Today we will look at the form इज्याम् fAs from श्रीमद्भागवतम् 3.12.37.

मैत्रेय उवाच
ऋग्यजुःसामाथर्वाख्यान्वेदान्पूर्वादिभिर्मुखैः । शस्त्रमिज्यां स्तुतिस्तोमं प्रायश्चित्तं व्यधात्क्रमात् ।। ३-१२-३७ ।।
आयुर्वेदं धनुर्वेदं गान्धर्वं वेदमात्मनः । स्थापत्यं चासृजद्वेदं क्रमात्पूर्वादिभिर्मुखैः ।। ३-१२-३८ ।।
इतिहासपुराणानि पञ्चमं वेदमीश्वरः । सर्वेभ्य एव वक्त्रेभ्यः ससृजे सर्वदर्शनः ।। ३-१२-३९ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
चातुर्होत्रसृष्टिक्रममाह । शस्त्रमप्रगीतमन्त्रस्तोत्रं होतुः कर्म । इज्यामध्वर्योः कर्म । स्तुतिस्तोमं स्तुतिः संगीतं, स्तोमं तदर्थमृक्समुदायं ‘त्रिवृत्स्तोमो भवति’ इत्यादिविहितमुद्गातृप्रयोज्यम् । प्रायश्चित्तं ब्राह्मम् ।। ३७ ।। उपवेदक्रममाह – आयुर्वेदमिति । आत्मनो मुखैः । स्थापत्यं विश्वकर्मशास्त्रम् ।। ३८ ।। ३९ ।।

Gita Press translation – Maitreya replied: Brahmā brought out the four Vedas called the Ṛgveda, the Yajurveda, the Sāmaveda and the Atharvaveda severally from his mouths facing the east, south, west and north; and in the same order did he create Śastra (the duty of the priest called Hotā) Ijyā (the duty of the Adhwaryu), Stutistoma (the duty of the Udgātā) and Prāyaścitta (the duty of the Brahmā) (37). In the same way he released Āyurveda (the science of medicine), Dhanurveda (the science of archery), Gandharvaveda (the science of music) and Sthāpatyaveda (the science of architecture) severally from his easterly and other mouths (38). The all-seeing Brahmā then discharged from all his four mouths the class of literature known by the name of Itihāsa and Purāṇa, which is recognized as the fifth Veda (39).

यजनमिज्या।

The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘इज्या’ is derived from the verbal root √यज् (यजँ देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु १. ११५७).

(1) यज् + क्यप्‌ । By 3-3-98 व्रजयजोर्भावे क्यप्‌ – The affix क्यप्‌ with a उदात्त: accent is used following the verbal root √व्रज् (व्रजँ गतौ १. २८६) and √यज् (यजँ देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु १. ११५७) – to denote in the feminine gender the sense of the verbal root as having attained to a completed state.
Note: The affix क्यप्‌ prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the affix क्तिन् prescribed by 3-3-94 स्त्रियां क्तिन्।

(2) यज् + य । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) य् अ ज् + य = इ अ ज् + य । By 6-1-15 वचिस्वपियजादीनां किति – The verbal roots √वच् (वचँ परिभाषणे २. ५८), √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३) and also the nine verbal roots beginning with √यज् (यजँ देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु १. ११५७) take सम्प्रसारणम् (ref. 1-1-45) when followed by an affix which is a कित्।
Note: The nine verbal roots √यज् etc are the last nine in the भ्वादि-गण:। They are as follows: √यज् (यजँ देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु १. ११५७), √वप् (डुवपँ बीजसन्ताने | छेदनेऽपि १. ११५८), √वह् (वहँ प्रापणे १. ११५९), √वस् (वसँ निवासे १. ११६०), √वे (वेञ् तन्तुसन्ताने १. ११६१), √व्ये (व्येञ् संवरणे १. ११६२), √ह्वे (ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च १. ११६३), √वद् (वदँ व्यक्तायां वाचि १. ११६४) and √श्वि (ट्वोँश्वि गतिवृद्ध्योः १. ११६५)।

(4) इज् + य । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च – When a सम्प्रसारणम् is followed by a अच् (vowel), there is a single replacement (in place of both the सम्प्रसारणम् and the following अच्) of the prior letter (the सम्प्रसारणम्)।

‘इज्य’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

Note: Since this प्रातिपदिकम् is used in the feminine gender we have to add the appropriate feminine affix (स्त्रीप्रत्यय:)।

(5) इज्य + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌ – The प्रातिपदिकानि ‘अज’ etc. and प्रातिपदिकानि ending in अकारः get the टाप् affix in the feminine gender.

(6) इज्य + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) इज्या । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।

(8) इज्या + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(9) इज्याम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘इज्या’ been used in Chapter Eleven of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-98 व्रजयजोर्भावे क्यप्‌ (used in step 1) the तत्त्वबोधिनी says – पित्करणं तूत्तरत्र तुगर्थम्। Please explain.

3. Where has the सूत्रम् 2-4-77 गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु been used in the verses?

4. Which सूत्रम् prescribes the affix ष्‍ट्रन् in स्तोत्रम्?

5. What prevents 7-2-116 अत उपधायाः from applying in the प्रातिपदिकम् ‘क्रम’ (used in क्रमात् in the verses)?

6. How would you say this in Sanskrit?
“A sacrifice purifies the mind of the one who performs the sacrifice.” Use the प्रातिपदिकम् ‘यजमान’ for ‘one who performs the sacrifice.’

Easy questions:

1. Can you spot the affix ‘श’ in the verses?

2. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘ए’ in सर्वेभ्यः and वक्त्रेभ्यः?

