Today we will look at the form अघानि 3Ps-लुँङ् from श्रीमद्भागवतम् 6.2.17.
तैस्तान्यघानि पूयन्ते तपोदानव्रतादिभिः । नाधर्मजं तद्धृदयं तदपीशाङ्घ्रिसेवया ॥ ६-२-१७ ॥
अज्ञानादथवा ज्ञानादुत्तमश्लोकनाम यत् । सङ्कीर्तितमघं पुंसो दहेदेधो यथानलः ॥ ६-२-१८ ॥
श्रीधर-स्वामि-टीका –
किंच तैस्तपोदानादिभिस्तान्यघान्येव पूयन्ते नश्यन्ति । अधर्माज्जातं मलिनं तु तस्य पापकर्तुर्हृदयम् । यद्वा तेषामघानां हृदयं सूक्ष्मं रूपं संस्काराख्यं न शुध्यति । तदपीशाङ्घ्रिसेवया कीर्तनादिना शुध्यतीत्यर्थः । अयं भावः – महान्त्यपि पापानि सकृदुच्चारितेनैव नाम्ना नश्यन्ति । सकृत्प्रवर्तितेन दीपेनेव गाढध्वान्तानि । तदावृत्त्या तु पापान्तरस्यानुत्पत्तिः । दीपधारण इव तमोऽन्तरस्य । ततश्च वासनाक्षयाद्धृदयशुद्धि: । एतदर्थमेव तत्र तत्रावृत्तिविधानम् । “पापक्षयश्च भवति स्मरतां तमहर्निशम्” इत्यादिषु । तदेवात्राप्युक्तम् “गुणानुवादः खलु सत्त्वभावनः” । “तदपीशाङ्घ्रिसेवया” इति । च । अतोऽस्य हरिनाम्नैव सर्वपापक्षयो वासनाक्षयस्तु महापुरुषदर्शनादिभिरिति ॥ १७ ॥ तथापि पापप्रायश्चित्तमिदमिति ज्ञात्वा नोच्चारितमिति चेत्तत्राहुः – अज्ञानादिति । बालकेनाज्ञानादपि प्रक्षिप्तोऽग्निर्यथा काष्ठराशिं दहति तद्वत् ॥ १८ ॥
Gita Press translation – Those sins are (certainly) got rid of by the said processes of expiation such as austere penance, charity and Japa (muttering of prayers), but not the kernel (vestiges in the form of impressions) of those sins, which is (also) traceable to the unrighteous acts. Those impressions too are obliterated through the service of (devotion to) the Lord’s feet (17). Any name of the Lord of excellent renown, which is distinctly pronounced (by a man) – (whether) knowingly (with the consciousness that it wipes out all one’s sins) or unknowingly (without such knowledge) – destroys a man’s sins (as surely) as a fire consumes the fuel (under all circumstances, no matter whether it has been kindled by a man who knows its burning properties or by an innocent child who is unaware of its burning capacity) (18).
अघानि is derived from the धातुः √हन् (हनँ हिंसागत्योः, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. २).
The ending अकारः of “हनँ” gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः।
Since this is a कर्मणि प्रयोग:, the verbal root √हन् takes आत्मनेपद-प्रत्ययः as per 1-3-13 भावकर्मणोः।
The विवक्षा is लुँङ्, कर्मणि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
(1) हन् + लुँङ् । By 3-2-110 लुङ्, the affix लुँङ् is prescribed after a verbal root when used in the sense of past. See question 1.
(2) हन् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) हन् + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates “त” as the substitute for the लकारः।
(4) हन् + च्लि + त । By 3-1-43 च्लि लुङि, when लुँङ् follows, the प्रत्यय: “च्लि” is prescribed after a verbal root.
(5) हन् + चिण् + त । By 3-1-66 चिण् भावकर्मणोः – There is a substitution of “चिण्” in place of “च्लि” when followed by the term “त” (आत्मनेपदप्रथमपुरुषैकवचनम्) used in passive (कर्मणि/भावे।)
(6) हन् + इ + त । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(7) घन् + इ + त । By 7-3-54 हो हन्तेर्ञ्णिन्नेषु, the हकारः of √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) gets replaced by a letter of the कवर्ग: when followed by an affix with ञकारः or णकारः as an इत्, or when followed (immediately) by a नकारः।
(8) घान् + इ + त । By 7-2-116 अत उपधायाः – A penultimate (उपधा) अकार: of a अङ्गम् gets वृद्धिः as the substitute when followed by a प्रत्ययः which is a ञित् or a णित्।
(9) घान् + इ । By 6-4-104 चिणो लुक् – When following the affix “चिण्”, the term “त” (आत्मनेपदप्रथमपुरुषैकवचनम्) takes the लुक् elision. Note: As per the सूत्रम् 1-1-61 प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः the entire term “त” is elided.
