Today we will look at the form पुरीम् fAs from श्रीमद्भागवतम् 4.25.37.
दिष्ट्यागतोऽसि भद्रं ते ग्राम्यान्कामानभीप्ससे । उद्वहिष्यामि तांस्तेऽहं स्वबन्धुभिररिन्दम ।। ४-२५-३६ ।।
इमां त्वमधितिष्ठस्व पुरीं नवमुखीं विभो । मयोपनीतान्गृह्णानः कामभोगाञ्छतं समाः ।। ४-२५-३७ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका
आस्तां नामगोत्रादि, यदत्रागतोऽसि एतद्दिष्ट्या भद्रं तावत् । ग्राम्यानिन्द्रियग्रामार्हान् । उद्वहिष्यामि संपादयिष्यामि । स्वबन्धुभिः सखिभिः सखीभिश्च ।। ३६ ।। समाः संवत्सरान् । मनुष्यदेहप्रवेशाच्छतमित्युक्तम् ।। ३७ ।।
Gita Press translation – Thank heaven, you have come; may all be well with you! With the help of my kinsfolk I shall secure for you (all) the sensuous pleasures you long to obtain, O vanquisher of foes ! (36) Occupy you this city with nine gates, O lord, enjoying for a hundred years the sensuous pleasures made available by me (37).
पुरीम् is द्वितीया-एकवचनम् of the स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘पुरी’।
‘पुरी’ gets the कर्म-सञ्ज्ञा by 1-4-46 अधिशीङ्स्थासां कर्म – That कारकम् (participant in the action) which is the location of the action denoted by any one of the following verbal roots preceded by the prefix ‘अधि’ is designated as कर्म –
(i) √शी (शीङ् स्वप्ने २. २६)
(ii) √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७)
(iii) √आस् (आसँ उपवेशने २. ११)
See question 2.
In the current example ‘पुरी’ is associated with the verbal root √स्था preceded by the prefix ‘अधि’ (in the form अधितिष्ठस्व)।
(1) पुरी + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। Since ‘पुरी’ has the कर्म-सञ्ज्ञा by 1-4-46 अधिशीङ्स्थासां कर्म, it takes a second case affix by 2-3-2 कर्मणि द्वितीया – A second case affix (‘अम्’, ‘औट्’, ‘शस्’) is used to denote कर्म (object of the action) provided it has not been expressed otherwise.
Note: 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of ‘अम्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
(2) पुरीम् । By 6-1-107 अमि पूर्व: – In place of a preceding letter ‘अक्’ and the following vowel (‘अच्’) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.
Questions:
1. Where has the सूत्रम् 1-4-46 अधिशीङ्स्थासां कर्म been used in the first ten verses of Chapter Four of the गीता?
2. The सूत्रम् 1-4-46 अधिशीङ्स्थासां कर्म is a अपवाद: (exception) to which सूत्रम्?
3. Why is उद्वहिष्यामि a आर्ष-प्रयोग: (irregular grammatical usage)?
4. Can you spot the augment मुँम् in the verses?
5. Where has the सूत्रम् 6-4-37 अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामनुनासिकलोपो झलि क्ङिति been used in the verses?
6. How would you say this in Sanskrit?
“Lord Viṣṇu occupies (presides over) Vaikuṇṭha.”
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the substitution आम् in आस्ताम्?
2. Where has the सूत्रम् 7-4-50 तासस्त्योर्लोपः been used in the verses?
1. Where has the सूत्रम् 1-4-46 अधिशीङ्स्थासां कर्म been used in the first ten verses of Chapter Four of the गीता?
Answer: The सूत्रम् 1-4-46 अधिशीङ्स्थासां कर्म has been used in the following verse of the गीता to assign the कर्म-सञ्ज्ञा to ‘प्रकृति’ (and the pronoun ‘स्वा’)।
अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् |
प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया || 4-6||
2. The सूत्रम् 1-4-46 अधिशीङ्स्थासां कर्म is a अपवाद: (exception) to which सूत्रम्?
Answer: The सूत्रम् 1-4-46 अधिशीङ्स्थासां कर्म is a अपवाद: (exception) to the prior सूत्रम् 1-4-45 आधारोऽधिकरणम् which would have assigned the designation अधिकरणम् to the location of the action.
