1. Where has the सूत्रम् 7-2-70 ऋद्धनोः स्ये (used in step 8 above) been used for the last time in the गीता?
Answer: The सूत्रम् 7-2-70 ऋद्धनोः स्ये has been used for the last time in the गीता in verse 73 of Chapter 18 in the form करिष्ये derived from √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०).
नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत ।
स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव ।। 18-73 ।।

The विवक्षा is लृँट्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।
कृ + लृँट् । By 3-3-13 लृट् शेषे च।
= कृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कृ + इट् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले।
= कृ + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कृ + ए । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= कृ + स्य + ए । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः।
= कृ + इट् स्य + ए । By 7-2-70 ऋद्धनोः स्ये, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ ।
= कृ + इस्य + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कर् + इस्य + ए । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= करिस्ये । By 6-1-97 अतो गुणे।
= करिष्ये । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:।

2. Commenting on the सूत्रम् 7-2-70 ऋद्धनोः स्ये the काशिका says तपरकरणं विस्पष्टार्थम्। Please explain.
Answer: In the सूत्रम् 7-2-70 ऋद्धनोः स्ये the term ऋद्धनोः is षष्ठी-द्विवचनम् of the प्रातिपदिकम् “ऋद्धन्” (= “ऋत् + हन्”)। Instead of simply saying ऋहनोः why does पाणिनिः say ऋद्धनोः? What is the purpose of adding the तकारः to “ऋ”? Could it be that पाणिनिः wants to prevent 7-2-70 from applying to verbal roots which end in a ॠकारः? (Recall that as per the सूत्रम् 1-1-70 तपरस्तत्कालस्य, ऋत् stands for ऋकारः only. On the other hand, as per the 1-1-69 अणुदित् सवर्णस्य चाप्रत्ययः, “ऋ” stands for ऋवर्णः।) The answer is no. The reason is that the verbal roots ending in a ॠकारः are सेट्-धातवः। They take the augment इट् by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः anyway. So including them in 7-2-70 will not give rise to any undesired forms. Ok, then what could be the reason for specifying ऋत् in 7-2-70? The काशिका says that it is “विस्पष्टार्थम्” – just for the sake of clarity.

Note: The commentary न्यासः (on the काशिका) gives another reason as follows. If पाणिनिः had said ऋहनोः then because of the association of “ऋ” with a specific verbal root √हन्, “ऋ” may have been interpreted to refer to only the specific verbal root √ऋ and not to any verbal root ending in a ऋकारः। But when पाणिनिः says ऋत् we can easily understand that he is referring to the letter “ऋ” and not to the verbal root √ऋ। So ऋद्धनोः stands for all verbal roots ending in ऋकारः as well as the verbal root √हन्। This could be the reason why पाणिनिः says ऋत् and not simply “ऋ” in the सूत्रम् 7-2-70.

3. Where has the verbal root √इ (इण् गतौ २. ४०) been used in the verses?
Answer: The verbal root √इ (इण् गतौ २. ४०) has been used in the form अवेहि।

The विवक्षा is लोँट्, कर्तरि प्रयोगः, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
इ + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च।
= इ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इ + सिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= इ + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इ + हि । By 3-4-87 सेर्ह्यपिच्च।
= इ + शप् + हि । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= इ + हि । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः। Note: As per 3-4-87 सेर्ह्यपिच्च, the सार्वधातुकम् affix “हि” is अपित्। Hence by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्, the affix “हि” is ङिद्वत् (behaves as if it has ङकारः as a इत्।) Therefore 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= इहि ।

“अव” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
अव + इहि = अवेहि । By 6-1-87 आद्गुणः।

4. How would you say this in Sanskrit?
“If you had made effort (which clearly you did not), you would have passed the exam.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “यत्न” for “effort.” Use the verbal root √तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः १. ११२४) with the उपसर्गः “उद्” for “to pass.”
Answer: यत्नम् अकरिष्यः चेत् परीक्षाम् उदतरिष्यः/उदतरीष्यः = यत्नमकरिष्यश्चेत् परीक्षामुदतरिष्यः/परीक्षामुदतरीष्यः।

