1. The सिद्धान्त-कौमुदी gives विद्वस्यते as an example of the application of the सूत्रम् 3-1-11 कर्तुः क्यङ् सलोपश्च। Commenting on this example the तत्त्वबोधिनी says नान्तस्यैव पदत्वात्सस्य रुत्वं न। Please explain.
Answer:  विद्वानिवाचरति = विद्वस्यते।

The नाम-धातुः “विद्वस्य” is derived from the प्रातिपदिकम् “विद्वस्” as follows:

विद्वस् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= विद्वस् + सुँ + क्यङ् । By 3-1-11 कर्तुः क्यङ् सलोपश्च ।
= विद्वस् + सुँ + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
“विद्वस् + सुँ + य” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
= विद्वस् + य । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः, 1-1-61 प्रत्ययस्य लुक्‌श्लुलुपः। Now “विद्वस्” would get पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। But here 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् is limited by  1-4-15 नः क्ये – When the affix क्यच् or क्यङ् follows, only a term ending in a नकारः gets the designation पदम्। Since “विद्वस्” does not end in a नकारः it does not get the पद-सञ्ज्ञा। Therefore we cannot apply 8-2-66 ससजुषो रुः to the ending सकारः of “विद्वस्”। This is what is explained by नान्तस्यैव पदत्वात्सस्य रुत्वं न।

Note: ङिदन्तत्वादात्मनेपदम् । Since the धातुः “विद्वस्य” ends in the affix “क्यङ्” which is a ङित्, as per 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् it takes आत्मनेपद-प्रत्ययाः।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
विद्वस्य + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= विद्वस्य + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= विद्वस्य + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।
= विद्वस्य + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= विद्वस्य + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
= विद्वस्य + अ + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= विद्वस्यते । By 6-1-97 अतो गुणे।

Note: In the optional case when the सकार-लोपः is done by 3-1-11 कर्तुः क्यङ् सलोपश्च the form would be विद्वायते।

2. Commenting on the example ओजायते given under the वार्तिकम् (under the सूत्रम् 3-1-11) ”ओजसोऽप्सरसो नित्यमितरेषां विभाषया”, the सिद्धान्त-कौमुदी says ओजःशब्दो वृत्तिविषये तद्वति । Please explain.
Answer: ओजःशब्दो वृत्तिविषये तद्वति means that the word “ओजस्” used in the वार्तिकम् (under the सूत्रम् 3-1-11) ”ओजसोऽप्सरसो नित्यमितरेषां विभाषया” does not refer to “ओजस्” itself but to one who possesses “ओजस्”। Hence ओजायते does not mean “he/she acts like strength.” It means “he/she acts like one who possesses “ओजस्” (strength.)
ओजस्वीवाचरति (ओजस्वी + इव + आचरति)  = ओजायते।

3. How would you say this in Sanskrit?
“Even though you don’t have any knowledge, you act like a scholar.” Use the प्रातिपदिकम् “पण्डित” for “scholar.” Use the affix “क्यङ्”।
Answer: यदि अपि तव/ते किञ्चित् अपि ज्ञानम् न अस्ति (तथा अपि) पण्डितायसे = यद्यपि तव/ते किञ्चिदपि ज्ञानं नास्ति (तथापि) पण्डितायसे ।

4. Translate the above using the प्रातिपदिकम् “विद्वस्” for “scholar.”
Answer: यदि अपि तव/ते किञ्चित् अपि ज्ञानम् न अस्ति (तथा अपि) विद्वायसे/विद्वस्यसे = यद्यपि तव/ते किञ्चिदपि ज्ञानं नास्ति (तथापि)  विद्वायसे/विद्वस्यसे ।

5. How would you say this in Sanskrit?
“Today feels (acts) like Monday.”
Answer: इदम् दिनम् सोमवारायते = इदं दिनं सोमवारायते।
– अथवा –
अद्य इन्दुवासरायते = अद्येन्दुवासरायते।

6. How would you say this in Sanskrit?
“In adversity even friends act like enemies.” Use the feminine प्रातिपदिकम् “आपद्” for “adversity.”
Answer: आपदि मित्राणि अपि रिपूयन्ते/वैरीयन्ते = आपदि मित्राण्यपि रिपूयन्ते/वैरीयन्ते।

Note: The नाम-धातुः “वैरीय” is derived from the प्रातिपदिकम् “वैरिन्” as follows:
वैरिन् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।
= वैरिन् + सुँ + क्यङ् । By 3-1-11 कर्तुः क्यङ् सलोपश्च।
= वैरिन् + सुँ + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। “वैरिन् + सुँ + य” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
= वैरिन् + य । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः, 1-1-61 प्रत्ययस्य लुक्‌श्लुलुपः। Now “वैरिन्” gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। Note: 1-4-15 नः क्ये does not limit 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् here.
= वैरि + य । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य।
= वैरीय । By 7-4-25 अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः। Note: As per 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्, the नकार-लोपः (done by 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य in the prior step) to arrive at the form “वैरि” should not be visible to any prior rule (in the अष्टाध्यायी)। But 8-2-2 नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति limits the authority of 8-2-1 and the नकार-लोपः (done by 8-2-7) is visible to 7-4-25 because the operation prescribed by 7-4-25 does not come under any of the categories listed in 8-2-2.

Easy Questions:

1. Can you spot the augment “नुँट्” in the verse?
Answer: The augment “नुँट्” is seen in the form दरिद्राणाम् (प्रातिपदिकम् “दरिद्र”, पुंलिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम्)।

दरिद्र + आम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… । 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of “आम्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= दरिद्र + नुँट् आम् । By 7-1-54 ह्रस्वनद्यापो नुट् -the affix आम् takes the augment नुँट् when it follows a प्रातिपदिकम् which either ends in a short vowel or has the नदी-सञ्ज्ञा or ends in the feminine affix आप्। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the augment नुँट् attaches itself to the beginning of आम्।
= दरिद्र + नाम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दरिद्रानाम् । By 6-4-3 नामि the ending vowel of a अङ्गम् gets elongated if followed by the term “नाम्”।
= दरिद्राणाम् । By 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि।

2. How would you say this in Sanskrit?
“This book (is) very useful.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “अत्युपयोगिन्” for “very useful.”
Answer: अयम् ग्रन्थः अत्युपयोगी = अयं ग्रन्थोऽत्युपयोगी।
– अथवा –
इदम् पुस्तकम् अत्युपयोगि = इदं पुस्तकमत्युपयोगि।