AVG-Sanskrit

Today we will look at the form क्षमी mNs from श्रीमद्भागवद्गीता 12.13.

अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च । निर्ममो निरहङ्कारः समदुःखसुखः क्षमी ।। 12-13 ।।
सन्तुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः । मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्तः स मे प्रियः ।। 12-14 ।।
यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः । हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः ।। 12-15 ।।

Gita Press translation – He who is free from malice towards all beings, friendly and compassionate, and free from the feelings of ‘I’ and ‘mine’, balanced in joy and sorrow, forgiving by nature, ever-contented and mentally united with Me, nay, who has subdued his mind, senses and body, has a firm resolve, and has surrendered his mind and reason to Me – that devotee of Mine is dear to Me (13-14). He who is not a source of annoyance to his fellow-creatures, and who in turn does not feel vexed with his fellow-creatures, and who is free from delight and envy, perturbation and fear, is dear to Me (15).

क्षाम्यति तच्छील: = क्षमी ।

The प्रातिपदिकम् ‘क्षमिन्’ is derived from the verbal root √क्षम् (क्षमूँ सहने ४. १०३).

The ऊकार: at the end of ‘क्षमूँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) क्षम् + घिनुँण् । By 3-2-141 शमित्यष्टाभ्यो घिनुण् – Following any one of the 8 verbal roots (listed in order in the धातु-पाठ:) below, the affix ‘घिनुँण्’ may be used to denote an agent who performs an action because of his nature/habit or sense of duty or skill –
(i) √शम् (शमुँ उपशमे ४. ९८)
(ii) √तम् (तमुँ काङ्क्षायाम् ४. ९९)
(iii) √दम् (दमुँ उपशमे ४. १००)
(iv) √श्रम् (श्रमुँ तपसि खेदे च ४. १०१)
(v) √भ्रम् (भ्रमुँ अनवस्थाने ४. १०२)
(vi) √क्षम् (क्षमूँ सहने ४. १०३)
(vii) √क्लम् (क्लमुँ ग्लानौ ४. १०४)
(viii) √मद् (मदीँ हर्षे ४. १०५)

(2) क्षम् + इन् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: The वृद्धि-आदेश: (in place of the अकार: of the अङ्गम् ‘क्षम्’) which would have been done by 7-2-116 अत उपधायाः is stopped by 7-3-34 नोदात्तोपदेशस्य मान्तस्यानाचमेः – There is no वृद्धिः substitute in place of the penultimate vowel of a verbal root (with the exception of the verbal root √चम् (चमुँ अदने १. ५४०) with the उपसर्गः “आङ्”) which is उदात्तोपदेशः and ends in a मकारः when followed by the affix चिण् or a कृत् affix which is either ञित् (has ञकार: as a इत्) or णित् (has णकार: as a इत्)।

= क्षमिन् ।

‘क्षमिन्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।

(3) क्षमिन् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(4) क्षमिन् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) क्षमीन् + स् । By 6-4-13 सौ च – The penultimate letter of terms ending in “इन्”, “हन्”, “पूषन्” and “अर्यमन्” is lengthened when the सुँ-प्रत्यय: – which is not सम्बुद्धि: – follows.

(6) क्षमीन् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। “क्षमीन्” gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।

(7) क्षमी । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य – The ending नकार: of a पदम् is dropped when the पदम् also has the designation प्रातिपदिकम्।

Questions:

1. Commenting on the सूत्रम् 3-2-141 शमित्यष्टाभ्यो घिनुण् (used in step 1) the तत्त्वबोधिनी says – इतिशब्द आद्यर्थ:। Please explain.

2. Commenting on the same सूत्रम् the काशिका says – अष्टाभ्य इति किम्? असिता। Please explain.

3. According to the महाभाष्यम् the उकार: in the affix ‘घिनुँण्’ is a अनुबन्ध: (इत् letter.)  Commenting on this the सिद्धान्तकौमुदी says – न चैवं शमी शमिनावित्यादौ नुम्प्रसङ्ग:। झल्ग्रहणमपकृष्य झलन्तानामेव तद्विधानात्। Please explain. Hint: Consider the सूत्रम् 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः। Why doesn’t this सूत्रम् apply after step 4 in the example?

4. By which सूत्रम् does पाणिनि: give the प्रातिपदिकम् ‘दृढ’ (used as part of the compound प्रातिपदिकम् ‘दृढनिश्चय’ in the verses) as a ready-made form?

5. In which प्रातिपदिकम् used in the verses has the सूत्रम् 6-4-52 निष्ठायां सेटि been used?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Even one who is forbearing by nature would be disturbed by your harsh words.” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘परुष’ for ‘harsh’ and ‘क्षुभित’ for ‘disturbed.’

Easy questions:

1. Can you spot the affix ‘श’ in the verses?

2. Where else (besides in क्षमी) has the सूत्रम् 6-4-13 सौ च been used in the verses?

Today we will look at the form गृध्नुः mNs from श्रीमद्-वाल्मीकि-रामायणम् 2.63.8.

यदाचरति कल्याणि शुभं वा यदि वाशुभम् | तदेव लभते भद्रे कर्ता कर्मजमात्मनः ।। २-६३-६ ।।
गुरु लाघवमर्थानामारम्भे कर्मणां फलम् | दोषं वा यो न जानाति स बाल इति होच्यते ।। २-६३-७ ।।
कश्चिदाम्रवणं छित्त्वा पलाशांश्च निषिञ्चति | पुष्पं दृष्ट्वा फले गृध्नुः स शोचति फलागमे ।। २-६३-८ ।।
अविज्ञाय फलं यो हि कर्म त्वेवानुधावति । स शोचेत् फलवेलायां यथा किंशुकसेचकः ।। २-६३-९ ।।

Gita Press translation – A doer surely reaps, O blessed lady, the fruit of his own deeds corresponding to the nature, good, or evil of that which he does, O gracious one! (6) He who does not reckon, while undertaking actions, the relative importance of their fruits as well as the advantages or disadvantages accruing from them is surely dubbed as a fool (7). Anyone who, cutting down a (whole) mango grove (because of its unattractive and tiny blossoms) nourishes (a cluster of) Palāśa trees expecting (large and luscious) fruits on seeing their (charming and big) flowers repents at the time of their fruition (8). Indeed like the man who nourishes a Kiṁśuka tree, he who embarks on action alone, not minding the consequences, is sure to repent when the action bears fruit (9).

गृध्यति तच्छील: = गृध्नुः ।

The प्रातिपदिकम् ‘गृध्नु’ is derived from the verbal root √गृध् (गृधुँ अभिकाङ्क्षायाम् ४. १६१).

The उकार: at the end of ‘गृधुँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) गृध् + क्नु । By 3-2-140 त्रसिगृधिधृषिक्षिपेः क्नुः – Following any one of the verbal roots listed below, the affix ‘क्नु’ may be used to denote an agent who performs an action because of his nature/habit or sense of duty or skill –
(i) √त्रस् (त्रसीँ उद्वेगे ४. ११)
(ii) √गृध् (गृधुँ अभिकाङ्क्षायाम् ४. १६१)
(iii) √धृष् (ञिधृषाँ प्रागल्भ्ये ५. २५)
(iv) √क्षिप् (क्षिपँ प्रेरणे ४. १५, ६. ५)

(2) गृध् + नु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-1-5 क्क्ङिति च stops the गुणादेश: which would have been done by 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च। See question 1.

= गृध्नु ।

‘गृध्नु’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।

(3) गृध्नु + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(4) गृध्नु + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) गृध्नुः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. After step 2, why doesn’t the affix ‘नु’ take the augment इट् as per 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः?

2. Which अधिकार: exerts its influence on the सूत्रम् 3-2-140 त्रसिगृधिधृषिक्षिपेः क्नुः?
(i) प्रत्ययः, परश्च
(ii) धातोः
(iii) तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु
(iv) All of the above

3. Can you spot the affix ‘ड’ in the verses?

4. Which कृत् affix is used to form the प्रातिपदिकम् ‘सेचक’ (used in the verses as part of the compound प्रातिपदिकम् ‘किंशुकसेचक’)?

5. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘जा’ in जानाति?

6. How would you say this in Sanskrit?
“There is never satisfaction in the mind of one who is greedy.” Use the masculine प्रातिपदिकम् ‘सन्तोष’ for ‘satisfaction.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च been used in the verses?

2. Can you spot a सम्प्रसारणम् in the verses?

Today we will look at the form स्थास्नुः mNs from श्रीमद्भागवतम् 10.46.43.

युवयोरेव नैवायमात्मजो भगवान्हरिः । सर्वेषामात्मजो ह्यात्मा पिता माता स ईश्वरः ।। १०-४६-४२ ।।
दृष्टं श्रुतं भूतभवद्भविष्यत् स्थास्नुश्चरिष्णुर्महदल्पकं च । विनाच्युताद्वस्तु तरां न वाच्यं स एव सर्वं परमात्मभूतः ।। १०-४६-४३ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
किंच युवयोरेव नायमात्मजः किंतु सर्वेषामपि, तत्रापि नात्मज एव किंतु शत्रुमित्रादिरूपोऽपीति सर्वात्मत्वनिरूपणेन मोहनिवृत्तये संबन्धमनैकान्तिकीकरोति – युवयोरेवेति द्वाभ्याम् ।। ४२ ।। अच्युताद्विना तरां नितरां तत्त्वतो वाच्यं निर्वचनार्हं वस्तु नास्तीति ।। ४३ ।।

Gita Press translation – He, the divine Śrī Kṛṣṇa (the alleviator of the distress of all) is certainly not only your son; for He is the Son, the (very) Self, the Father, the Mother, (nay,) the Ruler of all (42). (Nay,) nothing which is seen or heard of, has gone by or is (still) existent or which is (yet) to come, which is immobile or mobile, big or small, is really worth naming (when considered) apart from God; for He alone is everything, He alone is true (43).

तिष्ठति तच्छील: = स्थास्नुः ।

The प्रातिपदिकम् ‘स्थास्नु’ is derived from the verbal root √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७).

The धातुः “ष्ठा” has an initial षकारः in the धातु-पाठः। By 6-1-64 धात्वादेः षः सः, there is the substitution of सकारः in the place of the initial षकारः of a धातुः। And as per the न्यायः “निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:” (when a cause is gone, its effect is also gone) the ठकार-आदेशः for the थकारः, which has come in by 8-4-41 ष्टुना ष्टुः, because of the presence of the षकारः, now reverts to the थकारः since the cause for the ठकारादेश: no longer exists. So we now have √स्था।

(1) स्था + ग्स्नु । By 3-2-139 ग्लाजिस्थश्च ग्स्नु: – Following any one of the verbal roots listed below, the affix ‘ग्स्नु’ may be used to denote an agent who performs an action because of his nature/habit or sense of duty or skill –
(i) √ग्लै (ग्लै हर्षक्षये १. १०५१)
(ii) √जि (जि जये १. ६४२, जि अभिभवे १. १०९६)
(iii) √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७)
(iv) √भू (भू सत्तायाम् १. १)

(2) स्था + स्नु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः। 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ stops the augment ‘इट्’ which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः। See question 2.

= स्थास्नु ।

‘स्थास्नु’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।

(3) स्थास्नु + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(4) स्थास्नु + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) स्थास्नुः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Commenting on the सूत्रम् 3-2-139 ग्लाजिस्थश्च ग्स्नु: (used in step 1), the सिद्धान्तकौमुदी says – छन्दसीति निवृत्तम्। What does this mean?

2. Commenting on the affix ‘ग्स्नु’ the सिद्धान्तकौमुदी says – गिदयं न तु कित्। तेन स्थ ईत्वं न। Please explain. Hint: Refer to the सूत्रम् 6-4-66 घुमास्थागापाजहातिसां हलि।

3. Which सूत्रम् prescribes the affix ‘इष्णुच्’ in चरिष्णु:?

4. Can you spot a कृत्य-प्रत्यय: in the verses?

5. Where has the सूत्रम् 3-2-98 पञ्चम्यामजातौ been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“God resides even in immobile things.” Use the neuter प्रातिपदिकम् ‘वस्तु’ for ‘thing.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-102 सुपि च been used in the commentary?

2. In the commentary can you spot a तिङन्तं पदम् in which the affix शप् has taken the लुक् elision?

Today we will look at the form जेता mNs from श्रीमद्भागवद्गीता 11.34.

द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च कर्णं तथान्यानपि योधवीरान्‌ | मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान्‌ || 11-34||
सञ्जय उवाच |
एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी | नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य || 11-35||
अर्जुन उवाच |
स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च | रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः || 11-36||

Gita Press translation – Do kill Droṇa and Bhīṣma and Jayadratha and Karṇa and other brave warriors, who already stand killed by Me; fear not. Fight and you will surely conquer the enemies in the war (34). Sañjaya said : Hearing these words of Bhagavān Keśava, Arjuna tremblingly bowed to Him with joined palms, and bowing again in extreme terror spoke to Śrī Kṛṣṇa in faltering accents (35). Arjuna said: Lord, well it is, the universe exults and is filled with love by chanting Your names, virtues and glory; terrified Rākṣasas are fleeing in all directions, and all the hosts of Siddhas are bowing to You (36).

