1. In Chapter Eighteen of the गीता can you spot a word in which the affix ‘क्त’ has been prevented from taking the augment इट् by 7-2-15 यस्य विभाषा with the help of 7-2-56 उदितो वा (as in the example)?
Answer: The affix ‘क्त’ has been prevented from taking the augment इट् by 7-2-15 यस्य विभाषा with the help of 7-2-56 उदितो वा in the form शान्तः derived from the verbal root √शम् (शमुँ उपशमे ४. ९८)
अहंकारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम्‌ |
विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते || 18-53||

The derivation of the form शान्तः is similar to that of श्रान्तः as shown in the post.

2. In which other word (besides श्रान्तः) in the verses has 7-2-15 यस्य विभाषा been used with the help of 7-2-56 उदितो वा?
Answer: Besides in श्रान्तः the सूत्रम् 7-2-15 यस्य विभाषा (with the help of 7-2-56 उदितो वा) has been used in the derivation of the प्रातिपदिकम् ‘शान्त’ in the form शान्तम्। The प्रातिपदिकम् ‘शान्त’ is derived from the verbal root √शम् (शमुँ उपशमे ४. ९८).

The derivation of the प्रातिपदिकम् ‘शान्त’ is similar to that of ‘श्रान्त’ as shown in the post.

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, द्वितीया-एकवचनम्।
शान्त + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा ।
= शान्तम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः।

3. Commenting on the सूत्रम् 6-4-15 अनुनासिकस्य क्विझलोः क्ङिति (used in step 3), the काशिका says – अनुनासिकस्येति किम्? ओदनपक्। Please explain.
Answer: ओदनं पचतीत्योदनपक्।

“पच्” is a कृदन्त-प्रातिपदिकम् (participle form) derived from the verbal root √पच् (डुपचँष् पाके १. ११५१).

The (compound) प्रातिपदिकम् “ओदनपच्” is derived as follows:
ओदन + ङस् + पच् + क्विँप् । By the 3-2-76 क्विप् च ।
Note: The term सुपि (which comes as अनुवृत्ति: in to the सूत्रम् 3-2-76 क्विप् च from the सूत्रम् 3-2-4 सुपि स्थः) ends in the seventh (locative) case. Hence “ओदन + ङस्” gets the उपपद-सञ्ज्ञा here by 3-1-92 तत्रोपपदं सप्तमीस्थम्‌।

Note: The affix “ङस्” is used here as per 2-3-65 कर्तृकर्मणोः कृति।
= ओदन + ङस् + पच् + व् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= ओदन + ङस् + पच् । By 6-1-67 वेरपृक्तस्य, 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्ययः।
Note: Even though we have the ‘क्विप्’ affix following the अङ्गम् ‘पच्’, we cannot apply 6-4-15 अनुनासिकस्य क्विझलोः क्ङिति here because the अङ्गम् does not end in a अनुनासिकः।

We form a compound between “ओदन + ङस्” (which is the उपपदम्) and “पच्” by using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ्।

In the compound, “ओदन + ङस्” is placed in the prior position as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्‌। Note: Here “ओदन + ङस्” is the उपपदम् and hence it gets the उपसर्जन-सञ्ज्ञा by 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्।
“ओदन + ङस् + पच्” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

= ओदन + पच् । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः।
= ओदनपच् ।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।
ओदनपच् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।
= ओदनपच् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= ओदनपच् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Now ‘ओदनपच्’ gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। This allows 8-2-30 to apply in the next step.
= ओदनपक् । By 8-2-30 चोः कुः।

4. Commenting further the सूत्रम् 6-4-15 अनुनासिकस्य क्विझलोः क्ङिति, the काशिका says – क्विझलोरिति किम्? गम्यते। Please explain.
Answer: The form गम्यते is a passive form derived from the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७).

The विवक्षा is लँट्, भावे/कर्मणि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
गम् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= गम् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= गम् + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-13 भावकर्मणोः।
= गम् + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= गम् + यक् + ते । By 3-1-67 सार्वधातुके यक्।
= गम् + य + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: Here the अङ्गम् ‘गम्’ ends in a अनुनासिकः, and it is followed by the affix ‘यक्’, which is a कित्। But यक् is neither a ‘क्वि’ affix nor begins with a झल् letter. Therefore the सूत्रम् 6-4-15 अनुनासिकस्य क्विझलोः क्ङिति cannot apply here.
= गम्यते ।

5. Commenting further the सूत्रम् 6-4-15 अनुनासिकस्य क्विझलोः क्ङिति, the काशिका says – क्ङितीति किम्? गन्ता। Please explain.
Answer: गन्ता is derived from the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७).

The विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
= गम् + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्, the affix लुँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future not of today.
= गम् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= गम् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= गम् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= गम् + तासिँ + ति । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः। Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.
= गम् + तास् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= गम् + तास् + डा । By 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः।
= गम् + तास् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: Here the अङ्गम् ‘गम्’ ends in a अनुनासिकः, and it is followed by the affix ‘तास्’, which is begins with a झल् letter. But ‘तास्’ is neither a कित् nor a ङित् affix. Therefore the सूत्रम् 6-4-15 अनुनासिकस्य क्विझलोः क्ङिति cannot apply here.
= गम् + त् + आ । By 6-4-143 टेः। Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having डकार: as a इत् in “डा”। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।
= गंता । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि।
= गन्ता । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः।

Note: Alternatively गन्ता can also be derived from the कृदन्त-प्रातिपदिकम् “गन्तृ” derived from the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७).

गम् + तृच् । By 3-1-133 ण्वुल्तृचौ।
= गम् + तृ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: “तृ” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “तृ”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
Note: Here the अङ्गम् ‘गम्’ ends in a अनुनासिकः, and it is followed by the affix ‘तृच्’, which is begins with a झल् letter. But ‘तृच्’ is neither a कित् nor a ङित् affix. Therefore the सूत्रम् 6-4-15 अनुनासिकस्य क्विझलोः क्ङिति cannot apply here.
= गंतृ । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि।
= गन्तृ । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः।

“गन्तृ” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।
= गन्तृ + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। The प्रत्यय: “सुँ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।
= गन्तृ + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= गन्त् अनँङ् + स् । By 7-1-94 ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च, 1-1-53 ङिच्च।
= गन्त् अन् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= गन्तान् + स् । By 6-4-11 अप्-तृन्-तृच्-स्वसृ-नप्तृ-नेष्टृ-त्वष्टृ-क्षत्तृ-होतृ-पोतृ-प्रशास्तॄणाम्।
= गन्तान् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Now “गन्तान्” gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
= गन्ता । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य।

6. How would you say this in Sanskrit?
“I’m extremely thirsty. Give me some water.” Use चतुर्थी विभक्ति: with ‘me.’
Answer: भृशम् तृषितः अस्मि । किञ्चित् जलम् मह्यम्/मे देहि = भृशं तृषितोऽस्मि । किञ्चिज्जलं मह्यं/मे देहि ।
– अथवा स्त्रीलिङ्गे –
भृशम् तृषिता अस्मि । किञ्चित् जलम् मह्यम्/मे देहि = भृशं तृषितास्मि । किञ्चिज्जलं मह्यं/मे देहि ।

Easy questions:

1. Can you spot the affix ‘श’ in the commentary?
Answer: A “श”-प्रत्यय: is seen in the form उपक्षिपति derived from the धातुः √क्षिप् (क्षिपँ प्रेरणे ६. ५).

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
क्षिप् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= क्षिप् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= क्षिप् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= क्षिप् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= क्षिप् + श + ति । By 3-1-77 तुदादिभ्यः शः – The श-प्रत्यय: is placed after the verbal roots belonging to the तुदादि-गणः, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. This सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to 3-1-68 कर्तरि शप्‌ । Note: Since the प्रत्यय: “श” is a सार्वधातुक-प्रत्यय: which is अपित्, it becomes ङित्-वत् (as if it has ङकार: as an इत्) by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्। This allows 1-1-5 क्क्ङिति च to prevent the गुणादेश: for the penultimate इकार: of the अङ्गम् “क्षिप्” which would have been done by 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= क्षिपति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

“उप” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
उप + क्षिपति = उपक्षिपति ।

2. How would you say this in Sanskrit?
“There are seven words in this sentence.”
Answer: अस्मिन् वाक्ये सप्त शब्दाः/पदानि सन्ति।