now reverts to the थकारः since the cause for the ठकारादेश: no longer exists. So we now have √स्था।

(1) स्था + वरच् । By 3-2-175 स्थेशभासपिसकसो वरच् – To denote an agent who performs an action because of his nature/habit or sense of duty or skill, the affix ‘वरच्’ may be used following any one of the the verbal roots listed below –
(i) √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७)
(ii) √ईश् (ईशँ ऐश्वर्ये २. १०)
(iii) √भास् (भासृँ दीप्तौ १. ७११)
(iv) √पिस् (पिसृँ गतौ १. ८१६)
(v) √कस् (कसँ गतौ १. ९९६)

(2) स्था + वर । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: 7-2-8 नेड् वशि कृति prohibits the affix ‘वर’ from taking the augment ‘इट्’ which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।

= स्थावर ।

‘स्थावर’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is नपुंसकलिङ्गे, तृतीया-बहुवचनम्।

(3) स्थावर + भिस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(4) स्थावर + ऐस् । By 7-1-9 अतो भिस ऐस् – Following a अङ्गम् ending in a अकार:, the affix ‘भिस्’ is replaced by ‘ऐस्’। As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the entire term ‘भिस्’ is replaced. 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of “ऐस्” from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(5) स्थावरैस् । By 6-1-88 वृद्धिरेचि।

(6) स्थावरैः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘स्थावर’ been used in Chapter Ten of the गीता?

2. Where else (besides in स्थावरैः) has the सूत्रम् 3-2-175 स्थेशभासपिसकसो वरच् been used in the verses?

3. In the अधिकार: of ‘आ क्वेस्तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु’ can you recall another सूत्रम् (besides 3-2-175 स्थेशभासपिसकसो वरच्) in which पाणिनि: specifically mentions the verbal root √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७)?

4. Where has the सूत्रम् 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे been used in the verses?

5. How would you say this in Sanskrit?
“In this large city there are many clinics. Among them only one is mobile. The rest are stationary.” Use the masculine (compound) प्रातिपदिकम् ‘चिकित्सालय’ for ‘clinic.’ Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘जङ्गम’ for ‘mobile’ and ‘शेष’ for ‘rest (remaining.)’

Advanced question:

1. Why doesn’t the सूत्रम् 7-3-52 चजोः कु घिण्ण्यतोः apply in the form ‘शोच्य’? Hint: Use the following वार्तिकम् (under 7-3-52 in the सिद्धान्तकौमुदी) – निष्ठायामनिट इति वक्तव्यम्।

Easy questions:

1. Which लकार: is used to derive the form याचेत (as well as ईहेत)?

2. Which सूत्रम् prescribes the ईकारादेश: (substitution ‘ई’) in जानीमः (used in the commentary)?