Note: Most commentators (including the Gita Press translation above) take जेतासि as a single तिङन्तं पदम्।  In this case the विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम् and the meaning is ‘you will conquer.’ Please refer to the following post for the derivation of जेतासि – http://avg-sanskrit.org/2012/02/17/जेतासि-2as-लुँट्/
But some commentators split जेतासि in to जेता + असि। In this case – which we will consider here – जेता is a सुबन्तं पदम् and the विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम् and the प्रातिपदिकम् is ‘जेतृ’। How do we know whether ‘जेतृ’ is formed using the affix ‘तृच्’ or ‘तृन्’? If ‘जेतृ’ is formed using the affix ‘तृच्’ then the word denoting the object (those being conquered) should end in the षष्ठी विभक्ति: as per 2-3-65 कर्तृकर्मणोः कृति। On the other hand if ‘जेतृ’ is formed using the affix ‘तृन्’ then the word denoting the object should end in the द्वितीया विभक्ति: because in the case of ‘तृन्’, 2-3-69 न लोकाव्ययनिष्ठाखलर्थतृनाम्‌ blocks 2-3-65. In the present example the object is सपत्नान् which ends in the द्वितीया विभक्ति: and hence we can conclude that ‘जेतृ’ is ending in the affix ‘तृन्’। And hence the meaning of जेता becomes ‘one who conquers as a matter of his nature/habit or sense of duty or skill.’ The meaning of the sentence जेतासि रणे सपत्नान्‌ becomes ‘You are a habitual/dutiful/skilled conqueror of enemies in war.’

जयति तच्छील:/तद्धर्मा/तत्साधुकारी = जेता ।

“जेतृ” is a कृदन्त-प्रातिपदिकम् (participle form) derived here from the verbal root √जि (जि अभिभवे १. १०९६)

(1) जि + तृन् । By 3-2-135 तृन् – Following any verbal root, the affix ‘तृन्’ may be used to denote an agent who performs an action because of his nature/habit or sense of duty or skill.

(2) जि + तृ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: “तृ” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।

Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “तृ”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।

(3) जे + तृ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

“जेतृ” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।

(4) जेतृ + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। The प्रत्यय: “सुँ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।

(5) जेतृ + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) जेत् अनँङ् + स् । By 7-1-94 ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च, “ऋत्” (short “ऋ”) ending terms, as well as the terms “उशनस्”, “पुरुदंसस्” and “अनेहस्” get the “अनँङ्” replacement when the “सुँ” suffix, that is not सम्बुद्धिः, follows. As per 1-1-53 ङिच्च, only the ending ऋकार: of “जेतृ” is replaced.

(7) जेत् अन् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) जेतान् + स् । By 6-4-11 अप्-तृन्-तृच्-स्वसृ-नप्तृ-नेष्टृ-त्वष्टृ-क्षत्तृ-होतृ-पोतृ-प्रशास्तॄणाम् – When a सर्वनामस्थानम् affix that is not a सम्बुद्धिः follows, the penultimate vowel of “अप्”, of words ending in affixes “तृन्” and “तृच्” and of the words “स्वसृ”, “नप्तृ”, “नेष्टृ”, “त्वष्टृ”, “क्षत्तृ”, “होतृ”, “पोतृ” and “प्रशास्तृ” is elongated.

(9) जेतान् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल् – A single letter affix “सुँ”, “ति” or “सि” is dropped following a base ending in a consonant or in the long feminine affix “ङी” or “आप्”।

Now “जेतान्” gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।

(10) जेता । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य – The ending नकार: of a पदम् is dropped when the पदम् also has the designation प्रातिपदिकम्।

Questions:

1. Which लकार: has been used in the form (मा) व्यथिष्ठा:?

2. Can you spot the affix ‘क्यच्’ in the verses?

3. In the word भीतानि has the निष्ठा affix ‘क्त’ been used कर्तरि or कर्मणि?

4. Which सूत्रम् is used for the नकारलोप: in the form अनुरज्यते?

5. Where has the सूत्रम् 7-2-82 आने मुक् been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“I may occasionally commit sin but I am not a habitual sinner (doer of sins.)” Use the अव्ययम् ‘क्वचित्’ for ‘occasionally.’

Easy questions:

1. Which सूत्रम् is used for the substitution ‘व’ in युध्यस्व?

2. From which verbal root is द्रवन्ति derived?

 

Today we will look at the form सहिष्णुम् mAs from श्रीमद्भागवतम् 4.5.5.

आज्ञप्त एवं कुपितेन मन्युना स देवदेवं परिचक्रमे विभुम् । मेने तदात्मानमसङ्गरंहसा महीयसां तात सहः सहिष्णुम् ।। ४-५-५ ।।
अन्वीयमानः स तु रुद्रपार्षदैर्भृशं नदद्भिर्व्यनदत्सुभैरवम् । उद्यम्य शूलं जगदन्तकान्तकं स प्राद्रवद्घोषणभूषणाङ्घ्रिः ।। ४-५-६ ।।

मन्युना रुद्रेण । परिचक्रमे प्रदक्षिणीचकार । असङ्गमप्रतिघातं यद्रंहो वेगस्तेन । भो तात, महीयसां बलीयसामपि सहः सहिष्णुम् बलं सोढुं क्षमं मेने ।। ५ ।। जगदन्तको मृत्युस्तस्याप्यन्तकं शूलम् । घोषयन्ति शब्दं कुर्वन्तीति घोषणानि नूपुरादीनि भूषणानि ययोस्तावङ्घ्री यस्य सः ।। ६ ।।

Gita Press translation – Enjoined thus by the wrathful Rudra (who is anger personified,) he went round (as a mark of respect) the all-pervading Lord, the adored of (all) the gods (and departed.) At that time he thought himself, by virtue of his irresistible force, as capable of braving the might of the most powerful, O dear Vidura (5). He thundered most terribly and, lifting his trident, which was capable of destroying even Death (the destroyer of the universe,) ran (towards Dakṣa’s abode,) followed by the attendants of Śrī Rudra – who were (all) roaring violently – the anklets about his ankles making a jingling sound (even as he trod the earth) (6).