Today we will look at the form कीर्तिम् fAs from श्रीमद्भागवतम् 8.7.1.

अथापि कीर्तयाम्यङ्ग यथामति यथाश्रुतम् । कीर्तिं हरेः स्वां सत्कर्तुं गिरमन्याभिधासतीम् ।। ३-६-३६ ।।
एकान्तलाभं वचसो नु पुंसां सुश्लोकमौलेर्गुणवादमाहुः । श्रुतेश्च विद्वद्भिरुपाकृतायां कथासुधायामुपसम्प्रयोगम् ।। ३-६-३७ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
अङ्ग विदुर, अथापिहरेः कीर्तिं कीर्तयामि । यथाश्रुतं गुरुमुखात् । तदपि न सर्वात्मना, किंतु यथामति स्वमत्यनुसारेण । अन्याभिधा हरिव्यतिरिक्तार्थाभिधानं तया असतीं मलिनां स्वीयां वाचं सत्कर्तुं पवित्रीकर्तुम् ।। ३६ ।। अज्ञात्वापि यथामति कीर्तने श्रवणे वा आवश्यकं कैवल्यमित्याह । एकान्ततो लाभं नु निश्चितमाहुः । श्रुतेः श्रोत्रस्य । उपाकृतायां निरूपितायाम् । उपसंप्रयोगं सन्निधावर्पणम् ।। ३७ ।।

Gita Press translation – Yet, in order to purify my own speech which has been rendered foul by other (profane) talk, I proceed to sing, dear Vidura, the glory of Śrī Hari according to my own (poor) lights and on the basis of what I have heard (from my preceptor) (36). The wise declare that the sole utility of men’s speech decidedly lies in uttering the praised of the Lord, who is the foremost of those enjoying the highest renown, and that the sole utility of one’s ears lies in their coming into touch with the nectar-like discourses on Śrī Hari, delivered by learned men (37).

कीर्त्यत इति कीर्त्ति:/कीर्ति: derived from the verbal root √कॄत् (कॄतँ संशब्दने १०. १५५).

The ending अकार: of “कॄतँ” is an इत् as per 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) कॄत् + णिच् । By 3-1-25 सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यो णिच् – The affix णिच् is used after these words – “सत्य” ‘truth’ (which then takes the form of “सत्याप्” as exhibited in the सूत्रम्), “पाश” ‘fetter’, “रूप” ‘form’, “वीणा” ‘lute’, “तूल” ‘cotton’, “श्लोक” ‘celebration’, “सेना” ‘army’, “लोमन्” ‘hair of the body’, “त्वच” ‘skin’, “वर्मन्” ‘mail’, “वर्ण” ‘color’, “चूर्ण” ‘powder’ and the verbal roots belonging to the चुरादि-गणः। “णिच्” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।

(2) कॄत् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) किर् त् + इ । By 7-1-101 उपधायाश्च, a ॠकार:, when it is the penultimate (उपधा) letter of a धातु:, takes the इकारादेश:। As per 1-1-51 उरण् रपरः, the रेफ: is added to the इकार:।

(4) कीर्ति । By 8-2-78 उपधायां च, a इक् letter is elongated if it is followed by a रेफ: or वकार:, provided the रेफ: or वकार: is the penultimate letter (उपधा) of a verbal root and is followed by a consonant. “कीर्ति” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

(5) कीर्ति + क्तिन् । By 3-3-97 ऊतियूतिजूतिसातिहेतिकीर्तयश्च – ‘ऊति’, ‘यूति’, ‘जूति’, ‘साति’, ‘हेति’ and ‘कीर्ति’ are given as six ready-made feminine forms ending in the affix क्तिन् having a उदात्त: accent. Note: The affix युच् would have come here by 3-3-107 ण्यासश्रन्थो युच्। Instead we use the affix क्तिन् in order to get the form ‘कीर्त्ति’/’कीर्ति’ as given in 3-3-97.

(6) कीर्ति + ति । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। Note: The affix क्तिन् is prohibited from taking the augment इट् by 7-2-9 तितुत्रतथसिसुसरकसेषु च।

(7) कीर्त् + ति । By 6-4-51 णेरनिटि – The ‘णि’-प्रत्यय: is elided when followed by an आर्धधातुक-प्रत्यय: which does not have the augment इट्।

(8) कीर्त्ति/कीर्ति । By 8-4-65 झरो झरि सवर्णे। ‘कीर्त्ति’/’कीर्ति’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।

(9) कीर्ति + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(10) कीर्तिम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘कीर्ति’ been used in Chapter Ten of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-97 ऊतियूतिजूतिसातिहेतिकीर्तयश्च (used in step 5) the सिद्धान्तकौमुदी says – यूति:। जूति:। अनयोर्दीर्घत्वं च निपात्यते। Please explain.

3. Commenting on the same सूत्रम् the काशिका says – उदात्त इति वर्तते। Please explain.

4. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘वसुँ’ (in place of ‘शतृँ’) in the form विद्वद्भिः?

5. Which वार्तिकम् is used to derive the प्रातिपदिकम् ‘वाच्’ (used in वाचम् in the commentary)?

6. How would you say this in Sanskrit?
“One who sings the glory of Śrī Hari himself attains glory.” Use the अव्ययम् ‘स्वयम्’ for ‘himself.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-101 अतो दीर्घो यञि been used in the verses?

2. From which verbal root is आहु: derived?

Today we will look at the form संस्थितिम् fAs from श्रीमद्भागवतम् 3.19.27.