(10) अट् घानि । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the “अट्”-आगमः which is उदात्तः। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “अट्”-आगमः at the beginning of the अङ्गम्।
(11) अघानि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
Questions :
1. The verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) would have necessarily taken the substitution “वध” as per the सूत्रम् 2-4-43 लुङि च – When the intention is to add the affix लुँङ्, there is a substitution of “वध” in place of √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २). But the following rule (which we have not studied in the class) 2-4-44 आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् provides an optionality when a आत्मनेपदम् affix follows (as in the example above.) Please derive the optional form that results when the substitution “वध” is done.
2. Can you recall a सूत्रम् in which पाणिनिः specifically mentions the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) as well as the affix “चिण्” (used in this example)?
3. Where has this सूत्रम् (answer to question 2) been used in the गीता?
4. In the verses, can you spot the augment “यासुट्”?
5. How would you say this in Sanskrit?
“This village was destroyed by the hurricane.” Use the neuter प्रातिपदिकम् “प्रभञ्जन” for “hurricane”.
6. How would you say this in Sanskrit?
“My mind was afflicted by anxiety.” Use the feminine प्रातिपदिकम् “चिन्ता” for “anxiety” and use the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) in the passive voice for “afflicted.”
Easy Questions:
1. Derive the form भवति (used in the commentary) from the verbal root √भू (भू सत्तायाम् १. १). विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
2. Where has the सूत्रम् 6-1-111 ऋत उत् been used in the commentary?
1. The verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) would have necessarily taken the substitution “वध” as per the सूत्रम् 2-4-43 लुङि च – When the intention is to add the affix लुँङ्, there is a substitution of “वध” in place of √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २). But the following rule (which we have not studied in the class) 2-4-44 आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् provides an optionality when a आत्मनेपदम् affix follows (as in the example above.) Please derive the optional form that results when the substitution “वध” is done.
Answer: The optional form would be अवधि when the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) takes substitution “वध” as per the सूत्रम् 2-4-43 लुङि च।
The विवक्षा is लुँङ्, कर्मणि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
वध + लुँङ् । By 3-2-110 लुङ्, the affix लुँङ् is prescribed after a verbal root when used in the sense of past. As per 2-4-44 आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् – There is an optional substitution of “वध” in place of √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २), when followed by लुँङ् affix which is आत्मनेपदम्। As per 1-1-55 अनेकाल् शित् सर्वस्य, the entire term “हन्” is replaced by “वध”।
= वध + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वध + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-13 भावकर्मणोः।
= वध + च्लि + त । By 3-1-43 च्लि लुङि।
= वध + चिण् + त । By 3-1-66 चिण् भावकर्मणोः।
= वध + इ + त । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वध् + इ + त । By 6-4-48 अतो लोपः। Note: 7-2-116 अत उपधायाः cannot apply here because as per 1-1-57 अचः परस्मिन् पूर्वविधौ, the लोप: done by 6-4-48 अतो लोपः has स्थानिवद्भाव: (it behaves like the item it replaced – अकार:) when it comes to an operation (वृद्धि:) that would be performed to the left of it. Hence as far as 7-2-116 is concerned, the उपधा of the अङ्गम् is the धकार: and hence it cannot apply.
= वधि । By 6-4-104 चिणो लुक्।
= अट् वधि । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= अवधि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
2. Can you recall a सूत्रम् in which पाणिनिः specifically mentions the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) as well as the affix “चिण्” (used in this example)?
Answer: पाणिनिः specifically mentions the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) as well as the affix “चिण्” in the following two सूत्रे –
A) 7-3-32 हनस्तोऽचिण्णलोः – The ending letter (नकार:) of the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) is replaced by a तकार:, when followed by a प्रत्यय: (other than “चिण्” or “णल्”) which is either ञित् or णित्।
B) 6-4-62 स्यसिच्सीयुट्तासिषु भावकर्मणोरुपदेशेऽज्झनग्रहदृशां वा चिण्वदिट् च – In the passive voice, when followed by the affix “स्य”, “सिँच्”, “सीयुट्” or “तासिँ”, a base (अङ्गम्) optionally undergoes the same operations as when “चिण्” follows, if the base consists of one of the following verbal roots:
i. Any verbal root when ends in a vowel which is in उपदेश: (original instruction – which here means सूत्रपाठ:/धातुपाठ:)
ii. √हन् (हनँ हिंसागत्योः #२. २)
iii. √ग्रह् (ग्रहँ उपादाने ९. ७१)
iv. √दृश् (दृशिँर् प्रेक्षणे १. ११४३).