सहते तच्छील: = सहिष्णु: । तं सहिष्णुम् ।

The प्रातिपदिकम् ‘सहिष्णु’ is derived from the verbal root √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८).

The धातुः “षहँ” has an initial षकारः in the धातु-पाठः। By 6-1-64 धात्वादेः षः सः, there is the substitution of सकारः in the place of the initial षकारः of a धातुः। The अकार: at the end of ‘षहँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) सह् + इष्णुच् । By 3-2-136 अलंकृञ्निराकृञ्प्रजनोत्पचोत्पतोन्मदरुच्यपत्रपवृतुवृधुसहचर इष्णुच् – Following any one of the verbal roots listed below, the affix ‘इष्णुच्’ may be used to denote an agent who performs an action because of his nature/habit or sense of duty or skill –
(i) अलम् (ref 1-4-64) + √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०)
(ii) निर् + आङ् (आ) + √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०)
(iii) प्र + √जन् (जनीँ प्रादुर्भावे ४. ४४)
(iv) उद् + √पच् (डुपचँष् पाके १. ११५१)
(v) उद् + √पत् (पतॢँ गतौ १. ९७९)
(vi) उद् + √मद् (मदीँ हर्षे ४. १०५)
(vii) √रुच् (रुचँ दीप्तावभिप्रीतौ च १. ८४७)
(viii) अप + √त्रप् (त्रपूँष् लज्जायाम्)
(ix) √वृत् (वृतुँ वर्तने १. ८६२)
(x) √वृध् (वृधुँ वृद्धौ १. ८६३)
(xi) √सह् (षहँ मर्षणे, # १. ९८८)
(xii) √चर् (चरँ गत्यर्थ: १. ६४०)

(2) सह् + इष्णु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

= सहिष्णु ।

‘सहिष्णु’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, द्वितीया-एकवचनम्।

(3) सहिष्णु + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of “अम्” from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(4) सहिष्णुम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix “अम्” there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Can you find a line in Chapter Thirteen of the गीता in which the affix ‘इष्णुच्’ has been used twice? Note: 3-2-136 is not applicable for these forms because the affix ‘इष्णुच्’ has been applied following verbal roots not specifically listed in 3-2-136. Then how do we justify these? We’ll have to use the statement from the काशिका (under 3-2-138 भुवश्च) which says that चकारोऽनुक्तसमुच्चयार्थः – meaning that by using ‘च’ in 3-2-138, पाणिनि: gives the suggestion that the affix ‘इष्णुच्’ may sometimes be seen being used following verbal roots other than those specifically mentioned.

2. The सूत्रम् 3-2-136 अलंकृञ्निराकृञ्प्रजनोत्पचोत्पतोन्मदरुच्यपत्रपवृतुवृधुसहचर इष्णुच् belongs to the अधिकार: of ‘तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु’। From which सूत्रम् up to which सूत्रम् does पाणिनि: run this अधिकार:?

3. The derivation of the प्रातिपदिकम् ‘अन्तक’ (used twice as part of the compound जगदन्तकान्तकम् in the verses) is given by one of the commentators as follows – अन्तं करोति = अन्तयति। ‘तत्करोति-‘ इति ण्यन्ताद् ण्वुल्। Please explain.

4. Where has the सूत्रम् 7-2-82 आने मुक् been used in the verses?

5. Can you spot the substitution ‘शतृँ’ in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“You are good at tolerating pain.”  Use the masculine प्रातिपदिकम् ‘क्लेश’ for ‘pain.’

Easy questions:

1. Can you spot the augment ‘अट्’ in two places in the verses?

2. Where has the सूत्रम् 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः been used in the commentary?

Today we will look at the form यास्यन् mNs from श्रीमद्भागवतम् 1.8.45.

सूत उवाच
पृथयेत्थं कलपदैः परिणूताखिलोदयः । मन्दं जहास वैकुण्ठो मोहयन्निव मायया ।। १-८-४४ ।।
तां बाढमित्युपामन्त्र्य प्रविश्य गजसाह्वयम् । स्त्रियश्च स्वपुरं यास्यन्प्रेम्णा राज्ञा निवारितः ।। १-८-४५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
कलानि मधुराणि पदानि येषु तैर्वाक्यैः परिणूतः स्तुतोऽखिल उदयो महिमा यस्य सः । णु स्तुतावित्यस्मात् । परिणुतेति वक्तव्ये दीर्घश्छन्दोनुरोधेन । मन्दमीषत् । तस्य हास एव माया । वक्ष्यति हि ‘हासो जनोन्मादकरी च माया’ इति ।। ४४ ।। त्वयि मेऽनन्यविषया मतिरिति यत्प्रार्थितं तद्बाढमित्यङ्गीकृत्य रथस्थानाद्गजसाह्वयमागत्य पश्चात्तां चान्याश्च सुभद्राप्रमुखाः स्त्रिय उपामन्त्र्यानुज्ञाप्य स्वपुरं यास्यन् राज्ञा युधिष्ठिरेण प्रेम्णाऽत्रैव किंचित्कालं निवसेति संप्रार्थ्य निवारितः ।। ४५ ।।

Gita Press translation – Sūta went on: In this way when Pṛthā (Kuntī) extolled in sweet words the consummate glory of Lord Vaikuṇṭha (Śrī Kṛṣṇa), He gently smiled as if bewitching her by His Māyā (deluding potency) (44). “So be it,” said Śrī Kṛṣṇa and, taking leave of her, entered the city of Hastināpura once again; then, after bidding adieu to the other ladies as well, He was about to leave for Dwārakā when king Yudhiṣṭhira detained Him out of love (45).

The प्रातिपदिकम् ‘यास्यत्’ is derived from the verbal root √या (या प्रापणे, अदादि-गणः, धातु-पाठः २. ४४).

In the धातु-पाठः, √या has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √या takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default.

(1) या + लृँट् । By 3-3-13 लृट् शेषे च – With or without the presence of a क्रियार्था क्रिया (an action meant or intended for another action), the affix लृँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future.

