Today we will look at the form स्वप्नात् m-Ab-s from श्रीमद्भागवतम् 11.11.13.
एवं विरक्तः शयन आसनाटनमज्जने । दर्शनस्पर्शनघ्राणभोजनश्रवणादिषु ।। ११-११-११ ।।
न तथा बध्यते विद्वांस्तत्र तत्रादयन्गुणान् । प्रकृतिस्थोऽप्यसंसक्तो यथा खं सवितानिलः ।। ११-११-१२ ।।
वैशारद्येक्षयासङ्गशितया छिन्नसंशयः । प्रतिबुद्ध इव स्वप्नान्नानात्वाद्विनिवर्तते ।। ११-११-१३ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका
वैलक्षण्यान्तरं वदन् ‘किं भुञ्जीत’ इत्यादिप्रश्नोत्तरमाह – एवमिति त्रिभिः । अन्यगतमेव कर्म मां बध्नातीत्येवं विरक्तो विद्वान् । तथा अविद्वानिव शयनासनादिषु न बध्यते । कुतः । तत्र तत्र विषयेषु गुणानिन्द्रियाण्यादयन् भोजयंस्तत्साक्षित्वेन वर्तमानो न तु स्वयमदन् । एतदेव कुतस्तत्राह – प्रकृतिस्थोऽपीति सार्धेन । यथा खं सर्वत्र स्थितमपि न सज्जते । यथा सविता जले प्रतिबिम्बितोऽपि । यथानिलः सर्वत्र संचरन्नपि तद्वत् ।। ११ ।। ।।१२ ।। असङ्गेन वैराग्येण शितया तीक्ष्णया छिन्नाः संशया असंभावनादयो यस्य सः । नानात्वाद्देहादिप्रपञ्चात् ।। १३ ।।
Gita Press translation – Thus remaining free from passion while (lying) in bed, sitting, moving about, bathing, seeing, touching, smelling, eating and hearing etc., and allowing the (three) Guṇas (in the form of the senses) to enjoy the various objects of the senses, the enlightened soul does not get bound (by such actions) like the ignorant man. Though continuing in his psycho-physical organism (which is a modification of Prakṛti) he remains unattached to it like the sky, the sun (which remains unattached to the water in which it is reflected) or the wind (which remains unattached even though blowing everywhere) (11-12). With (all) his doubts resolved by (the sword of) his penetrating intellect whetted by (all-round) detachment he turns away from the sense of diversity, even as one who has woke up from a dream turns away from it (13).
स्वपनं स्वप्न:।
The प्रातिपदिकम् ‘स्वप्न’ is derived from the verbal root √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३).
(1) स्वप् + नन् । By 3-3-91 स्वपो नन् – Following the verbal root √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३) the affix ‘नन्’ may be used to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
(2) स्वप् + न । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: The affix नन् is prohibited from taking the augment इट् by 7-2-8 नेड् वशि कृति। In addition, 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् also blocks the augment इट् here because √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३) is अनुदात्तोपदश:।
= स्वप्न । ‘स्वप्न’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।
‘स्वप्न’ is a पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम्। The विवक्षा is पञ्चमी-एकवचनम्।
(3) स्वप्न + ङसिँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(4) स्वप्न + आत् । By 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः – Following a अङ्गम् ending in a अकार:, the affixes ‘टा’, ‘ङसिँ’ and ‘ङस्’ are replaced respectively by ‘इन’, ‘आत्’ and ‘स्य’। As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य the entire affix ‘ङसिँ’ is replaced by ‘आत्’। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending तकार: of ‘आत्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
(5) स्वप्नात् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
Questions:
1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘स्वप्न’ been used in Chapter Eighteen of the गीता?
2. Can you recall another सूत्रम् (besides 3-3-91 स्वपो नन्) in which पाणिनि: specifically mentions the verbal root √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३)?
3. Can you spot affix तृच् in the verses?
4. What would be an alternate form for विद्वान्?
5. Where has the सूत्रम् 3-1-26 हेतुमति च been used in the verses?
6. How would you say this in Sanskrit?
“I saw you in a dream.” Use लुँङ् to express the past tense.
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the elision of the letter ‘न्’ in the form बध्यते?
2. Can you spot the affix श्नम् in the commentary?
1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘स्वप्न’ been used in Chapter Eighteen of the गीता?
Answer: The पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘स्वप्न’ been used in the following verse of the गीता –
यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च |
न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी || 18-35||
The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।
2. Can you recall another सूत्रम् (besides 3-3-91 स्वपो नन्) in which पाणिनि: specifically mentions the verbal root √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३)?
Answer: पाणिनि: mentions the verbal root √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३) in the following two सूत्रे also –
i) 1-2-8 रुदविदमुषग्रहिस्वपिप्रच्छः सँश्च – The affix ‘क्त्वा’ as well as ‘सन्’ is considered to be a कित् (having the letter ‘क्’ as a इत्) when it follows the verbal root √रुद् (रुदिँर् अश्रुविमोचने २. ६२), √विद् (विदँ ज्ञाने २. ५९), √मुष् (मुषँ स्तेये ९. ६६), √ग्रह् (ग्रहँ उपादाने ९. ७१), √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३) or √प्रच्छ् (प्रच्छँ ज्ञीप्सायाम् ६.१४९).
ii) 6-1-15 वचिस्वपियजादीनां किति – The verbal roots √वच् (वचँ परिभाषणे २. ५८), √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३) and also the nine verbal roots beginning with √यज् (यजँ देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु १. ११५७) take सम्प्रसारणम् (ref. 1-1-45) when followed by an affix which is a कित्।
3. Can you spot affix तृच् in the verses?
Answer: The affix तृच् has been used in the form सविता (प्रातिपदिकम् ‘सवितृ’, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)।
सुवतीति सविता।
The कृदन्त-प्रातिपदिकम् ‘सवितृ’ is derived from the verbal root √सू (षू प्रेरणे ६. १४४) as follows –
The beginning letter ‘ष्’ of the verbal root ‘षू’ is replaced by the letter ‘स्’ as per 6-1-64 धात्वादेः षः सः।
सू + तृच् । By 3-1-133 ण्वुल्तृचौ – The affixes ‘ण्वुल्’ and ‘तृच्’ may be used after a verbal root. Note: As per 3-4-67 कर्तरि कृत्, these affixes are used in the sense of the agent of the action.
