1. Where has 8-4-54 अभ्यासे चर्च (used in step 7) been used in Chapter Fifteen of the गीता?
Answer: The सूत्रम् 8-4-54 अभ्यासे चर्च is used in the form बिभर्ति derived from भृ (जुहोत्यादि-गणः, डुभृञ् धारणपोषणयोः, धातु-पाठः #३.६).
उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युधाहृतः ।
यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ।। 15-17 ।।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
भृ + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= भृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भृ + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= भृ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भृ + शप् + ति । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= भृ + ति । By 2-4-75 जुहोत्यादिभ्यः श्लुः।
= भृ + भृ + ति । By 6-1-10 श्लौ।
= भिर् + भृ + ति । By 7-4-76 भृञामित्, 1-1-51 उरण् रपरः।
= भि + भृ + ति । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= भि + भर् + ति । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= बिभर्ति । By 8-4-54 अभ्यासे चर्च, in a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), a letter of the झल्-प्रत्याहारः is substituted by a letter of the चर्-प्रत्याहारः or जश्-प्रत्याहारः। The substitutions take place as per 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।

2. Where else (besides in भेजिरे) has 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित् been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित् been used in the form दुदुहतुः derived from √दुह् (दुहँ प्रपूरणे २. ४).

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, द्विवचनम्।
दुह् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट।
= दुह् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दुह् + तस् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= दुह् + अतुस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “अतुस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
Note: As per 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्, “अतुस्” is a कित् here. This allows 1-1-5 ग्क्ङिति च to block 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= दुह् दुह् + अतुस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= दु दुह् + अतुस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= दुदुहतुः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

3. Can you spot an augment “अट्” in the verses?
Answer: “अट्”-आगमः has been used in the words आहरत् and अवर्तयत्।

आहरत् is derived from √हृ (हृञ् हरणे १. १०४६)
The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
हृ + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ्।
= हृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हृ + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= हृ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हृ + त् । By 3-4-100 इतश्च।
= हृ + शप् + त् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= हर् + शप् + त् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= हर् + अ + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= अट् हरत् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the “अट्”-आगमः which is उदात्तः। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ the “अट्”-आगमः attaches to the beginning of the अङ्गम्।
= अहरत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

“आङ्” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)
आङ् + अहरत् = आ + अहरत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= आहरत् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

अवर्तयत् is derived from √वृत् (वृतुँ वर्तने १. ८६२)
The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोग: (हेतुमति), प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
वृत् + णिच् । By 3-1-26 हेतुमति च।
= वृत् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वर्ति । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च, 1-1-51 उरण् रपरः।
“वर्ति” gets the धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

वर्ति + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ्।
= वर्ति + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वर्ति + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्ताऽतांझथासाथाम्ध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-74 णिचश्च।
= वर्ति + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वर्ति + त् । By 3-4-100 इतश्च।
= वर्ति + शप् + त् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
= वर्ति + अ + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वर्ते + अ + त् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= वर्तयत् । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
= अट् वर्तयत् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the “अट्”-आगमः which is उदात्तः। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ the “अट्”-आगमः attaches to the beginning of the अङ्गम्।
= अवर्तयत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

4. Which सूत्रम् is used for the “यण्”-आदेश: (यकार:) in the form आनिन्ये used in the commentary?
Answer: The सूत्रम् 6-4-82 एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य is used for the “यण्”-आदेश: (यकार:) in the form आनिन्ये, derived from √नी (णीञ् प्रापणे १. १०४९).

The beginning णकारः of “णीञ्” takes नकार-आदेशः by 6-1-65 णो नः। The ending ञकारः gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः।

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
नी + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= नी + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= नी + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले।
= नी + एश् । By 3-4-81 लिटस्तझयोरेशिरेच्, 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य।
= नी + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= नी नी + ए । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= नि नी + ए । By 7-4-59 ह्रस्वः।
= निन्ये । By 6-4-82 एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य – If a प्रत्यय: beginning with an अच् (vowel) follows, then the (ending letter of the) अङ्गम् is replaced by a यण् letter in the following situation – If the अङ्गम् is अनेकाच् (has more than one vowel) and ends in a धातु: which ends in the इवर्ण: (इकारः or ईकारः) and there is no conjunct consonant belonging to the धातु: prior to the इवर्ण:।

Note: 6-1-77 इको यणचि would not have worked here, because it is overruled by 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ।

“आङ्” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)
आङ् + निन्ये = आनिन्ये । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

5. How would you say this in Sanskrit?
“In Sri Rama’s kingdom, all the people followed (practiced) Dharma.” Use the neuter noun “राज्य” for “kingdom” and √भज् (भ्वादि-गणः, भजँ सेवायाम्, धातु-पाठः #१.११५३) for “to follow (practice.)”
Answer: श्रीरामस्य राज्ये सर्वे जनाः धर्मम् भेजिरे = श्रीरामस्य राज्ये सर्वे जना धर्मं भेजिरे।

Advanced question:

1. Commenting on the सूत्रम् 6-4-122 तॄफलभजत्रपश्च (used in step 8), the तत्त्वबोधिनी says – तरतेरकारस्य गुणशब्देन भावित्वात्फलभजोर्वैरूप्यसम्पादकादेशादित्वात् त्रपतेस्त्वेकहल्मध्यस्थत्वाभावादप्राप्ते विधिरयम्। Please explain.