(2) या + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) या + शतृँ । 3-3-14 लृटः सद् वा – An affix which is designated as ‘सत्’ (ref. 3-2-127) optionally replaces लृँट् । Note: As per 3-2-127 तौ सत्‌ – The two affixes ‘शतृँ’ and ‘शानच्’ are designated as ‘सत्’। Note: As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, ‘शतृँ’ has the परस्मैपद-सञ्ज्ञा, while as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। And as explained above, √या is परस्मैपदी। Hence ‘शतृँ’ is chosen and not ‘शानच्’।

(4) या + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) या + स्य + अत् । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively. Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “स्य”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।

(6) यास्यत् । By 6-1-97 अतो गुणे।

‘यास्यत्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।

(7) यास्यत् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। Note: The affix “सुँ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।

(8) यास्य नुँम् त् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an ‘उक्’ (‘उ’, ‘ऋ’, ‘ऌ’) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix. Note: The ऋकार: as a इत् in the affix ‘शतृँ’ allows 7-1-70 to apply here.

(9) यास्यन्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(10) यास्यन्त् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। Note: Now ‘यास्यन्त्’ gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। This allows 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः to apply in the next step.

(11) यास्यन् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (तकार:) of the पदम् ‘यास्यन्त्’ takes लोपः। Note: After this, 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य does not apply because of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्।

Questions:

1. Where has लृँट् been used with the verbal root √या in Chapter Two of the गीता?

2. Where else (besides in यास्यन्) has ‘शतृँ’ been used in the verses?

3. Where has the सूत्रम् 6-4-52 निष्ठायां सेटि been used in the verses?

4. Can you spot the affix ‘ट’ in the commentary?

5. Which सूत्रम् is used for the ककारादेश: in the word वाक्यैः used in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“About to go to the forest, Śrī Rāma took leave of his (own) mother Kausalyā.” Use the verbal root √मन्त्र् (मत्रिँ गुप्तपरिभाषणे १०. १९९) with the उपसर्गौ ‘उप’ + ‘आङ् (आ)’ for ‘to take leave.’ Remember the गण-सूत्रम् – आकुस्मादात्मनेपदिन:।

Easy questions:

1. Can you spot the affix ‘णल्’ in the verses?

2. Where has the सूत्रम् 6-4-105 अतो हेः  been used in the commentary?

Today we will look at the form शयिष्यमाणः mNs from श्रीमद्भागवतम् 7.1.10.

यदा सिसृक्षुः पुर आत्मनः परो रजः सृजत्येष पृथक्स्वमायया । सत्त्वं विचित्रासु रिरंसुरीश्वरः शयिष्यमाणस्तम ईरयत्यसौ ।। ७-१-१० ।।
कालं चरन्तं सृजतीश आश्रयं प्रधानपुम्भ्यां नरदेव सत्यकृत् । य एष राजन्नपि काल ईशिता सत्त्वं सुरानीकमिवैधयत्यतः । तत्प्रत्यनीकानसुरान्सुरप्रियो रजस्तमस्कान्प्रमिणोत्युरुश्रवाः ।। ७-१-११ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
तदेवं मायागुणवशेनैतद्वैषम्यं न स्वाभाविकमित्युक्तम्, तर्हि गुणपारतन्त्र्यादनीश्वरत्वमाशङ्क्याह – यदा आत्मनो जीवस्य भोगाय पुरः शरीराणि परः परमेश्वरः सिसृक्षुर्भवति तदा साम्येन स्थितं रजः पृथक्सृजति । विचित्रासु तासु पूर्षु रिरंसुः क्रीडितुमिच्छुर्यदा सत्वं तदा पृथक् सृजति । शयिष्यमाणः संहरिष्यन्यदा तदा तमः पृथगीरयति प्रेरयति, आधिक्यं नयतीत्यर्थः ॥ १० ॥ यदा सिसृक्षुरित्यादिनिर्देशात्प्रतीतं कालपारतन्त्रयं वारयन् प्रधानपुरुषपारतन्त्र्यमपि वारयति – कालमिति । हे नरदेव, प्रधानपुंभ्यां निमित्तभूताभ्यां सत्यकृदमोघकर्ता ईशस्तयोः सहकारित्वेनाश्रयभूतं चरन्तं वर्तमानं कालं स्वयमेव सृजति । स्वचेष्टारूपत्वात्कालस्य न तत्पारतन्त्र्यमित्यर्थः । तथापि प्रस्तुते किमायातं तत्राह – य एष कालः सत्त्वमेधयति वर्धयत्यतो हेतोरीशिताऽपीश्वरोऽपि सत्त्वप्रधानं सुरानीकं देवसमूहमेधयतीव । तत्प्रत्यनीकानसुरान्सुरप्रतिपक्षान् प्रमिणोति हिनस्ति चेत्यन्वयः । उरु प्रभूतं श्रवः कीर्तिर्यस्य सः । कालशक्तिक्षुभितगुणगतवैषम्यमिह सन्निधिमात्रेण तदधिष्ठातरि स्फुरतीति प्रकरणार्थः ।। ११ ।।

Gita Press translation – When intending to create bodies (as a means of enjoyment) for the Jīva (the individual soul), the aforesaid Supreme evolves (the element of) Rajas as a distinct entity (out of the chaos hitherto prevailing) by His own Māyā (creative energy). (Nay), keen to sport in the midst of (all) these heterogeneous bodies, the omnipotent Lord evolves the Sattvaguṇa and when about to retire (from His sportful activities), He fosters the element of Tamas (10). The Lord, who is the infallible Creator (of the universe) in conjunction with Prakṛti and Puruṣa (the grounds of creation), O ruler among men, brings forth the running Time, which stands as the support (an assistant) of Prakṛti and Puruṣa. Now that which goes by the name of Time, O Parīkṣit, fosters the element of Sattva (at the dawn of creation); hence the Lord too, who enjoys an extensive fame, fosters as it were the host of gods as their friend and exterminates their enemies, the Asuras, dominated as they are by Rajas and Tamas (11).

The प्रातिपदिकम् ‘शयिष्यमाण’ is derived from the verbal root √शी (शीङ् स्वप्ने २. २६).

The ङकार: at the end of ‘शीङ्’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। Therefore as per 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्, √शी takes आत्मनेपद-प्रत्ययाः।

(1) शी + लृँट् । By 3-3-13 लृट् शेषे च – With or without the presence of a क्रियार्था क्रिया (an action meant or intended for another action), the affix लृँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future.

(2) शी + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) शी + शानच् । 3-3-14 लृटः सद् वा – An affix which is designated as ‘सत्’ (ref. 3-2-127) optionally replaces लृँट् । Note: As per 3-2-127 तौ सत्‌ – The two affixes ‘शतृँ’ and ‘शानच्’ are designated as ‘सत्’। Note: As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, ‘शतृँ’ has the परस्मैपद-सञ्ज्ञा, while as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। And as explained above, √शी is आत्मनेपदी। Hence ‘शानच्’ is chosen and not ‘शतृँ’।

(4) शी + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) शी + स्य + आन । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively. Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.

