2 Comments

1. Namaste Satish Mahodaya:

   1. Under the सूत्रम् 7-1-90 गोतो णित्‌ there is a वार्त्तिकम् which says “ओतो णिद् इति वाच्यम्” – what does this mean?

   This वार्तिकम् tells us that the सूत्रम् should be taken as “ओतो णित्” . In order to get the forms like सुद्यौः, सुद्यावौ, सुद्यावः for the प्रातिपदिकम् “सुद्यो” (and others which may end in an ओकार:), we will have to extend the rule for सर्वनामस्थान-प्रत्ययाः that follow a प्रातिपदिकान्त-ओकारः, instead of just limiting it to the ओकारः of गो-शब्दः।
   ———————————————
   2. There is another वार्त्तिकम् on the सूत्रम् 7-1-90 गोतो णित् which says “विहितविशेषणं च” – what does this mean?

   This वार्तिकम् adds the विशेषणम् (adjective) “विहितम्” to सर्वनामस्थानम्. Consider the example हे भानु + सुँ (सम्बुद्धि:) . Here the सुँ-प्रत्यय: (which has सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा) is prescribed (विहितम्) after the प्रातिपदिकम् “भानु” which is not ending in an ओकार: . So as per this वार्त्तिकम् it will not be णित्-वत्.
   If this वार्त्तिकम् were not there then at the next step – भानु + सुँ = भानो + सुँ (by 7-3-108 ह्रस्वस्य गुणः) we would have the सुँ-प्रत्यय: following an ओकार: and would become णित्-वत् which is undesirable. So that is why the वार्त्तिकम् adds the condition विहितम् “prescribed” instead of the usual default परम् (following). In order to become णित्-वत् , the सर्वनामस्थान-प्रत्यय: has to be originally prescribed after an ओकारान्त-प्रातिपदिकम् and not just appear after an ओकार: at a later step.

   Taking these two वार्तिके into consideration, the वृत्तिः for 7-1-90 गोतो णित्‌ is ओकारात् विहितं सर्वनामस्थानं णिद्वत् ।

   ——————————————
   3. Where is the सूत्रम् 6-1-110 ङसिङसोश्च used in this verse?

   In forming the पदम् विभोः, the सूत्रम् 6-1-110 ङसिङसोश्च is being used.
   विभोः -> ‘विभु’ प्रातिपदिकम् ; उकारान्त-पुंलिङ्ग-शब्दः, षष्ठी-एकवचनम्
   विभु + ङस्
   by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः and 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः , we get विभु + अस्
   1-4-7 शेषो घ्यसखि , विभु gets घि-सज्ञा
   7-3-111 घेर्ङिति , गुणादेशः -> विभो + अस्
   6-1-110 ङसिङसोश्च , in place of ओ and अ, we get the preceding ओकार: as the single substitute. We get विभोस्
   Using 8-2-66 and 8-3-15, the final form is विभोः
   ———————————————

   4. If पाणिनि: had not mentioned “अच:” in the सूत्रम् 7-2-115 अचो ञ्णिति , then how would it change the interpretation of this rule?

   If अच: had not been mentioned by पाणिनि: then the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-3 इको गुणवृद्धी would have dictated that only an इक् (इ, उ, ऋ, ऌ) will be subject to वृद्धि-आदेश: This would have prevented 7-2-115 from being used in cases like ours. So that is why पाणिनि: specifically says अच: to over-ride 1-1-3 इको गुणवृद्धी . Now an अङ्गम् ending in any अच् (vowel), not just इक्, can take a वृद्धि-आदेश: if the following प्रत्यय: has a ञकार: or a णकार: as an इत् .

   ———————————————-
   5. There is one सर्वनाम-शब्द: in the verse. Which one is that?

   तस्मै -> तद् – दकारान्त-सर्वनामशब्द:, अत्र पुंलिङ्गे चतुर्थी-एकवचनम्

   ——————————————–
   6. Which word in the verse translates to “piteously”?

