Today we will look at the form कण्डूयन्ते 3Ap-लँट् from वैराग्यशतकम्।

गङ्गातीरे हिमगिरिशिलाबद्धपद्मासनस्य ब्रह्मध्यानाभ्यसनविधिना योगनिद्रां गतस्य ।
किं तैर्भाव्यं मम सुदिवसैर्यत्र ते निर्विशङ्काः कण्डूयन्ते जरठहरिणाः स्वाङ्गमङ्गे मदीये ॥ ९८ ॥

टीका –
गङ्गेति । गङ्गायाः सुरनद्याः, तीरे कूले । ‘कुलं रोधश्च तीरं च प्रतीरं च तटं त्रिषु’ इत्यमरः । तीरग्रहणं तद्गतशीतत्वपावित्र्यादिसिद्ध्यर्थम् । हिमगिरेः शीतनगस्य शिलायाः पाषाणस्योपरि बद्धं पद्मासनं येन तस्य । किंच ब्रह्मणो ध्यानमुपासनम्, तस्याभ्यसनमभ्यासः, तस्य विधिर्विधानं तेन । ‘विधिर्विधाने दैवेऽपि’ इत्यमरः । योगनिद्रां गतस्य प्राप्तस्य योगिनो मम तैः सुदिवसैः पुण्यदिनैः, भाव्यं किम् । यत्र ते जरठहरिणा वृद्धकुरङ्गाः, निर्विशङ्का निर्भीकाः सन्तः, स्वाङ्गं स्वशरीरम्, मदीयेऽङ्गे शरीरे, कण्डूयन्ते । तैर्भाव्यमित्यभिप्रायः । एवं च ग्रामनिवासं त्यक्त्वा गङ्गातीरे हिमवत्पर्वतपाषाणोपरि पद्मासनासनवर्ती ब्रह्मध्यानाभ्यासविधानेन योगनिद्रां गतः सन्नहं निर्विशङ्कैः जरठहरिणैः साकं यदा स्थास्ये तदा मे सुदिवसा जायन्त इत्यभिप्रायः । मन्दाक्रान्तावृत्तम् ॥

Translation – Can those blessed days be (in store) for me, when the fearless old stags rub their bodies against mine while I, having fixed myself in the Padmāsana posture on a slab in the Himalayas on the bank of the Ganges, attain yogic sleep by constantly meditating on the Supreme Reality?

कण्डूयन्ते is derived from the verbal root √कण्डू (कण्डूञ् गात्रविघर्षणे, कण्ड्वादि-गणः)। The ञकारः at the end of “कण्डूञ्” gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

First we derive the धातुः “कण्डूय” as follows:

(1) कण्डू + यक् । By 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक् – The affix यक् is always used after the verbal roots in the कण्ड्वादि-गणः (group of terms headed by “कण्डूञ्”) with no change in their meaning. Note: The terms in the कण्ड्वादि-गणः are considered to be verbal roots as well as nominal stems. When they are used as verbal roots 3-1-27 applies. See questions 2 and 3.
Note: यक् is a कित्। Hence 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।

(2) कण्डू + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

Now “कण्डूय” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(3) कण्डूय + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(4) कण्डूय + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) कण्डूय + झ । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले।

(6) कण्डूय + झे । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(7) कण्डूय + शप् + झे । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(8) कण्डूय + अ + झे । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) कण्डूय + अ + अन्ते । By 7-1-3 झोऽन्तः, “अन्त्” comes in as a replacement for the झकारः of a प्रत्यय:।

(10) कण्डूयन्ते । By 6-1-97 अतो गुणे (applied twice.)

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक् (used in step 1) been used in the last fifteen verses of Chapter Eighteen of the गीता?

2. The terms in the कण्ड्वादि-गणः are considered to be verbal roots as well as nominal stems. How do we deduce that they are verbal roots? The महाभाष्यम् answers as follows: धातुप्रकरणाद्धातुः कस्य चासञ्जनादपि । Please explain.

3. How do we deduce that the terms in the कण्ड्वादि-गणः are also considered to be nominal stems? The महाभाष्यम् answers as follows: आह चायमिमं दीर्घं मन्ये धातुर्विभाषितः ॥ Please explain.

4. The वृत्तिः of the सूत्रम् 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक् in the सिद्धान्त-कौमुदी is as follows एभ्यो धातुभ्यो नित्यं यक् स्यात् स्वार्थे। Commenting on the use of धातुभ्यः in the वृत्तिः the कौमुदी explains धातुभ्यः किम्? प्रातिपदिकेभ्यो मा भूत् । द्विधा हि कण्ड्वादयः धातवः प्रातिपदिकानि च। Please explain.

5. How would you say this in Sanskrit?
“Do not rub your dirty hands on the wall.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “मलिन” for “dirty” and the neuter प्रातिपदिकम् “कुड्य” for “wall.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“A king is honored only in his (own) kingdom, while a scholar is honored everywhere.” Use the verbal root √मही (महीङ् पूजायाम्, कण्ड्वादि-गणः) for “to be honored.” Use the अव्ययम् “तु” for “while (but)” and the अव्ययम् “सर्वत्र” for “everywhere.”

Easy Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-111 घेर्ङिति been used in the commentary?

2. Why doesn’t the सूत्रम् 6-4-134 अल्लोपोऽनः apply in the form ब्रह्मणः (प्रातिपदिकम् “ब्रह्मन्”, नपुंसकलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्)।