3. Why is उद्वहिष्यामि a आर्ष-प्रयोग: (irregular grammatical usage)?
Answer: The form उद्वहिष्यामि is a आर्ष-प्रयोग: because the augment ‘इट्’ is not justified here. The grammatically correct form is उद्वक्ष्यामि – derived from the verbal root √वह् (वहँ प्रापणे १. ११५९).
Please refer to the answer to question 4 in the following comment for derivation of the form वक्ष्यामि – http://avg-sanskrit.org/2012/10/24/जनमेजयः-mns/#comment-5711
‘उद्’ is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
उद् + वक्ष्यामि = उद्वक्ष्यामि।
4. Can you spot the augment मुँम् in the verses?
Answer: The augment मुँम् occurs in the form (हे) अरिन्दम (प्रातिपदिकम् ‘अरिन्दम’, पुंलिङ्गे सम्बुद्धि:)।
Please refer to answer to question 4 in the following comment for derivation of the form अरिन्दम – http://avg-sanskrit.org/2013/01/30/विभो-mvs/#comment-18311
5. Where has the सूत्रम् 6-4-37 अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामनुनासिकलोपो झलि क्ङिति been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 6-4-37 अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामनुनासिकलोपो झलि क्ङिति has been used in the form आगतः (प्रातिपदिकम् ‘आगत’, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)।
The प्रातिपदिकम् ‘आगत’ is derived from the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) preceded by the उपसर्गः ‘आङ्’ as follows:
गम् + क्त । By 3-2-102 निष्ठा। Note: The affix ‘क्त’ has been used कर्तरि (to denote the agent of the action) here as per 3-4-72 गत्यर्थाकर्मकश्लिषशीङ्स्थासवसजनरुहजीर्यतिभ्यश्च।
= गम् + त । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् prevents the affix ‘त’ from taking the augment ‘इट्’ which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= गत । By 6-4-37 अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामनुनासिकलोपो झलि क्ङिति – There is an elision of the final nasal consonant of the verbal root √वन् (वनँ शब्दे १. ५३३, वनँ सम्भक्तौ १. ५३४, वनुँ च नोच्यते १. ९१५) and of the verbal roots* which have अनुदात्त-स्वरः in the धातु-पाठः as well as of the verbal roots** belonging to the तनादि-गणः – when followed by a झलादि-प्रत्ययः which is a कित् or a ङित्।
Note: * सिद्धान्त-कौमुदी – ‘यमिरमिनमिगमिहनिमन्यतयोऽनुदात्तोपदेशाः।’ The following six roots end in a nasal consonant and have a अनुदात्त-स्वरः in the धातु-पाठः।
√यम् (यमँ उपरमे १. ११३९), √रम् (रमुँ क्रीडायाम् | रमँ इति माधवः १. ९८९), √नम् (णमँ प्रह्वत्वे शब्दे च १. ११३६), √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७), √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) and √मन् (मनँ ज्ञाने ४. ७३)।
‘गत’ is compounded with the उपसर्गः ‘आङ्’ using the सूत्रम् 2-2-18 कुगतिप्रादयः।
आङ् + गत = आगत । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
‘आगत’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
6. How would you say this in Sanskrit?
“Lord Viṣṇu occupies (presides over) Vaikuṇṭha.”
Answer: भगवान् विष्णुः वैकुण्ठम् अधितिष्ठति = भगवान् विष्णुर्वैकुण्ठमधितिष्ठति।
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the substitution आम् in आस्ताम्?
Answer: The substitution ‘आम्’ in the form आस्ताम् is prescribed by the सूत्रम् 3-4-90 आमेतः।
The form ‘आस्ताम्’ used in the verses is derived from the verbal root √आस् (आसँ उपवेशने २. ११). The विवक्षा is लोँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुष:, एकवचनम्।
आस् + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च।
= आस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= आस् + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।
= आस् + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= आस् + ताम् । By 3-4-90 आमेतः – the letter ‘ए’ of लोँट् is replaced by आम्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of ‘ताम्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= आस् + शप् + ताम् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= आस्ताम् । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
2. Where has the सूत्रम् 7-4-50 तासस्त्योर्लोपः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 7-4-50 तासस्त्योर्लोपः has been used in the verses in the form असि।
Please see answer to easy question 2 in the following comment for the derivation of the form असि – http://avg-sanskrit.org/2012/10/24/जनमेजयः-mns/#comment-5711