   करुणम्
   ———————————————-
   7. From where does the अनुवृत्ति: of सर्वनाम-स्थानम् come into the सूत्रम् 1-1-43 सुडनपुंसकस्य ?

   From 1-1-42 शि सर्वनामस्थानम् ।
   ———————————————-
   8. Where does the प्रातिपदिकम् “गो” come in Chapter 15 of the गीता ?

   गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा
   पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमोभूत्वा रसात्मकः । Chapter 15- Sloka 13

   गाम् -> The प्रातिपदिकम् is ‘गो’ , the विवक्षा here is द्वितीया-एकवचनम्
   गो + अम्
   = गाम् (6-1-93 औतोऽम्शसोः, आकारः shall be the single substitute in the place of an ओकारः and the following अकारः of affixes अम् and शस्.)
   ———————————————-

   गौर्भूत्वाश्रुमुखी खिन्ना क्रन्दन्ती करुणं विभोः ।
   उपस्थितान्तिके तस्मै व्यसनं स्वमवोचत । १०-१-१८।

   पदच्छेदः is
   गौः ,भूत्वा, अश्रुमुखी, खिन्ना, क्रन्दन्ती, करुणम् , विभोः, उपस्थिता ,अन्तिके, तस्मै, व्यसनम्, स्वम्, अवोचत
   पृथिवी is the doer.
   The अन्वयक्रमः is
   खिन्ना अश्रुमुखी गौः भूत्वा करुणम् क्रन्दन्ती विभोः अन्तिके उपस्थिता तस्मै स्वम् व्यसनम् अवोचत ।

   भूत्वा = Appearing as a
   खिन्ना = disconsolate
   गौः = cow
   अश्रुमुखी = its face wet with tears
   करुणम् = piteously
   क्रन्दन्ती = bellowing
   उपस्थिता = she sought
   अन्तिके = the presence
   विभोः = of Brahma
   अवोचत =told
   तस्मै =him
   स्वम् =of her
   व्यसनम् = distress

   धन्यवादः
   ललिता

2. 1. Under the सूत्रम् 7-1-90 गोतो णित्‌ there is a वार्त्तिकम् which says “ओतो णिद् इति वाच्यम्” – what does this mean?

   If गोतो णित् meant applying णिद्वद्-भावः in the case of गोशब्दः only, then forms like ‘सुद्यौ:’ (of the प्रातिपदिकम् “सुद्यो”) can not be derived. By this वार्त्तिकम् — “ओतो णिद् इति वाच्यम्” we can also apply this rule for other ओकारान्त-शब्दाः (like “सुद्यो”), not just for the गोशब्दः .

   3. Where is the सूत्रम् 6-1-110 ङसिङसोश्च used in this verse?

   विभोः
   विभु + ङस् = विभु + अस् (1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः)
   = विभो + अस् (7-3-11 घेर्ङिति)
   = विभोस् (6-1-110 ङसिङसोश्च)
   विभोः (Applying रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः.)

   5. There is one सर्वनाम-शब्द: in the verse. Which one is that?

   तस्मै — चतुर्थी-एकवचनम of तद् (सर्वनाम-शब्द:), here it is used पुंलिङ्गे

   6. Which word in the verse translates to “piteously”?

   करुणम्.

   7. From where does the अनुवृत्ति: of सर्वनाम-स्थानम् come into the सूत्रम् 1-1-43 सुडनपुंसकस्य ?

   From 1-1-41 शि सर्वनामस्थानम् which is a सञ्ज्ञा-सूत्रम्

   8. Where does the प्रातिपदिकम् “गो” come in Chapter 15 of the गीता ?

   Verse 13 गामाविश्य = गाम् + आविश्य
   गाम् — द्वितीया-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “गो”which is derived from the धातु: “गम्” . Here in this verse गाम् will mean पृथिवीम् .
   गो + अम्
   = गाम् (6-1-93 औतोऽम्शसोः)