क्षितौ शयानं तमकुण्ठवर्चसं करालदंष्ट्रं परिदष्टदच्छदम् । अजादयो वीक्ष्य शशंसुरागता अहो इमं को नु लभेत संस्थितिम् ।। ३-१९-२७ ।।
यं योगिनो योगसमाधिना रहो ध्यायन्ति लिङ्गादसतो मुमुक्षया । तस्यैष दैत्यऋषभः पदा हतो मुखं प्रपश्यंस्तनुमुत्ससर्ज ह ।। ३-१९-२८ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
संस्थितिं मृत्युम् ।। २७ ।। असत आरोपिताल्लिङ्गाल्लिङ्गशरीरान्मोक्तुमिच्छया । वराहस्य पूर्वपादयोरेव करत्वात्करेणाहन्निति पदा हत इति चाविरुद्धम् । २८ ।।

Gita Press translation – Brahmā and others, who had now arrived (on the spot) saw the demon with fearful tusks lying on the ground, biting his lips, the glow on his face yet unfaded, and admiringly said, “Oh, who could meet such a (blessed) death! (27) Struck by a fore-foot of the Lord – whom Yogīs meditate upon in seclusion through Yoga in the form of abstract meditation, seeking freedom from their limitation, which is unreal – and gazing on His countenance, this crest-jewel of Diti’s sons has shuffled off his mortal coil! (28)

संस्थानं संस्थिति:।

The compound स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘संस्थिति’ is derived from the verbal root √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७) with the उपसर्ग: ‘सम्’।

(1) सम् स्था + क्तिन् । By 3-3-95 स्थागापापचो भावे – The affix क्तिन् is be used following the verbal root √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७) or √गै (गै शब्दे १. १०६५) or √पा (पा पाने १. १०७४) or √पच् (डुपचँष् पाके १. ११५१) to denote in the feminine gender the sense of the verbal root as having attained to a completed state.
Note: अङोऽपवादः । The affix क्तिन् prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the affix ‘अङ्’ prescribed by 3-3-106 आतश्चोपसर्गे (in the case of √स्था, √गै and √पा) and 3-3-104 षिद्भिदादिभ्योऽङ् (in the case of √पच्)।

(2) सम् स्था + ति । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

Note: The affix क्तिन् is prohibited from taking the augment इट् by 7-2-9 तितुत्रतथसिसुसरकसेषु च। In addition, 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ also blocks the augment इट् here because √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७) is अनुदात्तोपदश:।

(3) सम् स्थि + ति । By 7-4-40 द्यतिस्यतिमास्थामित्ति किति – A इकार: is substituted in place of the final letter of the verbal roots √दो (दो अवखण्डने ४. ४३), √सो (षो अन्तकर्मणि ४. ४२), √मा (मा माने २. ५७, माङ् माने शब्दे च ३. ७, माङ् माने ४. ३७, मेङ् प्रणिदाने १. १११६) and √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७) when followed by an affix which is कित् (has ककार: as a इत्) and begins with a तकार:।

(4) संस्थिति । By 8-3-23 मोऽनुस्वारः।

‘संस्थिति’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।

(5) संस्थिति + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(6) संस्थितिम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. In the last verse of which chapter of the गीता has the प्रातिपदिकम् ‘स्थिति’ been used?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-95 स्थागापापचो भावे (used in step 1) the काशिका says – भावग्रहणमर्थान्तरनिरासार्थम्। Please explain.

3. Commenting on the same सूत्रम् the सिद्धान्तकौमुदी says – कथमवस्था संस्थेति? व्यवस्थायामिति ज्ञापकात्। Please explain. Hint: The reference is to the सूत्रम् 1-1-34 पूर्वपरावरदक्षिणोत्तरापराधराणि व्यवस्थायामसंज्ञायाम्।

4. Can you spot the affix घिनुँण् in the verses?

5. Which सूत्रम् prescribes the affix ‘कि’ in ‘समाधि’?

6. How would you say this in Sanskrit?
“My mind is never stable.” Paraphrase to “There is never a stable state of my mind.” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘स्थिर’ (feminine ‘स्थिरा’) for ‘stable’ and the feminine प्रातिपदिकम् ‘स्थिति’ for ‘state.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 1-1-15 ओत् been used in the verses?

2. From which verbal root is ध्यायन्ति derived?

 

Today we will look at the form प्रतिपत्तिः fNs from श्रीमद्भागवतम् 3.6.23.

बुद्धिं चास्य विनिर्भिन्नां वागीशो धिष्ण्यमाविशत् । बोधेनांशेन बोद्धव्यप्रतिपत्तिर्यतो भवेत् ।। ३-६-२३ ।।
हृदयं चास्य निर्भिन्नं चन्द्रमा धिष्ण्यमाविशत् । मनसांशेन येनासौ विक्रियां प्रतिपद्यते ।। ३-६-२४ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
विक्रियां संकल्पादिरूपाम् ।। २४ ।।

Gita Press translation – Subsequently appeared in Him the intellect, the abode of Brahmā (the lord of Saraswatī, the goddess presiding over speech), who entered it along with his power, the faculty of understanding, the means of apprehending that which is to be known (23). Thereafter appeared in Him a heart, the abode of the moon-god, who entered it along with his power, the mind, by means of which the Jīva indulges in thoughts of various kinds (24).