Answer: The statement “तरतेरकारस्य गुणशब्देन भावित्वात्फलभजोर्वैरूप्यसम्पादकादेशादित्वात् त्रपतेस्त्वेकहल्मध्यस्थत्वाभावादप्राप्ते विधिरयम्।” explains why the सूत्रम् 6-4-122 तॄफलभजत्रपश्च is required (why 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि would not work) in the case of the four verbal roots √तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः १. ११२४), √फल् (ञिफलाँ विशरणे १. ५९४, फलँ निष्पत्तौ १. ६०८), √भज् (भजँ सेवायाम् १. ११५३) and √त्रप् (त्रपूँष् लज्जायाम्).

(1) Application of 6-4-122 तॄफलभजत्रपश्च in the case of √तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः १. ११२४). Consider the form तेरतु: –
The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, द्विवचनम्।
तॄ + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= तॄ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= तॄ + तस् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= तॄ + अतुस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “अतुस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= तॄ + तॄ + अतुस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= तर् + तॄ + अतुस् । By 7-4-66 उरत्‌, 1-1-51 उरण् रपरः।
= त + तॄ + अतुस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= त + तर् + अतुस् । 7-4-11 ऋच्छत्यॄताम्, 1-1-51 उरण् रपरः।
Note: At this step, the सूत्रम् 6-4-126 न शसददवादिगुणानाम् (A अकार: which is prescribed using the term “गुण” and the अकार: of the verbal roots √शस् (शसुँ हिंसायाम् १. ८२८), √दद् (ददँ दाने १. १७) as well as that of a verbal root beginning with a वकार: shall not be subject to the operations (एत्वम्, अभ्यासलोप:)) prohibits 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि। That is why the सूत्रम् 6-4-122 तॄफलभजत्रपश्च is required in the following step. This is what is meant by “तरतेरकारस्य गुणशब्देन भावित्वात्”।
= तेरतुस् । By 6-4-122 तॄफलभजत्रपश्च।
= तेरतुः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

(2) Application of 6-4-122 तॄफलभजत्रपश्च in the case of √फल् (ञिफलाँ विशरणे १. ५९४, फलँ निष्पत्तौ १. ६०८). Consider the form फेलतु: –
The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, द्विवचनम्।
फल् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= फल् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= फल् + तस् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= फल् + अतुस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “अतुस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= फल् फल् + अतुस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= फ फल् + अतुस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= प फल् + अतुस् । By 8-4-54 अभ्यासे चर्च, 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।
Note: The “चर्”-आदेशः (पकारः) done by 8-4-54 is based on लिँट् (because लिँट् is the cause for अभ्यासः and 8-4-54 acts on the अभ्यासः)। Hence 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि (which requires that in place of the first letter of the अङ्गम् there is no आदेश: (substitution) that is based on the लिँट् affix) cannot be applied. That is why the सूत्रम् 6-4-122 तॄफलभजत्रपश्च is required in the following step. This is what is meant by “फलभजोर्वैरूप्यसम्पादकादेशादित्वात्”।
= फेलतुस् । By 6-4-122 तॄफलभजत्रपश्च।
= फेलतुः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

(3) Similarly, 6-4-122 तॄफलभजत्रपश्च is required in the case of √भज् (भजँ सेवायाम् १. ११५३) in forms like भेजतु:।

(4) Application of 6-4-122 तॄफलभजत्रपश्च in the case of √त्रप् (त्रपूँष् लज्जायाम् १. ४३४). Consider the form त्रेपे –
The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
त्रप् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= त्रप् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= त्रप् + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= त्रप् + एश् । By 3-4-81 लिटस्तझयोरेशिरेच्, 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य।
= त्रप् + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= त्रप् + त्रप् + ए । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= त + त्रप् + ए । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
Note: 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि (which requires that the अकार: be preceded and followed by a single (non-conjunct) consonant) cannot be applied here. That is why the सूत्रम् 6-4-122 तॄफलभजत्रपश्च is required in the following step. This is what is meant by “त्रपतेस्त्वेकहल्मध्यस्थत्वाभावात्”।
= त्रेपे । By 6-4-122 तॄफलभजत्रपश्च ।

Easy questions:

1. Which सूत्रम् is used for the substitution “इयँङ्” in the form देवस्त्रिय: used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 6-4-79 स्त्रिया: is used for the “इयँङ्”-आदेश: in the form देवस्त्रिय: (प्रातिपदिकम् “देवस्त्री”, प्रथमा-बहुवचनम्)।
देवस्त्री + जस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।
= देवस्त्री + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “जस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= देवस्त्र् इयँङ् + अस् । By 6-4-79 स्त्रियाः – There is a substitution of “इयँङ्” in place of the term “स्त्री” when followed by a प्रत्यय: beginning with a vowel. As per 1-1-53 ङिच्च, only the ending ईकार: in “देवस्त्री” is replaced by “इयँङ्”।
= देवस्त्रिय् + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= देवस्त्रिय: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

2. Where has 8-2-62 क्विन्प्रत्ययस्य कुः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 8-2-62 क्विन्प्रत्ययस्य कुः has been used in the word दिक्षु (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “दिश्”, सप्तमी-बहुवचनम्)।
As per 3-2-59 ऋत्विग्दधृक्स्रग्दिगुष्णिगञ्चुयुजिक्रुञ्चां च, the प्रातिपदिकम् “दिश्” is a ready-made term ending in the affix क्विन्।

दिश् + सुप् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।
= दिश् + सु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। The अङ्गम् “दिश्” gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनामस्थाने।
= दिष् + सु । By 8-2-36 व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः।
= दिड् + सु । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते।
= दिग् + सु । By 8-2-62 क्विन्प्रत्ययस्य कुः, the terms that can take the affix क्विन्, take the क-वर्ग: consonants as a replacement for their last letter, when they occur at the end of a पदम्।
= दिग् + षु । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः।
= दिक्षु । By 8-4-55 खरि च।