(6) शी + इट् स्य + आन । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, a आर्धधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the वल्-प्रत्याहारः gets the augment “इट्”। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “इट्”-आगमः at the beginning of the प्रत्यय:।

(7) शी + इस्य + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) शे + इस्य + आन । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुणादेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(9) शयिस्य + आन । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

(10) शयिस्य मुँक् + आन । By 7-2-82 आने मुक् – A अकार: belonging to a अङ्गम् takes the augment मुँक् when followed by ‘आन’। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ – the “मुँक्”-आगम: joins after the अकार:।

(11) शयिस्य म् + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(12) शयिष्यमान । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:, the letter “स्” is replaced by the cerebral “ष्” when preceded either by a letter of the इण्-प्रत्याहार: or a letter of the क-वर्ग: (“क्”, “ख्”, “ग्”, “घ्”, “ङ्”)। This substitution only takes place if the “स्” is an आदेश: (substitute) or part of a प्रत्यय: (affix.)

(13) शयिष्यमाण । By 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि – The letter “न्” is replaced by “ण्” when either “र्” or “ष्” precedes, even if intervened by a letter of the अट्-प्रत्याहार: or by a letter of the क-वर्ग: or प-वर्गः or the term “आङ्” or “नुँम्” (अनुस्वारः) either singly or in any combination.

‘शयिष्यमाण’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।

(14) शयिष्यमाण + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(15) शयिष्यमाण + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(16) शयिष्यमाणः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-3-14 लृटः सद् वा (used in step 3) been used in Chapter One of the गीता?

2. Where has the सूत्रम् 1-2-10 हलन्ताच्च been used in the verses?

3. Can you spot the substitution ‘शतृँ’ in the verses?

4. Which सूत्रम् is used for the नकारलोप: in the form हिनस्ति used in the commentary?

5. How would you say this in Sanskrit?
“What should a man who is about to die do? (He) should chant the Names of the Lord.”

Advanced question:

1. In the verses, can you spot a तिङन्तं पदम् which is a आर्ष-प्रयोग: (irregular grammatical usage)?

Easy questions:

1. Why doesn’t the सूत्रम् 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः apply in the form पूर्षु used in the commentary?

2. Can you spot the affix ‘श’ in the verses? Can you spot it (in a different word) in the commentary?

Today we will look at the form सन् mNs from श्रीमद्-वाल्मीकि-रामायणम् 4.8.36.

शङ्कया त्वेतयाहं च दृष्ट्वा त्वामपि राघव । नोपसर्पाम्यहं भीतो भये सर्वे हि बिभ्यति ।। ४-८-३५ ।।
केवलं हि सहाया मे हनुमत्प्रमुखास्त्विमे । अतोऽहं धारयाम्यद्य प्राणान्कृच्छ्रगतोऽपि सन् ।। ४-८-३६ ।।
एते हि कपयः स्निग्धा मां रक्षन्ति समन्ततः । सह गच्छन्ति गन्तव्ये नित्यं तिष्ठन्ति चास्थिते ।। ४-८-३७ ।।
सङ्क्षेपस्त्वेष मे राम किमुक्त्वा विस्तरं हि ते । स मे ज्येष्ठो रिपुर्भ्राता वाली विश्रुतपौरुषः ।। ४-८-३८ ।।

Translation – Nay, dismayed through this fear alone I did not (dare to) approach you even on seeing you, O scion of Raghu; for in (the face of) danger all get nervous (35). These monkeys with Hanumān as their leader for their part have in fact been my only companions. Hence I (am able to) preserve my life today, though I am reduced to straits (36). These loving monkeys actually protect me on all sides. They accompany me wherever I have to go and ever remain by my side when I have to stay (37). This in brief is all my story, O Rāma! Of what use is it to give you details? Vālī, that hostile elder brother of mine, is well-known for his valor (38).

The प्रातिपदिकम् ‘सत्’ is derived from the verbal root √अस् (असँ भुवि २. ६०).

The अकारः at the end of ‘असँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। This अकार:has a उदात्त-स्वर:। Thus √अस् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √अस् takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default.

(1) अस् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) अस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) अस् + शतृँ । 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे – The affix ‘लँट्’ is replaced by ‘शतृँ’/’शानच्’ as long as the derived word is in agreement with (has the same reference as) a word which ends in a nominal ending other than the nominative. But the fact that पाणिनि: has used लँट् in this सूत्रम् 3-2-124 is spite of the अनुवृत्ति: of लँट् being available from the prior सूत्रम् 3-2-123 वर्तमाने लट् gives the clue (ज्ञापकम्) that sometimes the substitution ‘शतृँ’/’शानच्’ may be used even when the derived word is in agreement with (has the same reference as) a word which ends in the nominative. लडित्‍यनुवर्तमाने पुनर्लड्ग्रहणात् प्रथमासामानाधिकरण्‍येऽपि क्‍वचित् । This justifies the use of ‘शतृँ’ in deriving the word सन् even though it is in agreement with अहम् which ends in the nominative case.
Note: As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, ‘शतृँ’ has the परस्मैपद-सञ्ज्ञा, while as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। And as explained above, √अस् is परस्मैपदी। Hence ‘शतृँ’ is chosen and not ‘शानच्’।

(4) अस् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) अस् + शप् + अत् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. Note: As per 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्, ‘शतृँ’ has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा।

(6) अस् + अत् । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः, the शप्-प्रत्ययः takes the लुक् elision when following a verbal root belonging to अदादि-गणः।

(7) स् + अत् । By 6-4-111 श्नसोरल्लोपः, the अकारः of “श्न” and of the verbal root √अस् (असँ भुवि २. ६०) is elided when followed by सार्वाधातुक-प्रत्ययः which is a कित् or a ङित्।
Note: Since the सार्वधातुक-प्रत्यय: “अत्” is अपित्, by 1-2-4 सार्वधातुकमपित् it behaves ङिद्वत् – as if it has ङकार: as a इत्। This allows 6-4-111 to apply.

= सत् ।

‘सत्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।

(8) सत् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। Note: The affix “सुँ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।

(9) स नुँम् त् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an ‘उक्’ (‘उ’, ‘ऋ’, ‘ऌ’) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix. Note: The ऋकार: as a इत् in the affix ‘शतृँ’ allows 7-1-70 to apply here.

