1. Where has the सूत्रम् 3-2-168 सनाशंसभिक्ष उः been used in the first fifteen verses of Chapter 4?
Answer: The सूत्रम् 3-2-168 सनाशंसभिक्ष उः has been used in the form मुमुक्षुभिः derived from the सन्नन्त-धातुः “मुमुक्ष” in the following verse:
एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः ।
कुरु कर्मैव तस्मात्त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम्‌ ॥ 4-15 ॥

The सन्नन्त-धातुः “मुमुक्ष” is derived from √मुच् (मुचॢँ मोक्षणे (मोचने) ६. १६६).

मुच् + सन् । As per 3-1-7 धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वा।
= मुच् + स । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ stops 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
Note: As per 1-2-10 हलन्ताच्च, the affix सन् is considered to be a कित् here. Hence 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च from applying.
= मुच्स् मुच्स । By 6-1-9 सन्यङोः।
= मु मुच्स । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= मु मुक्स । By 8-2-30 चोः कुः।
= मुमुक्ष । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:।
“मुमुक्ष” has धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

Now we derive the प्रातिपदिकम् “मुमुक्षु” from the सन्नन्त-धातुः “मुमुक्ष”।

मुमुक्ष + उ । By 3-2-168 सनाशंसभिक्ष उः। Note: “उ” gets आर्धधातक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= मुमुक्ष् + उ । By 6-4-48 अतो लोपः।
= मुमुक्षु ।

Since the affix “उ” has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ्, “मुमुक्षु” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। “मुमुक्षु” is an adjective which declines like “गुरु” in the masculine, “धेनु” in the feminine and “मधु” in the neuter.

The विवक्षा is पुंलिङ्गे तृतीया-बहुवचनम्।
मुमुक्षु + भिस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “भिस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= मुमुक्षुभिः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

2. Can you recall another सूत्रम् (besides 3-2-168) by which पाणिनिः prescribes an affix “उ”?
Answer: पाणिनिः prescribes an affix “उ” in the सूत्रम् 3-1-79 तनादिकृञ्भ्य उः also – When a सार्वधातुक-प्रत्ययः signifying the agent follows, the affix “उ” is placed after the verbal root √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०) and also after a verbal root belonging to the तनादि-गणः। Note: Other सू्त्राणि such as 6-4-110 अत उत्‌ सार्वधातुके also prescribe “उ” but as a substitute and not as an affix.

3. The सूत्रम् 3-2-168 सनाशंसभिक्ष उः is contained in the अधिकारः of “तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु”। From which सूत्रम् in the अष्टाध्यायी does पाणिनिः begin this अधिकारः?
Answer: The अधिकारः of “तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु” begins from 3-2-134 आक्वेस्तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु and goes up to 3-2-178 अन्येभ्योऽपि दृश्यते।

4. Commenting on the सूत्रम् 3-1-93 कृदतिङ् (referred to in this example) the काशिका says अतिङिति किम्? चीयात्। Please explain. Hint: Consider the सूत्रम् 7-4-25 अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः।
Answer: The form चीयात् is derived from the verbal root √चि (चिञ् चयने ५. ५).

The विवक्षा is आशीर्लिँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
चि + लिँङ् (आशिषि) । By 3-3-173 आशिषि लिङ्लोटौ।
= चि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= चि + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= चि + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= चि + त् । By 3-4-100 इतश्च। Note: As per 3-4-116 लिङाशिषि, the affix ‘त्’ has the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा here. Hence 3-1-68 कर्तरि शप्‌ does not apply.
= चि + यासुट् त् । By 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
Note: By 3-4-104 किदाशिषि, the augment यासुट् (prescribed by 3-4-103) shall be considered to be a कित् (as having ककार: as a इत्) when it joins a लिँङ् affix used in the sense of benediction. Therefore, 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= चि + यास् त् । The उकार: in यासुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थः)। The टकार: is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।
= ची + यास् त् । By 7-4-25 अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः, the ending vowel of an अङ्गम् is elongated when followed by a प्रत्ययः which begins with a यकार:, as long as the प्रत्यय: neither has the कृत्-सञ्ज्ञा nor the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा।
Note: As per the सूत्रम् 3-1-93 कृदतिङ् – In the धात्वधिकारः starting with 3-1-91 धातोः, all the affixes other than the तिङ् affixes get the designation कृत्। The affix “यास् त्” is a तिङ् affix and hence cannot get कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93. This allows 7-4-25 to apply here.
Note: As per 3-4-116 लिङाशिषि, the affix ‘यास् त्’ has the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा here. Hence 7-2-79 लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य does not apply.
= चीयात् । By 8-2-29 स्कोः संयोगाद्योरन्ते च।

