Today we will look at the form मन्यमानः mNs from श्रीमद्भागवतम् 10.7.27.
तृणावर्तः शान्तरयो वात्यारूपधरो हरन् । कृष्णं नभोगतो गन्तुं नाशक्नोद्भूरिभारभृत् ।। १०-७-२६ ।।
तमश्मानं मन्यमान आत्मनो गुरुमत्तया । गले गृहीत उत्स्रष्टुं नाशक्नोदद्भुतार्भकम् ।। १०-७-२७ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका –
वात्या चक्रवातस्तद्रूपधरः कृष्णं हरन् शान्तरयः कथंचिन्नभोगतस्ततः परं गन्तुं नाशक्नोदित्यर्थः ।। २६ ।। गुरुमत्तयाऽतिगौरवेण तं तथा अश्मानमश्मवन्तं पर्वतप्रायं मन्यमानस्तेनैवात्मनो गले गृहीतत्वात्तं त्यक्तुमिच्छन्नपि नाशक्नोदित्यर्थः ।। २७ ।।
Gita Press translation – Carrying away Lord Śrī Kṛṣṇa, Tṛṇāvarta, who had assumed the form of a whirlwind, went up to the skies (to a certain height) but could not proceed (further), his impetuosity having ceased now that he (felt he) was carrying a huge burden (since the Lord had grown heavy again) (26). Taking that wonderful Boy to be a rock (of sapphire) because of His being heavier than himself (and having given up the form of a whirlwind), he could not cast Him away, caught as he was by the throat (27).
The प्रातिपदिकम् ‘मन्यमान’ is derived from the verbal root √मन् (मनँ ज्ञाने ४. ७३).
The अकार: at the end of ‘मनँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। This इत् letter has a अनुदात्त-स्वरः। Therefore as per 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्, √मन् takes आत्मनेपद-प्रत्ययाः।
(1) मन् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.
(2) मन् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) मन् + शानच् । 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः – ‘शतृँ’/’शानच्’ replaces ‘लँट्’ when it follows a verbal root which denotes an action which constitutes a characteristic (लक्षणम्) or result/cause (हेतु: = फलम्/कारणम्) of another action (in the present example उत्स्रष्टुम्)। Note: As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, ‘शतृँ’ has the परस्मैपद-सञ्ज्ञा, while as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। And as explained above, √मन् is आत्मनेपदी। Hence ‘शानच्’ is chosen and not ‘शतृँ’।
(4) मन् + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
(5) मन् + श्यन् + आन । By 3-1-69 दिवादिभ्यः श्यन्, the श्यन्-प्रत्यय: is placed after the verbal roots belonging to the दिवादि-गणः, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. This सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to 3-1-68 कर्तरि शप् । Note: ‘शानच्’ has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।
(6) मन् + य + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(7) मन्य मुँक् + आन । By 7-2-82 आने मुक् – A अकार: belonging to a अङ्गम् takes the augment मुँक् when followed by ‘आन’। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ – the “मुँक्”-आगम: joins after the अकार:।
(8) मन्य म् + आन = मन्यमान । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
‘मन्यमान’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।
The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।
(9) मन्यमान + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(10) मन्यमान + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(11) मन्यमान: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Where has the सूत्रम् 7-2-82 आने मुक् (used in step 7) been used in the last five verses of Chapter Six of the गीता?
2. Commenting on the सूत्रम् 7-2-82 आने मुक्, the तत्त्वबोधिनी says – ‘अतो येयः’ इति पूर्वसूत्रादनुवृत्तं पञ्चम्यन्तमप्यत इति पदं षष्ठ्या विपरिणम्यते, आन इति सप्तमीबलात्। Please explain
3. Which सूत्रम् is used for the दीर्घादेश: in the form गृहीत:?
4. In the verses, can you spot a प्रातिपदिकम् which ends in ‘शतृँ’? Can you spot another one in the commentary?
5. Why doesn’t the निष्ठा affix ‘क्त’ take the augment ‘इट्’ in the form ‘शान्त’ (used as part of the compound शान्तरय: in the verses)?