(10) सन्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(11) सन्त् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। Note: Now ‘सन्त्’ gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। This allows 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः to apply in the next step.

(12) सन् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (तकार:) of the पदम् ‘सन्त्’ takes लोपः। Note: After this, 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य does not apply because of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्।

Questions:

1. In which verse of the गीता has the word ‘सन्’ been used twice?

2. Commenting on the सूत्रम् 6-4-111 श्नसोरल्लोपः (used in step 7), the तत्त्वबोधिनी says – तपरकरणमास्तामासन्नित्यत्र ह्याडागमे कृते तस्य लोपो मा भूदित्येतदर्थम्। Please explain.

3. Where has the सूत्रम् 7-1-4 अदभ्यस्तात्‌ been used in the verses?

4. Can you spot a कृत्य-प्रत्यय: in the verses?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Even though being old, a lion does not eat grass.”

Advanced question:

1. What would be an alternative form for the प्रातिपदिकम् ‘स्निग्ध’ used in the verses? You will need to consider the following सूत्रम् (which we have not yet studied) – 8-2-33 वा द्रुहमुहष्णुहष्णिहाम् । वृत्ति: एषां हस्‍य वा घ: स्याज्झलि पदान्‍ते च । The ending हकार: of the verbal roots √द्रुह् (द्रुहँ जिघांसायाम् ४. ९४), √मुह् (मुहँ वैचित्त्ये ४. ९५), √स्नुह् (ष्णुहँ उद्गिरणे ४. ९६) and √स्निह् (ष्णिहँ प्रीतौ ४. ९७) is optionally replaced by a घकार: when either (i) followed by a झल् letter or (ii) at the end of a पदम्।

Easy questions:

1. In the verses can you spot three words in which the प्रातिपदिकम् ‘एतद्’ has been used?

2. Where has the सूत्रम् 7-3-78 पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृश्यर्तिसर्तिशदसदां पिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छधौशीयसीदाः been used in the verses?

 

Today we will look at the form विद्वान् mNs from श्रीमद्भागवतम् 11.28.30.

करोति कर्म क्रियते च जन्तुः केनाप्यसौ चोदित आनिपातात् । न तत्र विद्वान्प्रकृतौ स्थितोऽपि निवृत्ततृष्णः स्वसुखानुभूत्या ।। ११-२८-३० ।।
तिष्ठन्तमासीनमुत व्रजन्तं शयानमुक्षन्तमदन्तमन्नम् । स्वभावमन्यत्किमपीहमानमात्मानमात्मस्थमतिर्न वेद ।। ११-२८-३१ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
ननु विदुषामपि सर्वथा कर्म दुष्परिहरमिति पुनः संसारः स्यादत आह – करोतीति । विदुषोऽन्योऽसौ जन्तुर्देह एव भोजनादिकर्म करोति क्रियते विक्रियते च तेन कर्मणा पुष्ट्याद्यपि प्राप्नोतीत्यर्थः । केनापि संस्कारादिना चोदित आनिपातान्मरणपर्यन्तं करोति । विद्वांस्तु प्रकृतौ देहे स्थितोऽपि कर्मणि न विक्रियते, निरहंकारित्वात् । हर्षविषादादिभिः संसारं न प्राप्नोति ।। ३० ।। किंच, आस्तां तावद्दैहिककर्मभिर्विकारशङ्का, यतो देहमप्यसौ न पश्यतीत्याह – तिष्ठन्तमिति । उक्षन्तं मूत्रयन्तम् । स्वभावप्राप्तमन्यदपि दर्शनस्पर्शनादि ईहमानं कुर्वन्तमात्मानं देहम् ।। ३१ ।।

Gita Press translation – Impelled by some agency (the Inner Controller or force of destiny etc.,) the ignorant man performs actions till his death and is subjected to joy and sorrow (undergoes transmigration thereby.) The enlightened soul (however) is not so subjected, though seated in a body (a product of Matter), his thirst (for the pleasures of sense) having ceased due to his enjoying the bliss of Self-Realization (and hence does not undergo transmigration through performing actions all his life) (30). He whose mind is fixed on the Self is not aware of the body whether it is standing or sitting, walking or lying down, answering the calls of nature or masticating food or pursuing any other natural activity (31).

The प्रातिपदिकम् ‘विद्वस्’ is derived from the verbal root √विद् (विदँ ज्ञाने २. ५९)

The अकार: at the end of ‘विदँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। This इत् letter has a उदात्त-स्वरः। Therefore as per the default 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, √विद् takes परस्मैपद-प्रत्ययाः।

(1) विद् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) विद् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) विद् + शतृँ । 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः – ‘शतृँ’/’शानच्’ replaces ‘लँट्’ when it follows a verbal root which denotes an action which constitutes a characteristic (लक्षणम्) or result/cause (हेतु: = फलम्/कारणम्) of another action (in the present example न विक्रियते)। Note: As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, ‘शतृँ’ has the परस्मैपद-सञ्ज्ञा, while as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। And as explained above, √विद् (विदँ ज्ञाने २. ५९) is परस्मैपदी। Hence ‘शतृँ’ is chosen and not ‘शानच्’।

Note: ‘शतृँ’ has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्। Since ‘शतृँ’ is अपित् (does not have the letter ‘प्’ as a इत्) it behaves ङिद्वत् (as if it has the letter ‘ङ्’ as a इत्) by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्।

(4) विद् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) विद् + शप् + अत् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(6) विद् + अत् । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः, the शप्-प्रत्ययः takes the लुक् elision when following a verbal root belonging to अदादि-गणः।

(7) विद् + वसुँ । By 7-1-36 विदेः शतुर्वसुः – When following a अङ्गम् consisting of the verbal root √विद् (विदँ ज्ञाने २. ५९), the affix ‘शतृँ’ is optionally replaced by a ‘वसुँ’। As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य the entire affix ‘शतृँ’ is replaced by ‘वसुँ’। See question 2.
Note: As per 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ, ‘वसुँ’ also has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा and behaves ङिद्वत्। Since ‘वसुँ’ has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा there is no question of applying 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः (which requires a आर्धधातुक-प्रत्यय:)। And ‘वसुँ’ being ङिद्वत् allows 1-1-5 क्क्ङिति च to stop 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।

(8) विद् + वस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

= विद्वस् ।

‘विद्वस्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्।

(9) विद्वस् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। The प्रत्यय: “सुँ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य। This allows 7-1-70 to apply in step 11 and 6-4-10 to apply in step 13.

(10) विद्वस् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(11) विद्व नुँम् स् + स् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः।

(12) विद्व न् स् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(13) विद्वा न् स् + स् । By 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य।

(14) विद्वा न् स् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्।

(15) विद्वान् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः with the help of 8-2-24 रात्‌ सस्य। Note: After this 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य cannot apply because of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्।

Questions:

1. Where has the word विद्वान् been used in the गीता?

2. What would be the final form in this example in the case where the optional ‘वसुँ’ substitution (by 7-1-36 विदेः शतुर्वसुः) is not done?

3. Commenting on the सूत्रम् 7-1-36 विदेः शतुर्वसुः, the तत्त्वबोधिनी says – स्थानिवत्त्वादेव सिद्धे वसोरुगित्करणं ‘वसोः संप्रसारणम्’ इत्यत्र क्वसोरपि सामान्यग्रहणार्थम्। तत्सामर्थ्याच्च ‘एकानुबन्धग्रहणे न द्व्यनुबन्धकस्य’ इत्येतदपि न प्रवर्तते। Please explain.

4. Where has the सूत्रम् 6-4-52 निष्ठायां सेटि been used in the verses?

5. Which सूत्रम् is used for the इकारादेश: in the form स्थित:?

6. How would you say this in Sanskrit?
“O wise one! (Please) teach me grammar.” Use द्वितीया विभक्ति: with ‘me’ as well as ‘grammar.’ Use a causative form of √इ (इङ् अध्ययने – नित्यमधिपूर्वः २. ४१) with the उपसर्ग: ‘अधि’ for ‘to teach.’ Remember to use 6-1-48 क्रीङ्जीनां णौ and 7-3-36 अर्तिह्रीव्लीरीक्नूयीक्ष्माय्यातां पुङ्णौ।

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-1-67 सार्वधातुके यक् been used in the verses?

2. Can you spot the affix ‘उ’ in the verses?

Today we will look at the form आसीनम् mAs from श्रीमद्भागवतम् 1.9.10.

तान्समेतान्महाभागानुपलभ्य वसूत्तमः । पूजयामास धर्मज्ञो देशकालविभागवित् ।। १-९-९ ।।
कृष्णं च तत्प्रभावज्ञ आसीनं जगदीश्वरम् । हृदिस्थं पूजयामास माययोपात्तविग्रहम् ।। १-९-१० ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
वसूत्तमो भीष्मः । देशकालविभागविदित्युत्थातुमशक्यत्वाच्छयान एव मनसा वाचा च पूजयामासेत्यभिप्रायः ।। ९ ।। हृदिस्थं सन्तं पुरतश्चासीनं पूजयामास ।। १० ।।

Translation – Seeing those highly blessed souls assembled there, Bhīṣma (the foremost of the Vasus, a class of gods) who was well-versed in the principles of right conduct paid his respect to them with due regard to the occasion and place (9). Bhīṣma was also acquainted with the glory of Śrī Kṛṣṇa, the Lord of the universe, who was sitting before him in a personal form assumed through Māyā, and was also enthroned in his heart, and he paid his homage to Him (10).

The प्रातिपदिकम् ‘आसीन’ is derived from the verbal root √आस् (आसँ उपवेशने २. ११).

The अकार: at the end of ‘आसँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। This इत् letter has a अनुदात्त-स्वरः। Therefore as per 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्, √आस् takes आत्मनेपद-प्रत्ययाः।

(1) आस् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) आस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) आस् + शानच् । 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे – The affix ‘लँट्’ is replaced by ‘शतृँ’/’शानच्’ as long as the derived word is in agreement with (has the same reference as) a word which ends in a nominal ending other than the nominative. Note: As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, ‘शतृँ’ has the परस्मैपद-सञ्ज्ञा, while as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। And as explained above, √आस् is आत्मनेपदी। Hence ‘शानच्’ is chosen and not ‘शतृँ’।

(4) आस् + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) आस् + शप् + आन । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. Note: ‘शानच्’ has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(6) आस् + आन । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः, the शप्-प्रत्ययः takes the लुक् elision when following a verbal root belonging to अदादि-गणः।

(7) आस् + ईन । By 7-2-83 ईदासः – When following a अङ्गम् consisting of the verbal root √आस् (आसँ उपवेशने २. ११), (the आकार: of) ‘आन’ is replaced by a ईकार:। Note: As per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-54 आदेः परस्य only the beginning आकारः of the term ‘आन’ is replaced by a ईकार:।

= आसीन ।

‘आसीन’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, द्वितीया-एकवचनम्।

(8) आसीन + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of “अम्” from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(9) आसीनम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix “अम्” there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-2-83 ईदासः (used in step 7) been used in Chapter Twelve of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 7-2-83 ईदासः, the काशिका says – अत्र पञ्चम्या परस्य षष्ठी कल्प्यते। Please explain.

3. Can you spot the affix ‘क्विँप्’ in the verses?

4. Where has the substitution ‘शानच्’ (in place of ‘लँट्’) been used in the commentary? Where has ‘शतृँ’ been used?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Kaikeyī wanted to see Bharata sitting on the throne.” Use the affix ‘सन्’ with the verbal root √दृश् (दृशिँर् प्रेक्षणे १. ११४३) for ‘to want to see.’ Remember to use 1-3-57 ज्ञाश्रुस्मृदृशां सनः।

Advanced question:

1. Derive the प्रातिपदिकम् ‘उपात्त’ (used in the verses in the compound उपात्तविग्रहम्) from the verbal root √दा (डुदाञ् दाने ३. १०) with the two उपसर्गौ ‘उप’ + ‘आ’ (आङ्)। You will need to use the following सूत्रम् (which we have not studied) 7-4-47 अच उपसर्गात्तः । वृत्ति: अजन्तादुपसर्गात्परस्य ‘दा’ इत्यस्य घोरचस्त: स्यात्तादौ किति। The letter ‘त्’ is substituted in place of the vowel (‘आ’) of the verbal root √दा which has the घु-सञ्ज्ञा (ref. 1-1-20), when the following conditions are satisfied – (i) √दा is preceded by a उपसर्ग: which ends in a अच् (vowel) and (ii) √दा is followed by an affix which is कित् (has ककार: as a इत्) and begins with a तकार:।

Easy questions:

1.  Which सूत्रम् is used for the नकारादेश: (letter ‘न्’ as a substitute) in the form तान् (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् ‘तद्’, पुंलिङ्गे द्वितीया-बहुवचनम्)?

2. Can you spot a एकारादेश: (letter ‘ए’ as a substitute) in the verses?