5. Where has the सूत्रम् 6-1-97 अतो गुणे been used in a तिङन्तं पदम् in the verses?
Answer: The सूत्रम् 6-1-97 अतो गुणे has been used in the form मन्ये derived from √मन् (मनँ ज्ञाने ४. ७३).

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।
मन् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= मन् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मन् + इट् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।
= मन् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मन् + ए । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= मन् + श्यन् + ए । By 3-1-69 दिवादिभ्यः श्यन् ।
= मन् + य + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मन्ये । By 6-1-97 अतो गुणे – In the place of the letter “अ” which is not at the end of a पदम्, and the following गुण: letter, there is single substitute of the latter (the गुण: letter.)

6. How would you say this in Sanskrit?
“I don’t want to do anything improper.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “अन्याय्य” for “improper.”
Answer: न किम् चित् अन्याय्यम् चिकीर्षामि/चिकीर्षे = न किञ्चिदन्याय्यं चिकीर्षामि/चिकीर्षे।

Easy Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-112 आण्नद्याः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 7-3-112 आण्नद्याः has been used in the form देवक्याम् (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “देवकी”, सप्तमी-एकवचनम्।)

देवकी + ङि । By 4-1-2 स्वौजसमौट्…। “देवकी” gets the नदी-सञ्ज्ञा by 1-4-3 यू स्त्र्याख्यौ नदी।
= देवकी + आम् । By 7-3-116 ङेराम्नद्याम्नीभ्यः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकार: of “आम्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= देवकी + आट् आम् । By 7-3-112 आण्नद्याः – The ङित् affixes that follow an अङ्गम् ending in a term having the नदी-सञ्ज्ञा, get the आट् augment. As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the आगम: “आट्” joins at the beginning of the प्रत्यय: “आम्”। Note: 7-3-112 आण्नद्याः applies here because as per 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ, the affix “आम्” (which came in place of “ङि”) is ङित्। 7-3-112 आण्नद्याः overrules7-1-54 ह्रस्वनद्यापो नुट् because it is a later rule in the अष्टाध्यायी।
= देवकी + आम् । By 6-1-90 आटश्च।
= देवक्याम् । By 6-1-77 इको यणचि।

2. Which सूत्रम् is used for the augment “स्याट्” in the form अस्याः?
Answer: The सूत्रम् 7-3-114 सर्वनाम्नः स्याड्ढ्रस्वश्च has been used for the augment “स्याट्” in the form अस्याः (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “इदम्”, स्त्रीलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्)।

इदम् + ङस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…।
= इद अ + ङस् । By 7-2-102 त्यदादीनामः।
= इद + ङस् । By 6-1-97 अतो गुणे।
= इद टाप् + ङस् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्।
= इद आ + ङस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इदा + ङस् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
= इदा + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “ङस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= इद + स्याट् अस् । By 7-3-114 सर्वनाम्नः स्याड्ढ्रस्वश्च – The “ङित्” affixes that follow a सर्वनाम-शब्द: that ends in an “आप्” affix, get the “स्याट्” augment and the (अङ्गम् ending in) “आप्” is shortened. As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the आगम: “स्याट्” joins at the beginning of the प्रत्यय: “अस्”।
= इद + स्या अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इद + स्यास् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
= अस्यास् । By 7-2-113 हलि लोपः।
= अस्याः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।