Today we will look at the form चतुर्णाम् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम्

चतुर्णामात्मजानां हि प्रीतिः परमिका मम || १-२०-११|| – second half

ज्येष्ठे धर्मप्रधाने च न रामं नेतुमर्हसि || १-२०-१२|| – first half

Gita Press translation “Of (all) the four sons my supreme affection is truly speaking fastened on the eldest, in whom piety is predominant. (Hence) you ought not to take away Rāma.”

‘चतुर्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्. The विवक्षा here is पुंलिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम्. 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘चतुर्‘.

(1) चतुर् + आम् ।

(2) चतुर् + नुँट् आम् । By 7-1-55 षट्चतुर्भ्यश्च, the आम् affix gets नुँट् as an augment.

(3) चतुर् + नाम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः.

(4) चतुर्णाम् । By 8-4-1 रषाभ्यां नो णः समानपदे , a नकारः that (immediately) follows a रेफः or a षकारः in a single पदम्, gets णकारः as a replacement.

Questions:

1. Which प्रातिपदिकम् among the ones that we’ve studied so far, has the षट्-सञ्ज्ञा ?

2. In the सूत्रम् 8-4-1 रषाभ्यां नो णः समानपदे what is the प्रातिपदिकम् in “न:” ? Which विभक्ति: has been used? How about in “णः” ?

3. Why didn’t पाणिनि: give the षट्-सञ्ज्ञा to “चतुर्” also? That way he wouldn’t have to mention it separately in the सूत्रम् 7-1-55 षट्चतुर्भ्यश्च।
The answer is given in the काशिका as follows – “रेफान्तायाः सङ्ख्यायाः षट्संज्ञा न विहिता, षड्भ्यो लुक् ७।१।२२ इति लुग् मा भूत्।” – Please explain.

4. The अमरकोश: gives 12 words that mean “आनन्द:” . One of them is प्रीति: (used in this verse.) Can you list five others?
मुत्प्रीतिः प्रमदो हर्षः प्रमोदाऽऽमोदसम्मदाः ।।१-४-२४।।
स्यादानन्दथुरानन्दशर्मशातसुखानि च ।
(इति द्वादश “आनन्दस्य” नामानि)

5. Which word in the verse translates to “on the eldest”?

6. Using some words from this verse, can you construct the following sentence in Sanskrit?
“You ought to take the two cows.” Use the प्रातिपदिकम् “गो” for cow.

7. Which is the other (optional) final form (besides चतुर्णाम्) that is possible in this example?

8. Where has the सूत्रम् 6-4-3 नामि been used in this verse?

9. Which other सूत्रम् have we studied that prescribes the नुँट्-आगम: for the आम्-प्रत्यय:? Why couldn’t we use that in this example?

Easy questions:

1. By which परिभाषा-सूत्रम् did the नुँट्-आगम: attach to the beginning (and not in the end or in the middle) of the term “आम्” is step 2?

2. Why didn’t the सूत्रम् 7-2-99 त्रिचतुरोः स्त्रियां तिसृचतसृ apply in this example?