= सू + तृ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: ‘तृ’ gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= सू + इट् तृ । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= सू + इतृ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= सो + इतृ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= सवितृ । By 6-1-78 एचोऽयवायावः। ‘सवितृ’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
सवितृ + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। The affix ‘सुँ’ has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।
= सवित् अनँङ् + सुँ । By 7-1-94 ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च, 1-1-53 ङिच्च।
= सवितन् + स् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= सवितान् + स् । By 6-4-11 अप्तृन्तृच्स्वसृनप्तृनेष्टृत्वष्टृक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्तॄणाम्।
= सवितान् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Now ‘सवितान्’ gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
= सविता । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य।
4. What would be an alternate form for विद्वान्?
Answer: The alternate form for विद्वान् is विदन्।
Please see answer to question 2 in the following comment for derivation of the form विदन् –
http://avg-sanskrit.org/2012/12/31/विद्वान्-mns/#comment-12135
5. Where has the सूत्रम् 3-1-26 हेतुमति च been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 3-1-26 हेतुमति च has been used in the form आदयन् (प्रातिपदिकम् ‘आदयत्’, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)।
The प्रातिपदिकम् ‘आदयत्’ is derived from the causative form of the verbal root √अद् (अदँ भक्षणे २. १) as follows –
अद् + णिच् । By 3-1-26 हेतुमति च – The affix ‘णिच्’ is used after a verbal root, when the operation of a causer – such as the operation of directing – is to be expressed.
= अद् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= आद् + इ । By 7-2-116 अत उपधायाः।
= आदि । ‘आदि’ gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
आदि + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= आदि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= आदि + शतृँ । By 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= आदि + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= आदि + शप् + अत् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= आदि + अ + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= आदे + अ + अत् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= आदय + अत् । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
= आदयत् । By 6-1-97 अतो गुणे। ‘आदयत्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
The derivation of the form आदयन् from the प्रातिपादिकम् ‘आदयत्’ is similar to the derivation of विदन् from the प्रातिपादिकम् ‘विदत्’ shown in answer to question 2 in the following comment –
http://avg-sanskrit.org/2012/12/31/विद्वान्-mns/#comment-12135
6. How would you say this in Sanskrit?
“I saw you in a dream.” Use लुँङ् to express the past tense.
Answer: त्वाम् स्वप्ने अदर्शम्/अद्राक्षम् = त्वां स्वप्नेऽदर्शम्/स्वप्नेऽद्राक्षम्।
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the elision of the letter ‘न्’ in the form बध्यते?
Answer: The सूत्रम् 6-4-24 अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति prescribes the elision of the letter ‘न्’ in the form बध्यते derived from the verbal root √बन्ध् (क्रयादि-गणः, बन्धँ बन्धने, धातु-पाठः # ९. ४४).
Please see answer to question 1 in the following comment for derivation of the form बध्यते – http://avg-sanskrit.org/2011/10/02/विरज्यते-3as-लँट्/#comment-1414
2. Can you spot the affix श्नम् in the commentary?
Answer: The affix श्नम् is used in the form भुञ्जीत derived from the verbal root √भुज् (भुजँ पालनाभ्यवहारयोः ७. १७).
The विवक्षा is विधिलिँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
भुज् + लिँङ् । By 3-3-161 विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ्।
= भुज् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भुज् + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-66 भुजोऽनवने। Note: As per 1-3-66 भुजोऽनवने – The root √भुज् (भुजँ पालनाभ्यवहारयोः # ७. १७) takes आत्मनेपदम् affixes except when used in the sense of protecting.
= भुज् + सीयुट् त । By 3-4-102 लिङस्सीयुट्, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= भुज् + सीय् त । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: In the augment सीयुट्, the letter ‘उ’ before the letter ‘ट्’ is उच्चारणार्थ: – for pronunciation only.
= भुज् + ईय् त । By 7-2-79 लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य।
= भुज् + ईत । By 6-1-66 लोपो व्योर्वलि।
= भु श्नम् ज् + ईत । By 3-1-78 रुधादिभ्यः श्नम् – The affix श्नम् is placed after the verbal roots belonging to the रुधादि-गणः, when followed by a सार्वधातुकम् affix that is used signifying the agent. ‘श्नम्’ is a मित् (has the letter ‘म्’ as a इत्)। Hence as per 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात् परः, it is placed after the last vowel (the letter ‘उ’) of the अङ्गम् ‘भुज्’।
= भु न ज् + ईत । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भु न् ज् + ईत । By 6-4-111 श्नसोरल्लोपः । Note: Since the सार्वधातुकम् affix ‘ईत’ is अपित् (does not have the letter ‘प्’ as a इत्), by 1-2-4 सार्वधातुकमपित् it behaves ङिद्वत् – as if it has the letter ‘ङ्’ as a इत्। This allows 6-4-111 to apply.
= भुंजीत । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि।
= भुञ्जीत । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः।