Today we will look at the form कबन्धेभ्यः m-Ab-p from रघुवंशम् verse 12-49.
तस्मिन्रामशरोत्कृत्ते बले महति रक्षसाम् । उत्थितं ददृशेऽन्यच्च कबन्धेभ्यो न किंचन ॥ 12-49॥
टीका – तस्मिन् रामशरैरुत्कृत्ते छिन्ने [रामशरोत्कृत्ते] महति रक्षसां बले उत्थितम् उत्थानक्रियाविशिष्टं प्राणिनां कबन्धेभ्यः शिरोहीनशरीरेभ्यः । ‘कबन्धोऽस्त्री क्रियायुक्तमपमूर्धकलेवरम्’ (2.9.18) इत्यमरः । अन्यत् च अन्यत् किंचन न ददृशे । कबन्धेभ्यः इत्यत्र ‘2-3-29 अन्यारादितरर्तेदिक्छब्दाञ्चूत्तरपदाजाहियुक्ते’ इति पञ्चमी । निःशेषं हतमित्यर्थः ।।
Translation – In that huge army of the demons, cut off by Rāma’s arrows, nothing else than head-less trunks was seen standing.
कबन्धेभ्यः is पञ्चमी-बहुवचनम् of the पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘कबन्ध’। (Note: ‘कबन्ध’ is also used नपुंसकलिङ्गे)।
(1) कबन्ध + भ्यस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। As per the सूत्रम् 2-3-29 अन्यारादितरर्तेदिक्छब्दाञ्चूत्तरपदाजाहियुक्ते – A fifth case affix (‘ङसिँ’, ‘भ्याम्’, ‘भ्यस्’) is used following a प्रातिपदिकम् (nominal stem) co-occurring with any one of the following:
i) ‘अन्य’ (other) or a synonym of ‘अन्य’
ii) ‘आरात्’ (far or near)
iii) ‘इतर’ (other) Note: इतरग्रहणं प्रपञ्चार्थम् । The mention of ‘इतर’ is only an elaboration since ‘इतर’ is a synonym of ‘अन्य’ already mentioned above
iv) ‘ऋते’ (without)
v) A word that denotes a direction (in space or time) even if it is a (compound) word ending in the verbal root √अञ्च् (अञ्चुँ गतिपूजनयोः १. २१५). Note: अञ्चूत्तरपदस्य दिक्शब्दत्वेऽपि ‘षष्ठ्यतसर्थ-’ इति षष्ठीं बाधितुं पृथग्ग्रहणम्। Why has पाणिनि: separately mentioned (compound) words ending in the verbal root √अञ्च् (अञ्चुँ गतिपूजनयोः १. २१५) when they are words which denote direction? The reason is to prevent the sixth case affix which would have been prescribed by 2-3-30 षष्ठ्यतसर्थप्रत्ययेन।
vi) A word that ends in the affix ‘आच्’ (ref. 5-3-36 दक्षिणादाच्)
vii) A word that ends in the affix ‘आहि’ (ref. 5-3-37 आहि च दूरे)
Note: 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘स्’ of the affix ‘भ्यस्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
(2) कबन्धे + भ्यस् । By 7-3-103 बहुवचने झल्येत् – the ending letter ‘अ’ of a अङ्गम् changes to ‘ए’ when followed by a plural सुँप् affix beginning with a झल् letter.
(3) कबन्धेभ्य: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Where has the सूत्रम् 2-3-29 अन्यारादितरर्तेदिक्छब्दाञ्चूत्तरपदाजाहियुक्ते (used in step 1) been used in the first twenty verses of Chapter Fourteen of the गीता?
2. Commenting on the the सूत्रम् 2-3-29 अन्यारादितरर्तेदिक्छब्दाञ्चूत्तरपदाजाहियुक्ते the सिद्धान्तकौमुदी says – अन्य इत्यर्थग्रहणम्। Please explain.
3. Where has the सूत्रम् 7-4-40 द्यतिस्यतिमास्थामित्ति किति been used in the verse?
4. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘न्’ in the form छिन्ने used in the commentary?
5. How would you say this in Sanskrit?
“Yudhiṣṭhira did not speak anything other than the truth.”
6. How would you say this in Sanskrit?
“Without Śrī Kṛṣṇa there is no happiness.”
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘स्मिन्’ in the form तस्मिन्?
2. Where has the सूत्रम् 3-4-81 लिटस्तझयोरेशिरेच् been used in the verse?
1. Where has the सूत्रम् 2-3-29 अन्यारादितरर्तेदिक्छब्दाञ्चूत्तरपदाजाहियुक्ते (used in step 1) been used in the first twenty verses of Chapter Fourteen of the गीता?
Answer: The सूत्रम् 2-3-29 अन्यारादितरर्तेदिक्छब्दाञ्चूत्तरपदाजाहियुक्ते has been used in the following verse in the form गुणेभ्यः (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘गुण’, पञ्चमी-बहुवचनम्)।
नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति |
गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति || 14-19||
Here the प्रातिपदिकम् ‘गुण’ is co-occurring with अन्यम् (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् ‘अन्य’, पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्)। Therefore ‘गुण’ takes the fifth case affix as per the सूत्रम् 2-3-29 अन्यारादितरर्तेदिक्छब्दाञ्चूत्तरपदाजाहियुक्ते।
2. Commenting on the the सूत्रम् 2-3-29 अन्यारादितरर्तेदिक्छब्दाञ्चूत्तरपदाजाहियुक्ते the सिद्धान्तकौमुदी says – अन्य इत्यर्थग्रहणम्। Please explain.