प्रतिपदनम्। प्रतिपद्यतेऽनयेति वा प्रतिपत्तिः।

Note: In the verses, प्रतिपत्तिः is used as part of the compound बोद्धव्यप्रतिपत्तिः = बोद्धव्यस्य प्रतिपत्तिः।

The compound स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘प्रतिपत्ति’ is derived from the verbal root  √पद् (पदँ गतौ ४. ६५) preceded by the उपसर्ग: ‘प्रति’।

(1) प्रति पद् + क्तिन् । By 3-3-94 स्त्रियां क्तिन् – The affix क्तिन् may be used following a verbal root to denote in the feminine gender either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
Note: घञोऽपवादः । The affix क्तिन् prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the affix ‘घञ्’ prescribed by 3-3-18 भावे and 3-3-19 अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्।
Note: By the वार्तिकम् (under 3-3-94 स्त्रियां क्तिन्) सम्पदादिभ्‍यः क्विप् (क्तिन्नपीष्‍यते) – The affix क्विँप् (as well as क्तिन्) maybe used following the verbal root सम्पद् (√पद् (पदँ गतौ ४. ६५) preceded by the उपसर्ग: ‘सम्’) etc to denote in the feminine gender either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
‘प्रतिपद्’ is considered to belong to the सम्पदादि-गण:। See question 2.

(2) प्रति पद् + ति । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) प्रति पत् + ति । By 8-4-55 खरि च।

= प्रतिपत्ति ।

‘प्रतिपत्ति’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is प्रथमा-एकवचनम्।

(4) प्रतिपत्ति + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(5) प्रतिपत्ति + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) प्रतिपत्ति: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the affix क्तिन् been used for the last time in the गीता?

2. What would be the final form in this example if the affix क्विँप् were to be used (instead of the affix क्तिन्)?

3. Where else (besides in ‘प्रतिपत्ति’) has the affix क्तिन् been used in the verses?

4. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘न्’ in ‘भिन्न’?

5. Can you spot a कृत्य-प्रत्यय: in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“What should be done in that case?” Paraphrase to “What should be the course of action there?” Use the प्रातिपदिकम् ‘प्रतिपत्ति’ for ‘course of action.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः been used in the verses?

2. Can you spot the augment अट् in the verses?

Today we will look at the form सम्पद्भ्यः f-Ab-p from श्रीमद्भागवतम् 10.27.16.

श्रीभगवानुवाच
मया तेऽकारि मघवन्मखभङ्गोऽनुगृह्णता । मदनुस्मृतये नित्यं मत्तस्येन्द्रश्रिया भृशम् ।। १०-२७-१५ ।।
मामैश्वर्यश्रीमदान्धो दण्डपाणिं न पश्यति । तं भ्रंशयामि सम्पद्भ्यो यस्य चेच्छाम्यनुग्रहम् ।। १०-२७-१६ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
इन्द्रेण स्वाभिप्राये निवेदिते भगवानपि तथैवाह – मयेति । इन्द्रश्रिया देवराज्येन ।। १५ ।। १६ ।।

Gita Press translation – The glorious Lord said: It was in order to shower My grace on you and to put you incessantly in mind of Me, highly intoxicated as you were with the fortune of Indra, that the interruption of your worship was brought about by Me, O god of rain (15). Blinded with the pride of power and wealth, one takes no notice of Me, who wield the rod of punishment. Him (alone) do I cast down from an affluent state, on whom I intend to shower My grace (16).

सम्पदनम्। सम्पद्यतेऽनयेति वा सम्पत्।

The compound प्रातिपदिकम् ‘सम्पद्’ is derived from the verbal root  √पद् (पदँ गतौ ४. ६५) preceded by the उपसर्ग: ‘सम्’।

(1) सम् पद् + क्विँप् । By the वार्तिकम् (under 3-3-94 स्त्रियां क्तिन्) सम्पदादिभ्यः क्विप् (क्तिन्नपीष्यते) – The affix क्विँप् (as well as क्तिन्) maybe used following the verbal root सम्पद् (√पद् (पदँ गतौ ४. ६५) preceded by the उपसर्ग: ‘सम्’) etc to denote in the feminine gender either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.

(2) सम्पद् + व् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) सम्पद् । By 6-1-67 वेरपृक्तस्य – The वकारः which is अपृक्तः (a single letter affix) takes लोपः।
Note: “वे:” in the सूत्रम् is षष्ठी विभक्ति: of the प्रातिपदिकम् “वि”। The इकार: in “वि” is only for the sake of pronunciation (उच्चारणार्थ:) – so only वकार: is implied by “वि”।

‘सम्पद्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पञ्चमी-बहुवचनम् ।

(4) सम्पद् + भ्यस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of ‘भ्यस्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(5) सम्पद्भ्यः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the वार्तिकम् (under 3-3-94 स्त्रियां क्तिन्) सम्पदादिभ्यः क्विप् been used in the first five verses of Chapter One of the गीता?

2. Commenting on the वार्तिकम् – क्तिन्नपीष्यते the तत्त्वबोधिनी says – अस्त्रियामिति प्रतिषेधेन स्त्रियां वासरूपविधेरभावादिदमुक्तम्। Please explain. Hint: Refer to the सूत्रम् 3-1-94 वासरूपोऽस्त्रियाम्।

3. Can you spot the substitution ‘चिण्’ (in place of ‘च्लि’) in the verses?

4. Which सूत्रम् prescribes the affix अप् in the form अनुग्रहम्?

5. Where has the सूत्रम् 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“One should remember the Lord in prosperity as well as adversity.” Use the वार्तिकम् – सम्पदादिभ्यः क्विप् to form a प्रातिपदिकम् for ‘adversity.’

Easy questions:

1. Is there an alternate form for (हे) मघवन्?

2. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘छ्’ in the form इच्छामि?

Today we will look at the form दृष्टिम् fAs from श्रीमद्भागवतम् 8.7.1.

दृष्टिं ततः प्रतिनिवर्त्य निवृत्ततृष्णस्तूष्णीं भवेन्निजसुखानुभवो निरीहः । संदृश्यते क्व च यदीदमवस्तुबुद्ध्या त्यक्तं भ्रमाय न भवेत्स्मृतिरानिपातात् ।। ११-१३-३५ ।।
देहं च नश्वरमवस्थितमुत्थितं वा सिद्धो न पश्यति यतोऽध्यगमत्स्वरूपम् । दैवादपेतमुत दैववशादुपेतं वासो यथा परिकृतं मदिरामदान्धः ।। ११-१३-३६ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
तस्मात्ततो दृश्याद्दृष्टिं प्रतिनिवर्त्य निजसुखानुभवो भवेत् । तन्नैश्चल्यार्थं च निवृत्ततृष्णस्तूष्णीं निरीहश्च भवेत् । मनोवाक्कायव्यापाररहित इत्यर्थः । ननु देहवतः सर्वथा द्वैतदृष्टिप्रतिनिवर्तनायोगात्पुनः संसारः स्यादेव तत्राह – संदृश्यत इति । क्वचिदावश्यकाहारादिषु यद्यपीदं संदृश्यते तथापि पूर्वमवस्तुबुद्ध्या यत्त्यक्तं तत्पुनर्मोहाय न भवेदेव किंतु देहपातपर्यन्तं स्मृतिरिव स्मृतिः संस्कारमात्रेणावभासो भवेदित्यर्थः ।। ३५ ।। एतदेवोपपादयति – देहमिति । आसनादुत्थितमुत्थाय तत्रैव स्थितं ततः क्वचिदपेतं निर्गतं पुनस्तत्रैवोपेतं वा देहमपि नानुसंधत्ते, कुतोऽन्यत् । यतो येन देहेन स्वरूपमध्यगमज्ज्ञातवांस्तं देहम् । यतः कारणादिति वा । परिकृतं परिहितं वासो गतं स्थितं वा यथा न वेत्ति तद्वत् ।। ३६ ।।

Translation – (Therefore,) diverting one’s vision (mind) from the body etc., (which are all superimposed on the Self), one should remain absorbed in the realization of one’s own blissful nature. His thirst for enjoyment having ceased (once for all), he should keep quiet and effortless. Even if this body etc., is perceived (as a distinct reality) at times (while taking one’s meals, answering the calls of nature and so on), what has been dismissed as unreal (other than the Self) can no longer delude us, although its impression on the mind may continue till death (35). Nay, a man established in the Self no longer cognizes (even) his perishable body, by means of which he realized his self, as risen (from his seat), or settled (again), gone out (to some other place) or come (back) by chance, any more than a man blinded by intoxication caused by wine cognizes the garment worn by him as (still) on his person or fallen therefrom (36).

दर्शनं दृष्टिः।

The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘दृष्टि’ is derived from the verbal root  √दृश् (दृशिँर् प्रेक्षणे १. ११४३).

The ending ‘इर्’ of ‘दृशिँर्’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by the वार्त्तिकम् ‘इर इत्सञ्ज्ञा वाच्या’ and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) दृश् + क्तिन् । By 3-3-94 स्त्रियां क्तिन् – The affix क्तिन् may be used following a verbal root to denote in the feminine gender either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
Note: घञोऽपवादः । The affix क्तिन् prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the affix ‘घञ्’ prescribed by 3-3-18 भावे and 3-3-19 अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्।

See question 2.

(2) दृश् + ति । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

Note: The affix क्तिन् is prohibited from taking the augment इट् by 7-2-9 तितुत्रतथसिसुसरकसेषु च। In addition, 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ also blocks the augment इट् here because √दृश् (दृशिँर् प्रेक्षणे १. ११४३) is अनुदात्तोपदश:।
Note: 1-1-5 क्क्ङिति च stops the गुण: substitution (in the place of the penultimate letter ‘ऋ’ of the अङ्गम् ‘दृश्’) which would have been done by 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।

(3) दृष् + ति । By 8-2-36 व्रश्च-भ्रस्ज-सृज-मृज-यज-राज-भ्राजच्छशां षः, the seven verbal roots listed (“व्रश्च्”, “भ्रस्ज्”, “सृज्”, “मृज्”, “यज्”, “राज्”, “भ्राज्”) and terms ending in a छकारः or शकारः get षकारः as a replacement, when they are at the end of a पदम् or are followed by a झल् letter. As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य only the ending letter ‘श्’ of ‘दृश्’ is replaced by ‘ष्’।

(4) दृष्टि । By 8-4-41 ष्टुना ष्टुः।

‘दृष्टि’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।

(5) दृष्टि + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(6) दृष्टिम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Where has दृष्टिम् been used in the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-94 स्त्रियां क्तिन् (used in step 1), the सिद्धान्त-कौमुदी says – अजपौ तु परत्वाद्बाधते । And on this the तत्त्वबोधिनी clarifies – तयोरवकाशः – चयः। लवः। क्तिनोऽवकाशः – कृतिः। दृतिः। चिनोतिस्तौतिभ्यां तु स्त्रियामुभयप्रसङ्गे परत्वात् क्तिन्नित्यर्थः। Please explain.

3. Where else (besides in दृष्टिम्) has the affix क्तिन् been used in the verses?

4. Which सूत्रम् prescribes the affix क्वरप्‌ in नश्वरम्?

5. Where has the सूत्रम् 3-1-55 पुषादिद्युताद्यॢदितः परस्मैपदेषु been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Śrī Kṛṣṇa granted divine vision to Arjuna.” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘दिव्य’ (feminine ‘दिव्या’) for ‘divine.’ Use चतुर्थी विभक्ति: with ‘Arjuna.’

Easy questions:

1. Can you spot the affix यक् in the verses?

2. What would be an alternate form for वेत्ति (used in the commentary)?

Today we will look at the form उदधिः mNs from श्रीमद्-वाल्मीकि-रामायणम् 6.22.47.

एवमुक्त्वोदधिर्नष्टः समुत्थाय नलस्ततः । अब्रवीद्वानरश्रेष्ठो वाक्यं रामं महाबलः ।। ६-२२-४७ ।।
अहं सेतुं करिष्यामि विस्तीर्णे मकरालये । पितुः सामर्थ्यमासाद्य तत्त्वमाह महोदधिः ।। ६-२२-४८ ।।
दण्ड एव परो लोके पुरुषस्येति मे मतिः । धिक् क्षमामकृतज्ञेषु सान्त्वं दानमथापि वा ।। ६-२२-४९ ।।
अयं हि सागरो भीमः सेतुकर्मदिदृक्षया । ददौ दण्डभयाद् गाधं राघवाय महोदधिः ।। ६-२२-५० ।।

Gita Press translation – Having spoken as aforesaid, the sea-god went out of sight. Springing on his feet, Nala, the foremost of the monkeys, thereupon submitted as follows to Śrī Rāma, who was endowed with extraordinary might :- (47) “Acquiring the skill of my father (by virtue of the boon granted by him), I shall build a bridge over the extensive deep (the abode of alligators). Ocean has spoken the (bare) truth (48). Punishment is the best course open to a man in the world in relation to the ungrateful: such is my mind. A plague on forbearance and conciliation and even so on gift (in relation to such people)! (49) This formidable Ocean, excavated and expanded by Sāgara (a forbear of yours), has actually allowed a passage to Śrī Rāma (yourself) in fear of punishment (rather than from gratitude) actuated as he was by a desire to witness the construction of a bridge (across it) (50).

उदकं धीयतेऽस्मिन् = उदधि: (समुद्र:)।

The compound प्रातिपदिकम् ‘उदधि’ is derived from the verbal root  √धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११) in composition with the object ‘उदक’।

The “डु” at the beginning of this धातुः gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-5 आदिर्ञिटुडवः। The ञकारः at the end gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम्। Both take लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) उदक + ङस् (ref: 2-3-65 कर्तृकर्मणोः कृति) + धा + कि । By 3-3-93 कर्मण्यधिकरणे च – To denote the locus of the action, the affix ‘कि’ may be used following a verbal root which has the designation ‘घु’ (ref. 1-1-20 दाधा घ्वदाप्) when in composition with a पदम् which denotes the object (of the action.)

(2) उदक + ङस् + धा + इ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) उदक + ङस् + ध् + इ । By 6-4-64 आतो लोप इटि च – The ending आकार: of an अङ्गम् takes लोप: when followed by a vowel-beginning आर्धधातुक-प्रत्यय: that has either:
(i) a “इट्”-आगम: or
(ii) a ककार: or ङकार: as an इत्।

= उदक + ङस् + धि

We form a compound between ‘उदक ङस्’ (which is the उपपदम्) and ‘धि’ by using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ् – A सुबन्तम् (term ending in a सुँप् affix) having the designation ‘उपपद’ (in this case ‘उदक ङस्’) invariably compounds with a syntactically related term (in this case ‘धि’) as long as the compound does not end in a तिङ् affix.

In the compound, ‘उदक ङस्’ is placed in the prior position as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्‌ – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position. Note: Here ‘उदक ङस्’ is the उपपदम् and hence it gets the उपसर्जन-सञ्ज्ञा by 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – A term denoted by a word (in this case ‘उपपदम्’) ending in a nominative case in a सूत्रम् (in this case 2-2-19 उपपदमतिङ्) which prescribes a compound gets the designation ‘उपसर्जन’।

‘उदक + ङस् + धि’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

(4) उदकधि । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।

(5) उदधि । By 6-3-57 उदकस्योदः संज्ञायाम् – When followed by a उत्तरपदम् (latter member of the compound), the word ‘उदक’ is substituted by ‘उद’ provided the compound denotes a proper name. As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य the entire term ‘उदक’ is replaced by ‘उद’।

Note: In the case where उदधि: does not denote a proper name – for example उदधिर्घट: – we have to use the next सूत्रम् in the अष्टाध्यायी which is 6-3-58 पेषंवासवाहनधिषु च।

See question 2.

‘उदधि’ meaning ‘समुद्र’ is used in the masculine gender.

The विवक्षा is प्रथमा-एकवचनम्।

(6) उदधि + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(7) उदधि + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) उदधि: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the affix ‘कि’ been used in the first two verses of Chapter Ten of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 6-3-58 पेषंवासवाहनधिषु च (referred to in step 5) the सिद्धान्तकौमुदी says – समुद्रे तु पूर्वेण सिद्धम्। Please explain.

3. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘क्’ in the form वाक्यम्?

4. Where has the सूत्रम् 8-2-77 हलि च been used in the verses?

5. Which वार्तिकम् is used to derive the प्रातिपदिकम् ‘भय’ (used in the compound दण्डभयाद् in the verses)?

6. How would you say this in Sanskrit?
“The circuit of worldly life is like a formidable ocean. The Name of the Lord is like a boat by which a person may be able to cross that (ocean.)” Use the masculine प्रातिपदिकम् ‘संसार’ for ‘the circuit of worldly life.’ Use a word from the verses for ‘formidable.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-1-111 ऋत उत्‌ been used in the verses?

2. Which सूत्रम् prescribes the augment ईट् in the form अब्रवीत्?

Today we will look at the form अब्धिम् mAs from श्रीमद्भागवतम् 8.7.1.

श्रीशुक उवाच
ते नागराजमामन्त्र्य फलभागेन वासुकिम् । परिवीय गिरौ तस्मिन्नेत्रमब्धिं मुदान्विताः ।। ८-७-१ ।।
आरेभिरे सुसंयत्ता अमृतार्थे कुरूद्वह । हरिः पुरस्ताज्जगृहे पूर्वं देवास्ततोऽभवन् ।। ८-७-२ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
फलभागेन तवाप्यमृते भागो भविष्यतीत्यामन्त्र्य संमन्त्र्य वासुकिं नेत्रं गिरौ परिवीय संवेष्ट्याब्धिं मथितुमारेभिरे ।। १ ।। वासुकेर्मुखं तीव्रं दैत्यान् ग्राहयितुमेव पूर्वं हरिः पुरस्तान्मुखे जगृहे । ततोऽभवन्मुखं जगृहुः ।। २ ।।

Gita Press translation – Śrī Śuka resumed : Summoning Vāsuki, the king of serpents, by assuring him of his (due) share in the rewards (in the form of nectar) and twining him round that mountain as a cord (for whirling it round), the gods and the demons, full of joy, commenced churning the ocean (of milk) for the sake of nectar, fully prepared (for the uphill task), O scion of Kuru! Śrī Hari, first of all, grasped the serpent in the fore part (at its head) and the gods (too) ranged on that side (1-2).

आपो धीयन्तेऽस्मिन् = अब्धिः ।

The compound प्रातिपदिकम् ‘अब्धि’ is derived from the verbal root  √धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११) in composition with the object ‘अप्’।

(1) अप् + आम् (ref: 2-3-65 कर्तृकर्मणोः कृति) + धा + कि । By 3-3-93 कर्मण्यधिकरणे च – To denote the locus of the action, the affix ‘कि’ may be used following a verbal root which has the designation ‘घु’ (ref. 1-1-20 दाधा घ्वदाप्) when in composition with a पदम् which denotes the object (of the action.)

(2) अप् + आम् + धा + इ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) अप् + आम् + ध् + इ । By 6-4-64 आतो लोप इटि च – The ending आकार: of an अङ्गम् takes लोप: when followed by a vowel-beginning आर्धधातुक-प्रत्यय: that has either:
(i) a “इट्”-आगम: or
(ii) a ककार: or ङकार: as an इत्।

= अप् + आम् + धि ।

We form a compound between ‘अप् आम्’ (which is the उपपदम्) and ‘धि’ by using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ् – A सुबन्तम् (term ending in a सुँप् affix) having the designation ‘उपपद’ (in this case ‘अप् आम्’) invariably compounds with a syntactically related term (in this case ‘धि’) as long as the compound does not end in a तिङ् affix.

In the compound, ‘अप् आम्’ is placed in the prior position as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्‌ – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position. Note: Here ‘अप् आम्’ is the उपपदम् and hence it gets the उपसर्जन-सञ्ज्ञा by 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – A term denoted by a word (in this case ‘उपपदम्’) ending in a nominative case in a सूत्रम् (in this case 2-2-19 उपपदमतिङ्) which prescribes a compound gets the designation ‘उपसर्जन’।

(4) अप् + धि । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।

(5) अब्धि । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते।

‘अब्धि’ is used in the masculine gender.

The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।

(6) अब्धि + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(7) अब्धिम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘अप्’ been used in Chapter Seven of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-93 कर्मण्यधिकरणे च (used in step 1) the काशिका says – अधिकरणग्रहणमर्थान्तरनिरासार्थम्। Please explain.

3. Commenting further on the same सूत्रम् the काशिका says – चकारः प्रत्ययानुकर्षणार्थः। Please explain.

4. Which सूत्रम् justifies the use of the affix ‘तुमुँन्’ in the form मथितुम् used in the commentary? Which सूत्रम् justifies it in ग्राहयितुम्?

5. Which कृत् affix is used to form the प्रातिपदिकम् ‘उद्वह’ (used as part of the compound कुरूद्वह in the verses)? Hint: The विग्रह-वाक्यम् is उद्वहतीति (उद्वहति इति) उद्वह:।

6. How would you say this in Sanskrit?
“The ocean is called a mine of jewels.” Use the masculine प्रातिपदिकम् ‘आकर’ for ‘mine.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि been used in the verses?

2. Which सूत्रम् prescribes the affix ‘स्य’ in the form भविष्यति used in the commentary?

Today we will look at the form सन्धिः mNs from श्रीमद्-वाल्मीकि-रामायणम् 6.35.9.

विद्यास्वभिविनीतो यो राजा राजन्नयानुगः । स शास्ति चिरमैश्वर्यमरींश्च कुरुते वशे ।। ६-३५-७ ।।
संदधानो हि कालेन विगृह्णंश्चारिभिः सह । स्वपक्षे वर्धनं कुर्वन्महदैश्वर्यमश्नुते ।। ६-३५-८ ।।
हीयमानेन कर्तव्यो राज्ञा संधिः समेन च । न शत्रुमवमन्येत ज्यायान्कुर्वीत विग्रहम् ।। ६-३५-९ ।।
तन्मह्यं रोचते संधिः सह रामेण रावण । यदर्थमभियुक्तोऽसि सीता तस्मै प्रदीयताम् ।। ६-३५-१० ।।
तस्य देवर्षयः सर्वे गन्धर्वाश्च जयैषिणः । विरोधं मा गमस्तेन संधिस्ते तेन रोचताम् ।। ६-३५-११ ।।

Gita Press translation – “That monarch, O king, who is well-versed in the (fourteen) sciences and follows the path of prudence enjoys sovereignty for a long time and brings his enemies under subjection (7). Concluding peace or contending with his enemies as occasion demands, and strengthening his own party, a ruler enjoys great power (8). Peace should be concluded by a ruler who is ruling strength as well as by him who is equally matched (in strength with his enemy). He should in no case under-rate his enemy and should wage war (against him) if he is superior (in strength to his enemy) (9). Therefore, O Rāvaṇa alliance with Rāma finds favor with me. Let Sītā, for whose sake you have been attacked (by him), be restored to him (10). Celestial sages as well as Gandharvas (heavenly musicians) all wish him victory. (Therefore) do not antagonize him; let an alliance with him find favor with you (11).

