Today we will look at the form करिष्यति 3As-लृँट् from श्रीमद्भागवतम् 12.1.36.

मागधानां तु भविता विश्वस्फूर्जिः पुरञ्जयः । करिष्यत्यपरो वर्णान्पुलिन्दयदुमद्रकान् ।। १२-१-३६ ।।
प्रजाश्चाब्रह्मभूयिष्ठाः स्थापयिष्यति दुर्मतिः । वीर्यवान्क्षत्रमुत्साद्य पद्मवत्यां स वै पुरि ।
अनुगङ्गमाप्रयागं गुप्तां भोक्ष्यति मेदिनीम् ।। १२-१-३७ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
ततश्च मागधानां तु राजा विश्वस्फूर्जिर्नाम भविता । स च पूर्वोक्तात् पुरञ्जयादपर: पुरञ्जय इति प्रसिद्ध: सन्वर्णान्ब्राह्मणादीन्पुलिन्दयदुमद्रकसञ्ज्ञान्म्लेच्छप्रायान्करिष्यति । अपरानिति पाठे अन्यान्पुलिन्दादीन्सञ्ज्ञान्करिष्यतीत्यर्थ: ।। ३६ ।। किञ्चैवं कृत्वाऽब्रह्मभूयिष्ठा अत्रैवर्ण्यप्रचुरा: सती: प्रजा: स्थापयिष्यति पालयिष्यति । स च पद्मवत्यां पुरि वसन् अनुगङ्गां गङ्गाद्वारमारभ्य प्रयागपर्यन्तं गुप्तां पालितां मेदिनीं भोक्ष्यति ।। ३७ ।।

Gita Press translation “Among the rulers of Magadha there will be one Viśwasphūrji, (also) known as Purañjaya the second, who will convert the higher castes into Pulindas, Yadus and Madrakas (tribes that will be no better than Mlecchas.)(36) Being evil-minded and powerful, he will exterminate the Kṣatriya race and settle in the city of Padmāvatī (his capital) a population consisting mostly of caste-less people, ruling over the well-guarded tract of land extending along the banks of the Gaṅgā up to Prayāga (from Haridwāra.)”

करिष्यति is derived from the धातुः √कृ (तनादि-गणः, डुकृञ् करणे, धातु-पाठः # ८. १०)

The “डु” at the beginning of this धातुः gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-5 आदिर्ञिटुडवः। The ञकारः at the end gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम्। Both take लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

Since √कृ has ञकारः as इत् in the धातु-पाठः, as per 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले it is उभयपदी। In this verse, it has taken a परस्मैपद-प्रत्यय:।

The विवक्षा is लृँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) कृ + लृँट् । 3-3-13 लृट् शेषे च – With or without the presence of a क्रियार्था क्रिया (an action meant or intended for another action), the affix लृँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future.

(2) कृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) कृ + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः।

(4) कृ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) कृ + स्य + ति । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively.

Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.

(6) कृ + इट् स्य + ति । By 7-2-70 ऋद्धनोः स्ये, the affix “स्य” (prescribed by 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः) gets the augment इट् when following a verbal root that ends in a ऋकार: or the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २). As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the आगम: “इट्” joins at the beginning of the प्रत्यय: “स्य”।

Note: In the absence of 7-2-70 ऋद्धनोः स्ये, there would have been no augment इट् because 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ would have blocked 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।

(7) कृ + इस्य + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) कर् + इस्य + ति । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows. By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a “रँ” (“र्”, “ल्”) letter.

(9) करिष्यति । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:, the letter “स्” is replaced by the cerebral “ष्” when preceded either by a letter of the इण्-प्रत्याहार: or a letter of the क-वर्ग: (“क्”, “ख्”, “ग्”, “घ्”, “ङ्”)। This substitution only takes place if the “स्” is an आदेश: (substitute) or part of a प्रत्यय: (affix.)

Questions:

1. In Chapter Sixteen of the गीता, can you spot a आर्षप्रयोग: in which 7-2-70 ऋद्धनोः स्ये (used in step 6 of the example) has been used? (It is a आर्षप्रयोग: because आत्मनेपदम् has been irregularly used.)

2. Can you find a धातु: from the तुदादि-गण: which can also be used to derive the same form करिष्यति?

3. Which सूत्रम् is used for the “पुक्”-आगम: in the form स्थापयिष्यति?

4. The form भोक्ष्यति used in the verses is derived from the धातुः √भुज् (भुजँ पालनाभ्यवहारयोः ७. १७). Can you recall a सूत्रम् (which we have studied) in which पाणिनि: specifically mentions √भुज्?

5. Where has लुँट् been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“What will you do with this cow?”

Easy questions:

1. The form पुरि used in the verses is सप्तमी-एकवचनम् of the स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “पुर्”। What would be the form in सप्तमी-बहुवचनम्?
i. पुरिषु
ii. पुस्सु
iii. पु:सु
iv. पूर्षु

2. Where has 7-3-116 ङेराम्नद्याम्नीभ्यः been used in the verses?