6. How would you say this in Sanskrit?
“I did not study grammar thinking that this is too difficult.” Use the (compound) adjective प्रातिपदिकम् ‘अतिक्लिष्ट’ for ‘too difficult.’
Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ been used in the verses?
2. Can you spot the affix ‘श्नु’ in the verses?
1. Where has the सूत्रम् 7-2-82 आने मुक् (used in step 7) been used in the last five verses of Chapter Six of the गीता?
Answer: The सूत्रम् 7-2-82 आने मुक् has been used in the derivation of the प्रातिपदिकम् ‘यतमान’ in the form यतमानः in the following verse –
प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः |
अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् || 6-45||
The प्रातिपदिकम् ‘यतमान’ is derived from the verbal root √यत् (यतीँ प्रयत्ने १. ३०).
यत् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= यत् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= यत् + शानच् । By 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।
= यत् + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= यत् + शप् + आन । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= यत् + अ + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= यत मुँक् + आन । By 7-2-82 आने मुक्, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= यत म् + आन = यतमान । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
‘यतमान’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।
यतमान + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= यतमान + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= यतमान: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
2. Commenting on the सूत्रम् 7-2-82 आने मुक्, the तत्त्वबोधिनी says – ‘अतो येयः’ इति पूर्वसूत्रादनुवृत्तं पञ्चम्यन्तमप्यत इति पदं षष्ठ्या विपरिणम्यते, आन इति सप्तमीबलात्। Please explain.
Answer: In the prior सूत्रम् 7-2-80 अतो येयः, the word अतः is in पञ्चमी विभक्तिः। तत्त्वबोधिनी is explaining that अतः comes down as अनुवृत्तिः into 7-2-82, but the पञ्चमी विभक्तिः of अतः is transformed into षष्ठी विभक्तिः। What is the basis for changing the विभक्ति:? The answer is सप्तमीबलात् – The term आने in the सूत्रम् 7-2-82 आने मुक् ends in the सप्तमी विभक्ति:। Hence as per the सूत्रम् 1-1-66 तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्य the operation (which in this case is attaching the augment मुँक्) is to be done on the term immediately preceding ‘आन’। And as per 1-1-49 षष्ठी स्थानेयोगा the term on which the operation is performed is indicated by using the षष्ठी विभक्तिः। This is the logic for changing the विभक्ति: of अत: (which is term taking the augment मुँक्) from पञ्चमी-एकवचनम् to षष्ठी-एकवचनम्।
3. Which सूत्रम् is used for the दीर्घादेश: in the form गृहीत:?
Answer: The सूत्रम् 7-2-37 ग्रहोऽलिटि दीर्घः is used for the दीर्घादेशः in the form गृहीत:।
Please see the following post for the derivation of गृहीत: – http://avg-sanskrit.org/2012/11/21/गृहीतः-mns/
4. In the verses, can you spot a प्रातिपदिकम् which ends in ‘शतृँ’? Can you spot another one in the commentary?
Answer: In the verses, the प्रातिपदिकम् ‘हरत्’ used in the form हरन् ends in the ‘शतृँ’ affix.
‘हरत्’ is derived from the verbal root √हृ (हृञ् हरणे १. १०४६) as follows:
हृ + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= हृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हृ + शतृँ । By 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= हृ + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= हृ + शप् + अत् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= हृ + अ + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हर् + अ + अत् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= हरत् । By 6-1-97 अतो गुणे।
‘हरत्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
The derivation of हरन् (पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् ‘हरत्’ is as follows:
हरत् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा….। Note: The affix ‘सुँ’ has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।
= हरत् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हर नुँम् त् + स् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः। Note: The प्रातिपदिकम् ‘हरत्’ ends in the affix ‘शतृँ’ which has ऋकार: as a इत्। This allows 7-1-70 to apply here.
