Today we will look at the form जुगुप्सया fIs from the श्रीधर-स्वामि-टीका on श्रीमद्भागवतम् 8.9.22.

ते पालयन्तः समयमसुराः स्वकृतं नृप । तूष्णीमासन्कृतस्नेहाः स्त्रीविवादजुगुप्सया ॥ ८-९-२२ ॥
तस्यां कृतातिप्रणयाः प्रणयापायकातराः । बहुमानेन चाबद्धा नोचुः किञ्चन विप्रियम् ॥ ८-९-२३ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
तया कृतः स्नेहो येषु । स्त्रिया सह विवादस्य जुगुप्सया ॥ २२ ॥ कृतोऽतिप्रणयः स्नेहो यैः । प्रणयापायेन कातरा भीताः । एते तावत्कृपणाः पूर्वं किंचित्पिबन्तु, यूयं तु धीराः क्षणं प्रतीक्षध्वमित्यादिबहुमानेनाबद्धा नियन्त्रिताः समयपालनादिभिः षड्भिरेतैः कारणैरप्रियं किंचिदपि नोचुः, किंतु तूष्णीमासन् ॥ २३ ॥

Gita Press translation – Respecting the promise made by them (that they would accept whatever might be done by the girl,) O king, the Asuras, who had bestowed their love on Her, kept quiet (also) because they abhorred (the very idea of) wrangling with a woman (22). Cherishing the utmost affection for Her and afraid of losing it, and restrained by excessive regard (shown to them by Her,) they uttered nothing unpalatable (23).

“जुगुप्स” is a सन्नन्त-धातुः derived from the verbal root √गुप् (गुपूँ रक्षणे, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. ४६१).

(1) गुप् + सन् । As per 3-1-5 गुप्तिज्किद्भ्यः सन् – The affix सन् is employed after the verbal roots – √गुप् (गुपँ गोपने १. ११२५), √तिज् (तिजँ निशाने १. ११२६) and √कित् (कितँ निवासे रोगापनयने च १. ११४८).

As per the वार्तिकम् – गुपेर्निन्दायाम् – The affix सन् is employed after the verbal root √गुप् (गुपँ गोपने १. ११२५) in the sense of “to censure/despise.”

(2) गुप् + स । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

Note: The सन् affix does not get the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा here, since it is not prescribed using the term “धातोः”। Therefore neither 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः nor 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च applies here.

(3) गुप्स् गुप्स । By 6-1-9 सन्यङोः – There is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of a verbal root ending in the affix सन्/यङ् which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.

(4) जुप्स् गुप्स । By 7-4-62 कुहोश्चुः, in a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), a letter of the कवर्गः or हकारः is replaced by a letter of the चवर्गः । The substitutions take place as per 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।

(5) जुगुप्स । By 7-4-60 हलादिः शेषः – Of the consonants of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), only the one (if any) at the beginning is retained, the rest are elided.

“जुगुप्स” has धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

Now we form the feminine प्रातिपदिकम् “जुगुप्सा” from the सन्नन्त-धातुः “जुगुप्स”।

(6) जुगुप्स + अ । By 3-3-102 अ प्रत्ययात्‌ – In order to form a feminine noun, the affix “अ” is used following a verbal root ending in an affix. Note: A verbal root ending in an affix refers to a verbal root which gets the धातु-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
Note: The affix “अ” gets आर्धधातक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।

(7) जुगुप्स् + अ । By 6-4-48 अतो लोपः – When an आर्धधातुकम् affix follows, the अकारः at the end of a अङ्गम् is elided if the अङ्गम् ends in a अकार: at the time when the आर्धधातुकम् affix is prescribed.

= जुगुप्स । Note: Since the affix “अ” has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ्, “जुगुप्स” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

(8) जुगुप्स + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌ – The प्रातिपदिकानि “अज” etc. and प्रातिपदिकानि ending in अकारः get the टाप् affix in the feminine gender. See advanced questions.

(9) जुगुप्स + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(10) जुगुप्सा । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

The विवक्षा is तृतीया-एकवचनम्।

(11) जुगुप्सा + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(12) जुगुप्सा + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(13) जुगुप्से + आ । By 7-3-105 आङि चापः – ”आप्” ending bases get एकारः as the substitute when followed by the affix “आङ्” (“टा”) or “ओस्”।

(14) जुगुप्सया । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-1-5 गुप्तिज्किद्भ्यः सन् been used in the गीता?

2. In which word in the verses does the सूत्रम् 6-4-22 असिद्धवदत्राभात्‌ find application?

3. In which word in the verses has सम्प्रसारणम् been used?

4. How would you say this in Sanskrit?
“I detest (despise) laziness.” Use the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “आलस्य” for “laziness.” Use पञ्चमी-विभक्तिः with “आलस्य”।

Advanced Questions:

1. What is the purpose of having पकारः as a इत् in the affix टाप् (prescribed by 4-1-4)? The काशिका gives the answer as पकारः सामान्यग्रहणार्थः। Please explain.

2. What is the purpose of having टकारः as a इत् in the affix टाप् (prescribed by 4-1-4)? The काशिका gives the answer as टकारः सामान्यग्रहणाविघातार्थः। Please explain.

Easy Questions:

1. In the commentary can you spot a प्रातिपदिकम् which ends in a षकारः?

2. Which सूत्रम् is used for the “इयँङ्”-आदेशः in the form स्त्रिया?