Answer: The mention of ‘अन्य’ in the सूत्रम् 2-3-29 अन्यारादितरर्तेदिक्छब्दाञ्चूत्तरपदाजाहियुक्ते refers to not just the specific word ‘अन्य’ but to any word used in the meaning of ‘अन्य’। Hence this सूत्रम् applies even in those instances where a synonym of ‘अन्य’ is used. For example – अन्यो भिन्नोऽपरो वा कृष्णात् – (Someone) other than Śrī Kṛṣṇa. (भिन्न: and अपर: are synonyms for अन्य:।)
3. Where has the सूत्रम् 7-4-40 द्यतिस्यतिमास्थामित्ति किति been used in the verse?
Answer: The सूत्रम् 7-4-40 द्यतिस्यतिमास्थामित्ति किति is used in the form उत्थितम् (प्रातिपदिकम् ‘उत्थित’, नपुंसकलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)।
The प्रातिपदिकम् ‘उत्थ्थित/उत्थित’ is derived from the verbal root √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७) preceded by the उपसर्गः ‘उद्’।
स्था + क्त । By 3-2-102 निष्ठा। Note: Since the verbal root √स्था is used intransitively (अकर्मक:) the affix ‘क्त’ denotes the agent (कर्तरि) here as per 3-4-72 गत्यर्थाकर्मकश्लिषशीङ्स्थासवसजनरुहजीर्यतिभ्यश्च।
= स्था + त । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। Note: Here 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् prevents the affix ‘त’ from taking the augment ‘इट्’ which would have been done by the सूत्रम् 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= स्थित । By 7-4-40 द्यतिस्यतिमास्थामित्ति किति – The letter ‘इ’ is substituted in place of the final letter of the verbal roots √दो (दो अवखण्डने ४. ४३), √सो (षो अन्तकर्मणि ४. ४२), √मा (मा माने २. ५७, माङ् माने शब्दे च ३. ७, माङ् माने ४. ३७, मेङ् प्रणिदाने १. १११६) and √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७) when followed by an affix which is कित् (has the letter ‘क्’ as a इत्) and begins with the letter ‘त्’। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य only the ending letter ‘आ’ of the अङ्गम् ‘स्था’ is replaced by the letter ‘इ’।
उद् + स्थित । ‘स्थित’ is compounded with the उपसर्गः ‘उद्’ using the सूत्रम् 2-2-18 कुगतिप्रादयः।
= उत् स्थित । By 8-4-55 खरि च।
= उत् थ्थित । By 8-4-61 उदः स्थास्तम्भोः पूर्वस्य, 1-1-54 आदेः परस्य, 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।
= उत्थित/उत्थ्थित । By 8-4-65 झरो झरि सवर्णे।
‘उत्थित/उत्थ्थित’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। ‘उत्थित/उत्थ्थित’ is an adjective which declines like वन-शब्दः in the neuter gender.
4. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘न्’ in the form छिन्ने used in the commentary?
Answer: The सूत्रम् 8-2-42 रदाभ्यां निष्ठातो नः पूर्वस्य च दः prescribes the substitution ‘न्’ in the form छिन्ने (प्रातिपदिकम् ‘छिन्न’, नपुंसकलिङ्गे सप्तमी-एकवचनम्)।
Please see the following post for the derivation of the प्रातिपदिकम् ‘छिन्न’ –
http://avg-sanskrit.org/2012/11/23/छिन्नम्-mas/
5. How would you say this in Sanskrit?
“Yudhiṣṭhira did not speak anything other than the truth.”
Answer: युधिष्ठिरः सत्यात् अन्यत् न किञ्चन उवाच = युधिष्ठिरः सत्यादन्यन्न किञ्चनोवाच।
6. How would you say this in Sanskrit?
“Without Śrī Kṛṣṇa there is no happiness.”
Answer: श्रीकृष्णात् ऋते न सुखम् = श्रीकृष्णादृते न सुखम्।
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘स्मिन्’ in the form तस्मिन्?
Answer: The सूत्रम् 7-1-15 ङसिङ्योः स्मात्स्मिनौ prescribes the substitution ‘स्मिन्’ in the form तस्मिन् (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् ‘तद्’, नपुंसकलिङ्गे सप्तमी-एकवचनम्)।
Please see answer to easy question 2 in the following comment for the derivation – http://avg-sanskrit.org/2012/01/25/मेनिरे-3ap-लिँट्/#comment-3158
2. Where has the सूत्रम् 3-4-81 लिटस्तझयोरेशिरेच् been used in the verse?
Answer: The सूत्रम् 3-4-81 लिटस्तझयोरेशिरेच् has been used in the form ददृशे – derived from √दृश् (दृशिँर् प्रेक्षणे १. ११४३).
The विवक्षा is लिँट्, कर्मणि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
दृश् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट।
= दृश् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दृश् + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-13 भावकर्मणोः।
Note: The affix ‘त’ gets the आर्धधतुक-सञ्ज्ञा by 3-4-115 लिट् च here. Therefore the सूत्रम् 3-1-67 सार्वधातुके यक् does not apply.
= दृश् + एश् । By 3-4-81 लिटस्तझयोरेशिरेच्, when they come in place of लिँट्, the affixes ‘त’ and ‘झ’ take the substitutions ‘एश्’ and ‘इरेच्’ respectively. As per 1-1-55 अनेकाल् शित् सर्वस्य, the entire term ‘त’ is replaced by ‘एश्’।
= दृश् + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दृश् दृश् + ए । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= दर्श् दृश् + ए । By 7-4-66 उरत्, 1-1-51 उरण् रपरः।
= द दृश् + ए । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
Note: ‘एश्’ is a कित्-प्रत्यय: here as per 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्। Hence 1-1-5 क्क्ङिति च prevents 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च from applying.
= ददृशे ।