5. How would you say this in Sanskrit?
“If I had been born in this country (which I clearly was not), I would have been rich.” Use adjective प्रातिपदिकम् “धनवत्” for “(one who is) rich.”
Answer: अस्मिन् देशे अजनिष्ये चेत् धनवान्/धनवती अभविष्यम् = अस्मिन् देशेऽजनिष्ये चेद् धनवानभविष्यम्/धनवत्यभविष्यम्।

6. How would you say this in Sanskrit?
“If you had read the entire Rāmāyaṇam (which clearly you did not), you would have been a master of speech.”  Use the masculine प्रातिपदिकम् “वाचस्पति” for “master of speech.”
Answer: सम्पूर्णम् रामायणम् अपठिष्यः चेत् वाचस्पतिः अभविष्यः = सम्पूर्णं रामायणमपठिष्यश्चेद् वाचस्पतिरभविष्यः।

Easy Questions:

1. Why doesn’t the सूत्रम् 7-3-103 बहुवचने झल्येत्‌ apply in the form कर्मसु?

Answer: The form कर्मसु is derived from the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “कर्मन्”। The विवक्षा is सप्तमी-बहुवचनम्।

कर्मन् + सुप् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा……..।
= कर्मन् + सु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कर्मसु । The ending letter “न्” of the प्रातिपदिकम् “कर्मन्” (which has पद-सञ्ज्ञा here by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनामस्थाने) is dropped by 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य। Now as per 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्, this नकार-लोपः (done by 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य) to arrive at the form “कर्म” is not visible to any prior rule (in the अष्टाध्यायी)। Therefore 7-3-103 बहुवचने झल्येत्‌ does not apply.

Note: 8-2-2 नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति limits the authority of 8-2-1 and says that the नकार-लोपः (done by 8-2-7) is not visible only to those rules that are in the four categories mentioned below – others will see the नकार-लोपः।
The four categories are:
1. सुँब्विधौ – rules relating to सुँप् affixes
2. स्वरविधौ – rules relating to accents (in the वेद:)
3. सञ्ज्ञाविधौ – rules that give names or designations
4. कृति तुँग्विधौ – rules that prescribe a तुँक् augment in connection with a कृत्-प्रत्यय:।
Since the सूत्रम् 7-3-103 बहुवचने झल्येत्‌ prescribes a सुँब्विधिः, the नकार-लोपः done by 8-2-7 remains असिद्धः in the eyes of 7-3-103.

2. Which सूत्रम् is used for the “अनँङ्”-आदेशः in the form विभेत्ता (प्रातिपदिकम् “विभेत्तृ”, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्।)
Answer: The सूत्रम् 7-1-94 ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च is used for the “अनँङ्”-आदेशः in the form विभेत्ता।

विभेत्तृ + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। The प्रत्यय: “सुँ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।
= विभेत्तृ + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= विभेत्त् अनँङ् + स् । By 7-1-94 ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च, “ऋत्” (short “ऋ”) ending terms, as well as the terms “उशनस्”, “पुरुदंसस्” and “अनेहस्” get the “अनँङ्” replacement when the “सुँ” suffix, that is not सम्बुद्धिः, follows. As per 1-1-53 ङिच्च, only the ending ऋकार: of “विभेत्तृ” is replaced.
= विभेत्त् अन् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= विभेत्तान् + स् । By 6-4-11 अप्-तृन्-तृच्-स्वसृ-नप्तृ-नेष्टृ-त्वष्टृ-क्षत्तृ-होतृ-पोतृ-प्रशास्तॄणाम्। Note: The प्रातिपदिकम् “विभेत्तृ” ends in the affix “तृच्/तृन्”।
= विभेत्तान् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Now “विभेत्तान्” gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
= विभेत्ता । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य।