In this optional case, the affix “स्य”, “सिँच्”, “सीयुट्” or “तासिँ” necessarily takes the “इट्”-आगम:।
3. Where has this सूत्रम् (answer to question 2) been used in the गीता?
Answer: The सूत्रम् 7-3-32 हनस्तोऽचिण्णलोः has been used in the form घातयति, a causative form derived from √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २).
वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् ।
कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम् ॥ 2-21 ॥
The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग: (हेतुमति), प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
हन् + णिच् । By 3-1-26 हेतुमति च।
= घन् + णिच् । By 7-3-54 हो हन्तेर्ञ्णिन्नेषु।
= घत् + णिच् । By 7-3-32 हनस्तोऽचिण्णलोः – The ending letter (नकार:) of the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) is replaced by a तकार:, when followed by a प्रत्यय: (other than “चिण्” or “णल्”) which is either ञित् or णित्।
= घात् + णिच् । By 7-2-116 अत उपधायाः।
= घात् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= घाति । “घाति” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
घाति + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= घाति + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= घाति + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= घाति + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= घाति + शप् + ति । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= घाति + अ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= घाते + अ + ति । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= घातय् + अ + ति = घातयति । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
4. In the verses, can you spot the augment “यासुट्”?
Answer: The augment “यासुट्” is seen in the form दहेत् derived from √दह् (दहँ भस्मीकरणे १. ११४६).
The विवक्षा is विधिलिँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
दह् + लिँङ् । By 3-3-161 विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ्।
= दह् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दह् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= दह् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= दह् + त् । By 3-4-100 इतश्च।
= दह् + यासुट् त् । By 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च, the परस्मैपदम् affixes of लिँङ् get यासुट् as an augment, and this augment is उदात्तः and a ङित्। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the यासुट्-आगमः at the beginning of the प्रत्यय:।
= दह् + यास् त् । The उकार: in यासुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थः)। The टकार: is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।
= दह् + शप् + यास् त् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= दह् + अ + यास् त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दह् + अ + इय् त् । By 7-2-80 अतो येयः।
= दह इ त् । By 6-1-66 लोपो व्योर्वलि।
= दहेत् । By 6-1-87 आद्गुणः।
5. How would you say this in Sanskrit?
“This village was destroyed by the hurricane.” Use the neuter प्रातिपदिकम् “प्रभञ्जन” for “hurricane”.
Answer: प्रभञ्जनेन अयम् ग्रामः अघानि/अवधि = प्रभञ्जनेनायं ग्रामोऽघानि/ग्रामोऽवधि।
6. How would you say this in Sanskrit?
“My mind was afflicted by anxiety.” Use the feminine प्रातिपदिकम् “चिन्ता” for “anxiety” and use the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) in the passive voice for “afflicted.”
Answer: चिन्तया मम/मे मनः अघानि/अवधि = चिन्तया मम/मे मनोऽघानि/मनोऽवधि।
Easy Questions:
1. Derive the form भवति (used in the commentary) from the verbal root √भू (भू सत्तायाम् १. १). विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
Answer: भू + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भू + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= भू + शप् + तिप् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= भो + शप् + तिप् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= भो + अ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भवति । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
2. Where has the सूत्रम् 6-1-111 ऋत उत् been used in the commentary?
Answer: The सूत्रम् 6-1-111 ऋत उत् has been used in the form पापकर्तु: (प्रातिपदिकम् “पापकर्तृ”, पुंलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्)।
पापकर्तृ + ङस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा………।
= पापकर्त् ऋ + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of “ङस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा ।
= पापकर्त् उर् स् । By 6-1-111 ऋत उत् – The उकारः is a single substitute for a ऋकारः and the following अकारः of the affix “ङसिँ” or “ङस्”। As per 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a “रँ” (“र्”, “ल्”) letter.
= पापकर्तुर् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः along with 8-2-24 रात् सस्य।
= पापकर्तु: । By 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।