Today we will look at the form सानुनि from श्रीमद्भागवतम् SB 4-23-24
कुर्वत्यः कुसुमासारं तस्मिन्मन्दरसानुनि ।
नदत्स्वमरतूर्येषु गृणन्ति स्म परस्परम् ।। ४-२३-२४ ।।
Gita Press translation “Raining down flowers on that peak of Mount Mandara, they spoke to one another (as follows) in the midst of a flourish of celestial trumpets.”
‘मन्दरसानु’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च. The विवक्षा here is सप्तमी-एकवचनम्. 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘मन्दरसानु’.
(1) मन्दरसानु + ङि ।
(2) मन्दरसानु + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः.
(3) मन्दरसानु नुँम् + इ । By 7-1-73 इकोऽचि विभक्तौ,when a case affix that begins with a vowel follows, the इक् (इ, उ, ऋ, ऌ) ending neuter bases get the नुँम् augment.
(4) मन्दरसानुन् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् । and 1-3-9 तस्य लोपः.
(5) मन्दरसानुनि
Questions:
1. ‘मन्दरसानु’ gets घि-सञ्ज्ञा by 1-4-7 शेषो घ्यसखि. Then why didn’t 7-3-119 अच्च घेः (which is परकार्यम् to 7-1-73 इकोऽचि विभक्तौ) apply after step 2?
2. Where is the सूत्रम् 6-1-77 इको यणचि used in this verse?
3. By which सूत्रम् did the ङि-प्रत्यय: get the स्मिन्-आदेश: in the form तस्मिन्?
4. Which सूत्रम् (that we have studied) is an अपवाद: to 7-1-73 इकोऽचि विभक्तौ?
5. Which word in this verse is declined like नदी-शब्द: ?
6. Which word in the verse translates to “to one another”? Where does this word come in the गीता ?
7. How many rules are there in the सिद्धान्तकौमुदी?
a) About half the number of rules in the अष्टाध्यायी
b) About one-third the number of rules in the अष्टाध्यायी
c) Only those rules of the अष्टाध्यायी which are required in classical Sanskrit – no वैदिक-प्रक्रिया
d) All the rules of the अष्टाध्यायी are included in the सिद्धान्तकौमुदी
8. Sometimes पाणिनि: composes a rule to derive only one single word form. Can you think of such a rule (among the ones that we have studied so far)?
Easy questions:
1. What does कुँ (used in 1-3-8 लशक्वतद्धिते) stand for?
a) A special ककार: – just like सुँ is a special सकार: and रुँ is a special रेफ:
b) Any ककार:
c) All the letters of the कवर्ग:
d) The letters क् and उ
2. In this verse identify every यण् letter that is followed by an अच् (vowel.) (These are the possible places where the सूत्रम् 6-1-77 इको यणचि may have applied.)
2. Where is the सूत्रम् 6-1-77 इको यणचि used in this verse?
नदत्स्वमरतूर्येषु = नदत्सु + अमरतूर्येषु
6. Which word in the verse translates to “to one another”?
परस्परम्
Easy questions:
1. What does कुँ (used in 1-3-8 लशक्वतद्धिते) stand for?
c) All the letters of the कवर्ग:
Because of 1-1-69 अणुदित् सवर्णस्य चाप्रत्ययः
2. In this verse identify every यण् letter that is followed by an अच् (vowel.) (These are the possible places where the सूत्रम् 6-1-77 इको यणचि may have applied.)
In कुर्वत्यः – व् , य्
In कुसुमासारम् – र्
In मन्दरसानुनि – र्
In नदत्स्वमरतूर्येषु – व् , र् , य्
In परस्परम् – र्, र्
Actually the search for places where the सूत्रम् 6-1-77 इको यणचि may have applied can be further refined by looking for only those यण् letters that are preceded by a हल् (consonant) and followed by an अच् (vowel). So the only candidates are:
In कुर्वत्यः – व् , य्
In नदत्स्वमरतूर्येषु – व् , य्
-कल्याणी
Here’s my attempt at अन्वय:
अमरतूर्येषु नदत्सु (सत्सु) , तस्मिन् मन्दरसानुनि , कुसुमासारम् कुर्वत्यः , परस्परम् गृणन्ति स्म ॥
1. ‘मन्दरसानु’ gets घि-सञ्ज्ञा by 1-4-7 शेषो घ्यसखि. Then why didn’t 7-3-119 अच्च घेः (which is परकार्यम् to 7-1-73 इकोऽचि विभक्तौ) apply after step 2?
I think it should have applied except for the वार्तिकम् on 7-1-73 which anticipates this issue…
” वृद्धि-औत्व्-तृज्वद्भाव-गुणेभ्यः नुम् पूर्वविप्रतिषेधेन ” is the वार्तिकम् that specifically mandates नुँम् in preference to the औत्-आदेशः given by 7-3-119.
3. By which सूत्रम् did the ङि-प्रत्यय: get the स्मिन्-आदेश: in the form तस्मिन्?
By 7-1-15 ङसिङ्योः स्मात्स्मिनौ
5. कुर्वत्यः – प्रथमा-बहुवचनम् . The प्रातिपदिम् is “कुर्वती” – declined like नदी-शब्द: .
6. The word is परस्परम् . It comes in the गीता in verse 3-11
परस्परम् भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ ॥ BG 3-11॥
Also
मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम् |
कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च || 10-9||
7. How many rules are there in the सिद्धान्तकौमुदी?
d) All the rules of the अष्टाध्यायी are included in the सिद्धान्तकौमुदी