= हरन्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= हरन्त् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्, ‘हरन्त्’ gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।
= हरन् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य।
Note: After this 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य does not apply because of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्।
In the commentary it is used in the प्रातिपदिकम् ‘इच्छत्’ in the form इच्छन्।
‘इच्छत्’ is derived from the verbal root used √इष् (इषुँ इच्छायाम् ६. ७८) as follows:
इष् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= इष् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इष् + शतृँ । By 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= इष् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= इष् + श + अत् । By 3-1-77 तुदादिभ्यः शः।
= इष् + अ + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: The affix “श” is ङिद्वत् by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्। Therefore, 1-1-5 क्क्ङिति च stops the गुणादेशः which may have been done by 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= इछ् + अ + अत् । By 7-3-77 इषुगमियमां छः।
= इ तुँक् छ् + अ + अत् । By 6-1-73 छे च, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= इ त् छ् + अ + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इ त् छत् । By 6-1-97 अतो गुणे।
= इच्छत् । By 8-4-40 स्तोः श्चुना श्चुः।
The derivation of इच्छन् (पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् ‘इच्छत्’ is similar to the derivation of हरन् (पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् ‘हरत्’ shown above.
5. Why doesn’t the निष्ठा affix ‘क्त’ take the augment ‘इट्’ in the form ‘शान्त’ (used as part of the compound शान्तरय: in the verses)?
Answer: The affix ‘क्त’ is prevented from taking the augment इट् by 7-2-15 यस्य विभाषा with the help of 7-2-56 उदितो वा in the प्रातिपदिकम् ‘शान्त’ derived from the verbal root √शम् (शमुँ उपशमे ४. ९८).
The derivation of the प्रातिपदिकम् ‘शान्त’ is similar to the derivation of the प्रातिपदिकम् ‘श्रान्त’ as shown in the following post – http://avg-sanskrit.org/2012/12/19/श्रान्तः-mns/
6. How would you say this in Sanskrit?
“I did not study grammar thinking that this is too difficult.” Use the (compound) adjective प्रातिपदिकम् ‘अतिक्लिष्ट’ for ‘too difficult.’
Answer: अतिक्लिष्टम् इदम् इति मन्यमान: अहम् व्याकरणम् न अधीतवान् = अतिक्लिष्टमिदमिति मन्यमानोऽहं व्याकरणं नाधीतवान् ।
अथवा स्त्रीलिङ्गे –
अतिक्लिष्टम् इदम् इति मन्यमाना अहम् व्याकरणम् न अधीतवती = अतिक्लिष्टमिदमिति मन्यमानाहं व्याकरणं नाधीतवती ।
Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ has been used in the form अश्मानम् (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “अश्मन्”, द्वितीया-एकवचनम्।)
अश्मन् + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of “अम्” from getting इत्-सञ्ज्ञा। “अम्” gets the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।
= अश्मान् + अम् । By 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ, the penultimate letter of the अङ्गम् (base) ending in a नकार: gets elongated if it is followed by a सर्वनामस्थानम् affix.
= अश्मानम् ।
2. Can you spot the affix ‘श्नु’ in the verses?
Answer: The affix ‘श्नु’ is seen in the form अशक्नोत् derived from √शक् (स्वादि-गणः, शकॢँ शक्तौ, धातु-पाठः # ५. १७).
The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
शक् + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ् |
= शक् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शक् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= शक् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शक् + त् । By 3-4-100 इतश्च।
= शक् + श्नु + त् । By 3-1-73 स्वादिभ्यः श्नुः – The श्नु-प्रत्यय: is placed after the verbal roots of the स्वादि-गणः, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. This सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to 3-1-68 कर्तरि शप् ।
= शक् + नु + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शक्नोत् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= अट् शक्नोत् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the “अट्”-आगमः which is उदात्तः।
= अशक्नोत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।