Today we will look at the form समानर्चुः 3Ap-लिँट् from श्रीमद्भागवतम् 10.22.5.

कात्यायनि महामाये महायोगिन्यधीश्वरि । नन्दगोपसुतं देवि पतिं मे कुरु ते नमः ।
इति मन्त्रं जपन्त्यस्ताः पूजां चक्रुः कुमारिकाः ।। १०-२२-४ ।।
एवं मासं व्रतं चेरुः कुमार्यः कृष्णचेतसः । भद्रकालीं समानर्चुर्भूयान्नन्दसुतः पतिः ।। १०-२२-५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
महामाये इत्यादिसंबोधनैस्तव न किंचिदशक्यमिति सूचयन्त्यः प्रत्येकं प्रार्थयन्ते ।। ४ ।। कृष्णचेतस्त्वमाह – भूयान्नन्दसुतः पतिरित्यानर्चुरिति ।। ५ ।।

Gita Press translation – The aforesaid virgins performed worship, each muttering the following prayer – “Goddess Kātyāyanī, the great deluding potency (of the Lord), possessed of infinite Yogic powers, O supreme Ruler (of the universe in a female form), (pray) make Śrī Kṛṣṇa (the Darling of Nanda, the cowherd chief) my husband! Hail to You!” (4) With their mind (and heart) set on Śrī Kṛṣṇa the maidens thus observed the (sacred) vow for a (whole) month and worshipped Goddess Bhadrakālī with due ceremony praying: “Let the Darling of Nanda be our husband.”(5)

आनर्चु: is derived from the धातुः √अर्च् (अर्चँ पूजायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. २३२)

The ending अकारः (which is an इत्) of “अर्चँ” has a उदात्त-स्वरः। Thus √अर्च् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √अर्च् takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default.

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(1) अर्च् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट् , the affix लिँट् (Perfect Tense) comes after a verbal root in the sense of the past not of today, provided that the action is unperceived by the narrator.

(2) अर्च् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) अर्च् + झि । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झि” as the substitute for the लकारः। By 3-4-115 लिट् च, a तिङ्-प्रत्यय: which comes in place of लिँट् gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। Therefore “झि” gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। This prevents 3-1-68 कर्तरि शप्‌ (which requires a सार्वधातुक-प्रत्यय: to follow) from applying.

(4) अर्च् + उस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः, when they come in place of लिँट्, the nine परस्मैपद-प्रत्यया: – “तिप्”, “तस्”, “झि”, “सिप्”, “थस्”, “थ”, “मिप्”, “वस्” and “मस्” – are substituted by “णल्”, “अतुस्”, “उस्”, “थल्”, “अथुस्”, “अ”, “णल्”, “व” and “म” respectively.
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “उस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(5) अर्च् अर्च् + उस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य , when लिँट् follows a verbal root, there is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.

(6) अ अर्च् + उस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः, of the consonants of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), only the one (if any) at the beginning is retained, the rest are elided.

(7) आ अर्च् + उस् । By 7-4-70 अत आदेः, a beginning अकारः of a अभ्यास: (reduplicate) takes the दीर्घादेश: (आकार:) when लिँट् follows.
Note: This सूत्रम् is a अपवाद: (exception) for 6-1-97 अतो गुणे।

(8) आ नुट् अर्च् + उस् । By 7-4-71 तस्मान्नुड् द्विहलः, a नुट् augment comes to a term that is preceded by an elongated (by 7-4-70) अकार: of a verbal root which has two consonants. 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “नुट्”-आगमः at the beginning of the term “अर्च्”।
(Note: The use of तस्मात् in this सूत्रम् is similar to that in 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि।)

(9) आ न् अर्च् + उस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। The उकार: in नुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थ:)।

(10) आनर्चु: । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।

“सम्” is the उपसर्गः (ref 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)
सम् + आनर्चुः = समानर्चुः ।

Questions:

1. Can you find a word in the गीता (Chapter 11) in which 7-4-70 अत आदेः (used in step 7 of the example) has been used?

2. Commenting on the सूत्रम् 7-4-71 तस्मान्नुड् द्विहलः (used in step 8 of the example) the तत्त्वबोधिनी says – तच्छब्देन कृतदीर्घाकारः परामृश्यते। Please explain.

3. Where has 6-4-106 उतश्च प्रत्ययादसंयोगपूर्वात्‌ been used in the verses?

4. Which सूत्रम् is used for the एकारादेश: in the form चेरु:?

5. In the verses can you spot a word in which लिँङ् (आशिषि) has been used?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Abandoning (having abandoned) Indra’s worship, all the cowherds worshiped Sri Krishna with due ceremony.” Use the gerund विहाय for “having abandoned” and use a word from the verses for “worship” and “worshiped with due ceremony.”

Easy questions:

1. Why doesn’t 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः apply in the form कुमार्यः (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “कुमारी”, प्रथमा-बहुवचनम्)?

2. Does the term “पति” have the घि-सञ्ज्ञा in the form पति:?