Today we will look at the form भूयास्म 1Ap-आशीर्लिँङ् from श्रीमद्भागवतम् 11.21.33.

रजःसत्त्वतमोनिष्ठा रजःसत्त्वतमोजुषः । उपासत इन्द्रमुख्यान्देवादीन्न यथैव माम् ।। ११-२१-३२ ।।
इष्ट्वेह देवता यज्ञैर्गत्वा रंस्यामहे दिवि । तस्यान्त इह भूयास्म महाशाला महाकुलाः ।। ११-२१-३३ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
अतो रजःसत्त्वतमोजुषः स्वानुरूपानिन्द्रादीनेवोपासते, न तु मां गुणातीतम् । यद्यपीन्द्रादीनामपि मदंशत्वान्मदुपासनमेव तत्तथापि यथावन्नोपासते भेददर्शित्वादित्यर्थः ।। ३२ ।। ‘हृदि संकल्प्य’ इत्युक्तं तमेव संकल्पं दर्शयति – इष्ट्वेति । तस्य भोगस्यान्ते । महाशाला महागृहस्थाः ।। ३३ ।।

Gita Press translation “Rooted in Rajas, Sattva and Tamas, they worship gods etc., Indra being the chief of them – who (likewise) take delight in Sattva, Rajas and Tamas – and not so (devotedly) Myself (who stand beyond the three Guṇas). (32) They indulge in the (fond) hope that, having worshipped the gods through sacrifices in their earthly career, they will ascend to heaven and revel (there), and at the end of such enjoyment (in heaven) will be born (again) in the terrestrial region of a high pedigree and be great householders (living in stately mansions). (33)”

भूयास्म is derived from the धातुः √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १).

In the धातु-पाठः, √भू has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √भू takes the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √भू can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।

The विवक्षा is आशीर्लिँङ्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(1) भू + लिँङ् (आशिषि) । 3-3-173 आशिषि लिङ्लोटौ, the affixes लिँङ् and लोँट् occur after a verbal root when used in the sense of benediction.

(2) भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भू + मस् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “मस्” as the substitute for the लकारः।

(4) भू + म । by 3-4-99 नित्यं डितः , a उत्तम-पुरुषः affix ending in a सकारः, always gets elided if it is of a लकारः which is ङित्। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending सकारः takes लोपः ।

(5) भू + यासुट् म । By 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च, the परस्मैपदम् affixes of लिँङ् get यासुट् as an augment, and this augment is उदात्तः and a ङित्। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places यासुट् at the beginning of the प्रत्यय:।

(6) भूयास्म । The उकार: in यासुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थम्)। The टकार: is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

Note: As per 3-4-116 लिङाशिषि, the affix “यास्त्” has the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा here. Hence 3-1-68 कर्तरि शप्‌ and 7-2-79 लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य do not apply. See question 2.

By 3-4-104 किदाशिषि, the augment यासुट् (prescribed by 3-4-103) shall be considered to be a कित् (as having ककार: as a इत्) when it joins a लिँङ् affix used in the sense of benediction. Hence the प्रत्यय: “यास्म” (which contains the augment यासुट्) is a कित् here. This enables 1-1-5 ग्क्ङिति च to prevent 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः from applying.

Questions:

1. Where has 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च (used in step 5 of the example) been used for the last time in the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 7-2-79 लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य (referred to in step 6), the काशिका says – सार्वधातुके इत्येव, क्रियास्ताम्। Please explain.

3. What would have been the final form in this example if the विवक्षा had been विधिलिँङ् (instead of आशीर्लिङ्)?

4. Where has 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः been used in the verses?

5. Why didn’t the “स्य”-प्रत्यय: take a “इट्”-आगम: (by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः) in the form रंस्यामहे?

6. How would you say this in Sanskrit?
“May we be glorious.” or “We wish we become glorious.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “यशस्विन्” for “glorious.”

Easy questions:

1. Can you spot two places in the verses where 8-3-19 लोपः शाकल्यस्य has been used?

2. Consider the following सन्धि-कार्यम् done in the commentary:
यथावत् + न
= यथावद् + न । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते।
= यथावन् + न । By ?
Which सूत्रम् is used in the last step?