नमः सर्वेभ्यः
Today we will look at the form द्वौ from the भगवद्गीता Bg15-16
द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च |
क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते || 15-16||
द्वि gets सर्वनामसंज्ञा as it is listed in 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि. It also gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्. By definition, this प्रातिपदिकम् is always declined in द्विवचनम् only. The विवक्षा here is प्रथमा-द्विवचनम्. 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् “द्वि”
(1) द्वि + औ
(2) द् व् अ + औ । 7-2-102 त्यदादीनामः replaces the इकारः of “द्वि” with अकारः when विभक्तिः follows
(3) द्वौ 6-1-88 वृद्धिरेचि gives औ as एकादेशः to अ and औ.
Questions:
1. Why did 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः not apply after step 2?
2. Besides the number “द्वि” which other number is in the सर्वादि-गण:? (1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि)
3. Where is the सूत्रम् 8-3-19 लोपः शाकल्यस्य used in this verse?
4. Please do पदच्छेद: of क्षरश्चाक्षर एव
5. The वृत्ति: of the सूत्रम् 7-2-102 त्यदादीनामः says “एषामकारो विभक्तौ।” From where does the अनुवृत्ति: of “विभक्तौ” come?
6. The list of त्यदादि-शब्दा: starts with the term “त्यद्” . Where does the list end? Does it go to the end of the सर्वादि-गण:?
7. 6-1-88 वृद्धिरेचि is an अपवाद: for which सूत्रम्?
8. Out of the following four rules, which one is not in the “एकः पूर्वपरयोः” अधिकार: ?
a) 6-1-77 इको यणचि b) 6-1-88 वृद्धिरेचि c) 6-1-97 अतो गुणे d) 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः
9. Which सूत्रम् defines वृद्धि: ?
1. Why did 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः not apply after step 2?
Because 6-1-104 नादिचि will block 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः . The वृत्तिः of 6-1-104 is “आद् इचि न पूर्वसवर्णदीर्घ: “, which means that 6-1-102 does not apply if the first letter (of the अक्-अच् pair) is a (long or short) अ and the second letter is an इच्.
Here we have अवर्णः (अकार: in this case) followed by इच् (औ), so we cannot apply 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः.
6-1-104 is निषेध-सूत्रम् to 6-1-102.
2. Besides the number “द्वि” which other number is in the सर्वादि-गण:? (1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि)
‘एक’ is other number which is in the सर्वादि-गण:.
3. Where is the सूत्रम् 8-3-19 लोपः शाकल्यस्य used in this verse?
In the अक्षरः एव, the सूत्रम् 8-3-19 लोपः शाकल्यस्य is used as follows:
The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्
अक्षर + सुँ (4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्) ->
अक्षर + स् (1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः) ->
Now अक्षरस् + एव (8-2-66 ससजुषो रुः) -> अक्षररुँ + एव (8-3-17 भोभगोऽघोऽपूर्वस्य योऽशि) -> अक्षरय् + एव (8-3-19 लोपः शाकल्यस्य) -> अक्षर एव
Similarly it is used in “अक्षर उच्यते”
4. Please do पदच्छेद: of क्षरश्चाक्षर एव.
क्षरः, च , अक्षरः , एव
5. The वृत्ति: of the सूत्रम् 7-2-102 त्यदादीनामः says “एषामकारो विभक्तौ।” From where does the अनुवृत्ति: of “विभक्तौ” come?
The अनुवृत्ति: of “विभक्तौ” comes from the सूत्रम् 7-2-84 अष्टन आ विभक्तौ
6. The list of त्यदादि-शब्दा: starts with the term “त्यद्” . Where does the list end? Does it go to the end of the सर्वादि-गण:?
त्यद्, तद्, यद्, एतद्, इदम्, अदस्, एक, द्वि . The list ends with द्वि – (द्विपर्य्यन्तानामेवेष्टिः). No, the list does not go to the end of the सर्वादि-गण:.
7. 6-1-88 वृद्धिरेचि is an अपवाद: for which सूत्रम्?
6-1-88 वृद्धिरेचि is an अपवाद: for 6-1-87 आद्गुणः
8. Out of the following four rules, which one is not in the “एकः पूर्वपरयोः” अधिकार: ?
a) 6-1-77 इको यणचि b) 6-1-88 वृद्धिरेचि c) 6-1-97 अतो गुणे d) 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः
a) 6-1-77 इको यणचि is not in the “एकः पूर्वपरयोः” अधिकार: because the अधिकार: begins from 6-1-84 एकः पूर्वपरयोः and goes up to 6-1-111 ऋत उत् .
9. Which सूत्रम् defines वृद्धि: ?
The सूत्रम् 1-1-1 वृद्धिरादैच् defines वृद्धि: