Today we will look at the form वपुषा mIs from शिशुपालवधम् 1-70.
स बाल आसीद्वपुषा चतुर्भुजो मुखेन पूर्णेन्दुनिभस्त्रिलोचनः । युवा कराक्रान्तमहीभृदुच्चकैरसंशयं सम्प्रति तेजसा रविः ।। १-७० ।।
टीका –
स बाल इति ।। स शिशुपालो बालः सन् वपुषा चतुर्भुजो भुजचतुष्टयवानासीत् । विष्णुरिति ध्वनिः । मुखेन पूर्णेन्दुनिभस्तत्तुल्यः त्रिलोचनो लोचनत्रयवानासीत् । त्र्यम्बक इति ध्वनिः । बालविशेषणात्सम्प्रति तत्सर्वमन्तर्हितमिति भावः । सम्प्रति तु युवा सन् करेण बलिना आक्रान्तमहीभृदधिष्ठितराजकः सन् । अन्यत्रांशुव्याप्तशैलः । ‘बलिहस्तांशवः कराः’ इत्यमरः । उच्चकैस्तेजसा रविरसंशयम् । संशयो नास्तीत्यर्थः । अर्थाभावेऽव्ययीभावः । वपुषा मुखेन चेति ‘येनाङ्गविकारः’ इति तृतीया । हानिवदाधिक्यस्यापि विकारत्वात् । तथा च वामनः – ‘हानिवदाधिक्यमप्यङ्गविकारः’ इति । तेजसेति ‘प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानम्’ इति तृतीया । कराक्रन्तेत्यादिना श्लेषानुप्राणितेयमुत्प्रेक्षा । रविरसंशयमिति तस्य पूर्णेन्दुनिभ इत्युपमया संसृष्टिः । हरिहरादितुल्यमहिमत्वादतिदुर्धर्षः स इति भावः ।
Translation – The boy Śiśupāla was by physique endowed with four-arms and by facial features being endowed with three eyes resembled the full-moon. Now in his youth he has subdued the kings with his might and there is no doubt that he is like the Sun with a fierce aura.
वपुषा is तृतीया-एकवचनम् of the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘वपुस्’। The नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘वपुस्’ is formed from the verbal root √वप् (डुवपँ (टुवपँ) बीजसन्ताने | छेदनेऽपि १. ११५८) with the affix ‘उस्’ (prescribed by the उणादि-सूत्रम् 2-117 अर्तिपॄवपियजितनिधनितपिभ्यो नित्)। ‘वपुस्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
(1) वपुस् + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। As per 2-3-20 येनाङ्गविकारः – A third case affix (‘टा’, ‘भ्याम्’, ‘भिस्’) is used following a प्रातिपदिकम् (nominal stem) which denotes a deformed body-part by which a deformation of the body is indicated.
(2) वपुस् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) वपुषा । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो: – The letter ‘स्’ is replaced by the cerebral ‘ष्’ when preceded either by a letter of the इण्-प्रत्याहार: or a letter of the क-वर्ग: (‘क्’, ‘ख्’, ‘ग्’, ‘घ्’, ‘ङ्’)। This substitution only takes place if the ‘स्’ is an आदेश: (substitute) or part of a प्रत्यय: (affix.)
Questions:
1. Where else (besides in वपुषा) has the सूत्रम् 2-3-20 येनाङ्गविकारः been used in the verses?
2. Where has the वार्तिकम् (under 2-3-18 कर्तृकरणयोस्तृतीया) प्रकृत्यादिभ्य उपसङ्ख्यानम् been used in the verses?
3. Which सूत्रम् prescribes the affix अप् to derive the प्रातिपदिकम् ‘कर’ (used in the compound कराक्रान्तमहीभृत्)?
4. From which verbal used is the प्रातिपदिकम् ‘हित’ (used in the commentary) derived?
5. Which कृत् affix is used to form the feminine प्रातिपदिकम् ‘उपमा’ (used in the form उपमया (तृतीया-एकवचनम्) in the commentary)?
6. How would you say this in Sanskrit?
“In terms of physique Rāvaṇa was twenty-armed.” Paraphrase to “By physique Rāvaṇa was twenty-armed.” Use the compound प्रातिपदिकम् ‘विंशतिभुज’ for ‘twenty-armed.’
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the augment ईट् in आसीत्?
2. Where has the सूत्रम् 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः been used in the verses?
1. Where else (besides in वपुषा) has the सूत्रम् 2-3-20 येनाङ्गविकारः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 2-3-20 येनाङ्गविकारः is also used in the following form – मुखेन (नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘मुख’, तृतीया-एकवचनम्)।
2. Where has the वार्तिकम् (under 2-3-18 कर्तृकरणयोस्तृतीया) प्रकृत्यादिभ्य उपसङ्ख्यानम् been used in the verses?
Answer: The वार्तिकम् (under 2-3-18 कर्तृकरणयोस्तृतीया) प्रकृत्यादिभ्य उपसङ्ख्यानम् has been used in the form तेजसा (नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘तेजस्’, तृतीया-एकवचनम्)।
3. Which सूत्रम् prescribes the affix अप् to derive the प्रातिपदिकम् ‘कर’ (used in the compound कराक्रान्तमहीभृत्)?
Answer: The सूत्रम् 3-3-57 ॠदोरप् prescribes the affix अप् to derive the प्रातिपदिकम् ‘कर’ – derived from the verbal root √कॄ (कॄ विक्षेपे (निक्षेपे) ६. १४५) as follows –
कीर्यतेऽनेन = करः – a hand (that by which something is scattered) or
कीर्यते = करः – a ray (that which is scattered)
Note: The word ‘कर’ has been used in the verses in both the above meanings.
कॄ + अप् । By 3-3-57 ॠदोरप् – The affix अप् may be used following a verbal root ending in the letter ‘ॠ’ or a उवर्ण: (letter ‘उ’/‘ऊ’) to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
= कॄ + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= कर् + अ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= कर । ‘कर’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
4. From which verbal used is the प्रातिपदिकम् ‘हित’ (used in the commentary) derived?
Answer: The verbal root √धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११) is used to derive the प्रातिपदिकम् ‘हित’।
Please see the following post for derivation of the प्रातिपदिकम् ‘हित’ – http://avg-sanskrit.org/2012/12/18/अभिहितम्-nns/
5. Which कृत् affix is used to form the feminine प्रातिपदिकम् ‘उपमा’ (used in the form उपमया (तृतीया-एकवचनम्) in the commentary)?
Answer: The कृत् affix ‘अङ्’ is used to form the feminine प्रातिपदिकम् ‘उपमा’ – derived from the verbal root √मा (मा माने २. ५७, माङ् माने शब्दे च ३. ७, माङ् माने ४. ३७) preceded by the उपसरगः ‘उप’।
येनोपमीयते, या चोपमिति: = object of comparison or the act of comparing
उप मा + अङ् । By 3-3-106 आतश्चोपसर्गे – Following a verbal root which ends in the letter ‘आ’ and is in composition with a उपसर्गः (ref: 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे), the affix अङ् is used to denote in the feminine gender either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
= उप मा + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= उप म् + अ । By 6-4-64 आतो लोप इटि च।
= उपम । ‘उपम’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
Note: Since this प्रातिपदिकम् is used in the feminine gender we have to add the appropriate feminine affix (स्त्रीप्रत्यय:)।
उपम + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्।
= उपम + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= उपमा । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
6. How would you say this in Sanskrit?
“In terms of physique Rāvaṇa was twenty-armed.” Paraphrase to “By physique Rāvaṇa was twenty-armed.” Use the compound प्रातिपदिकम् ‘विंशतिभुज’ for ‘twenty-armed.’
Answer: वपुषा रावणः विंशतिभुजः बभूव = वपुषा रावणो विंशतिभुजो बभूव।
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the augment ईट् in आसीत्?
Answer: The सूत्रम् 7-3-96 अस्तिसिचोऽपृक्ते prescribes the augment ईट् in the form आसीत् – derived from the verbal root √अस् (असँ भुवि, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. ६०).
Please refer to answer to question 5 in the following comment for derivation of आसीत् – http://avg-sanskrit.org/2012/08/28/भ्रमति-स्म-3as-लँट्/#comment-4318
2. Where has the सूत्रम् 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः has been used in the form मुखेन (नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘मुख’, तृतीया-एकवचनम्)।
मुख + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्… ।
= मुख + इन । By 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः – Following a अङ्गम् ending in the letter ‘अ’, the affixes ‘टा’, ‘ङसिँ’ and ‘ङस्’ are replaced respectively by ‘इन’, ‘आत्’ and ‘स्य’।
= मुखेन । By 6-1-87 आद्गुणः।