Today we will look at the form दु:सन्धानः mNs from पञ्चतन्त्रम् verse 2.38

मृद्घट इव सुखभेद्यो दु:सन्धानश्च दुर्जनो भवति ।
सुजनस्तु कनकघट इव दुर्भेद: सुकरसन्धिश्च ।। २-३८ ।।

Translation by Prof. Kale – Like a jar of earth a wicked man is broken off (estranged, made an enemy) easily and reunited (won over) with difficulty; but a good man, like a jar of gold, is difficult to be broken off and easy to be reunited (won over.)

दु:खेन सन्धीयत इति दु:सन्धान: ।

‘दु:सन्धान’ is derived from the verbal root √धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११) – preceded by the उपसर्ग: ‘सम्’ – in composition with ‘दुर्/दुस्’।

(1) दुर्/दुस् सम् धा + युच् । By 3-3-128 आतो युच् – The affix युच् is used following a verbal root ending (ref. 1-1-72 येन विधिस्तदन्तस्य) in ‘आ’ when in composition with either ‘ईषत्’ or ‘दुर्’/’दुस्’ or ‘सु’ used in the sense of ‘difficulty’ or ‘ease.’
Note: The term ईषद्दुःसुषु (which comes as अनुवृत्ति: in to 3-3-128 from 3-3-126 ईषद्दुःसुषु कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु खल्) ends in the seventh (locative) case. Hence ‘दुर्/दुस्’ gets the उपपद-सञ्ज्ञा here by 3-1-92 तत्रोपपदं सप्तमीस्थम्‌।

See question 1.

(2) दुर्/दुस् सम् धा + यु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) दुर्/दुस् सम् धा + अन । By 7-1-1 युवोरनाकौ – The affixes ‘यु’ and ‘वु’ are substituted respectively by ‘अन’ and ‘अक’। The entire प्रत्ययः is replaced as per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य।

(4) दुर्/दुस् सम् धान । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

Now we form the compound between ‘दुर्/दुस्’ (which is the उपपदम्) and ‘सम् धान’ using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ्। Note: Here ‘दुर्/दुस्’ is the उपपदम् and hence it gets the उपसर्जन-सञ्ज्ञा by 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्। In the compound, ‘दुर्/दुस्’ is placed in the prior position as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्‌।

‘दुर्/दुस् सम् धान’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

(5) दुर् + सम् धान । By 8-2-66 ससजुषो रुः। अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) दु: + सम् धान । By 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

(7) दुः + सं धान । By 8-3-23 मोऽनुस्वारः।

(8) दुः/दुस् + सं धान । By 8-3-36 वा शरि।

(9) दुःसन्धान/दुस्सन्धान/दुःसंधान/दुस्संधान । By 8-4-59 वा पदान्तस्य।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्।

(10) दुःसन्धान/दुस्सन्धान/दुःसंधान/दुस्संधान + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(11) दुःसन्धान/दुस्सन्धान/दुःसंधान/दुस्संधान + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(12) दुःसन्धान:/दुस्सन्धान:/दुःसंधान:/दुस्संधान: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. The affix युच् prescribed by the सूत्रम् 3-3-128 आतो युच् (used in step 1) is an exception (अपवाद:) to which affix?

2. Can you recall another सूत्रम् (besides 3-3-128 आतो युच्) by which पाणिनि: prescribes the affix युच्?

3. Commenting on the सुत्रम् 3-3-128 आतो युच् (used in step 1) the काशिका says – ईषदादयोऽनुवर्तन्ते। कर्तृकर्मणोरिति न स्वर्यते। Please explain.

4. Which सूत्रम् prescribes the affix खल् used in ‘दुर्भेद’ and ‘सुकर’?

5. How would you say this in Sanskrit?
“It is difficult for me to understand the meaning of this sentence.” Paraphrase to – “The meaning of this sentence is difficult to be understood by me.” Use the verbal root √ज्ञा (ज्ञा अवबोधने ९. ४३) for ‘to understand.’

6. How would you say this in Sanskrit?
“Poison is easy to be drunk by (Lord) Śiva, but difficult to be drunk by others.”

Easy questions:

1. Which सञ्ज्ञा (designation) does the verbal root √धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११) have?
(i) ‘टि’ (ii) ‘भ’ (iii) ‘घु’ (iv) ‘घि’

2. Can you spot the affix शप् in the verses?