सन्धानं सन्धि:/संधि:।

The प्रातिपदिकम् ‘सन्धि/संधि’ is derived from the verbal root √धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११) with the उपसर्ग: ‘सम्’।

The “डु” at the beginning of this धातुः gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-5 आदिर्ञिटुडवः। The ञकारः at the end gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम्। Both take लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) सम् धा + कि । By 3-3-92 उपसर्गे घोः किः – Following a verbal root which has the designation ‘घु’ (ref. 1-1-20 दाधा घ्वदाप्) and is in conjunction with a उपसर्ग:, the affix ‘कि’ may be used to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.

(2) सम् धा + इ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) सम् ध् + इ । By 6-4-64 आतो लोप इटि च – The ending आकार: of an अङ्गम् takes लोप: when followed by a vowel-beginning आर्धधातुक-प्रत्यय: that has either:
(i) a “इट्”-आगम: or
(ii) a ककार: or ङकार: as an इत्।

(4) संधि । By 8-3-23 मोऽनुस्वारः।

(5) सन्धि/संधि । By 8-4-59 वा पदान्तस्य।

‘सन्धि/संधि’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

Note: Words ending in the affix ‘कि’ derived using the सूत्रम् 3-3-92 are used in the masculine gender. The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्।

(6) सन्धि/संधि + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(7) सन्धि/संधि + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) सन्धि:/संधि: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-3-92 उपसर्गे घोः किः been used in the last twenty verses of Chapter Two of the गीता?

2. Commenting on the affix ‘कि’ (used in step 1) the काशिका says – कित्करणमातो लोपार्थम्। Please explain.

3. Can you spot the affix ‘णिनिँ’ in the verses?

4. Which वार्तिकम् prescribes the affix अप् in the form वशे?

5. Where has the सूत्रम् 3-1-55 पुषादिद्युताद्यॢदितः परस्मैपदेषु been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Śrī Rāma made an alliance with Sugrīva.”

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-4-66 घुमास्थागापाजहातिसां हलि been used in a तिङन्तं पदम् in the verses?

2. Which सूत्रम् prescribes the affix ‘श्नु’ in अश्नुते?

Today we will look at the form स्वप्नात् m-Ab-s from श्रीमद्भागवतम् 11.11.13.

एवं विरक्तः शयन आसनाटनमज्जने । दर्शनस्पर्शनघ्राणभोजनश्रवणादिषु ।। ११-११-११ ।।
न तथा बध्यते विद्वांस्तत्र तत्रादयन्गुणान् । प्रकृतिस्थोऽप्यसंसक्तो यथा खं सवितानिलः ।। ११-११-१२ ।।
वैशारद्येक्षयासङ्गशितया छिन्नसंशयः । प्रतिबुद्ध इव स्वप्नान्नानात्वाद्विनिवर्तते ।। ११-११-१३ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
वैलक्षण्यान्तरं वदन् ‘किं भुञ्जीत’ इत्यादिप्रश्नोत्तरमाह – एवमिति त्रिभिः । अन्यगतमेव कर्म मां बध्नातीत्येवं विरक्तो विद्वान् । तथा अविद्वानिव शयनासनादिषु न बध्यते । कुतः । तत्र तत्र विषयेषु गुणानिन्द्रियाण्यादयन् भोजयंस्तत्साक्षित्वेन वर्तमानो न तु स्वयमदन् । एतदेव कुतस्तत्राह – प्रकृतिस्थोऽपीति सार्धेन । यथा खं सर्वत्र स्थितमपि न सज्जते । यथा सविता जले प्रतिबिम्बितोऽपि । यथानिलः सर्वत्र संचरन्नपि तद्वत् ।। ११ ।। ।।१२ ।। असङ्गेन वैराग्येण शितया तीक्ष्णया छिन्नाः संशया असंभावनादयो यस्य सः । नानात्वाद्देहादिप्रपञ्चात् ।। १३ ।।

Gita Press translation – Thus remaining free from passion while (lying) in bed, sitting, moving about, bathing, seeing, touching, smelling, eating and hearing etc., and allowing the (three) Guṇas (in the form of the senses) to enjoy the various objects of the senses, the enlightened soul does not get bound (by such actions) like the ignorant man. Though continuing in his psycho-physical organism (which is a modification of Prakṛti) he remains unattached to it like the sky, the sun (which remains unattached to the water in which it is reflected) or the wind (which remains unattached even though blowing everywhere) (11-12). With (all) his doubts resolved by (the sword of) his penetrating intellect whetted by (all-round) detachment he turns away from the sense of diversity, even as one who has woke up from a dream turns away from it (13).

स्वपनं स्वप्न:।

The प्रातिपदिकम् ‘स्वप्न’ is derived from the verbal root √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३).

(1) स्वप् + नन् । By 3-3-91 स्वपो नन् – Following the verbal root √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३) the affix ‘नन्’ may be used to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.

(2) स्वप् + न । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

Note: The affix नन् is prohibited from taking the augment इट् by 7-2-8 नेड् वशि कृति। In addition, 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ also blocks the augment इट् here because √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३) is अनुदात्तोपदश:।

= स्वप्न । ‘स्वप्न’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

‘स्वप्न’ is a पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम्। The विवक्षा is पञ्चमी-एकवचनम्।

(3) स्वप्न + ङसिँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।

(4) स्वप्न + आत् । By 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः – Following a अङ्गम् ending in a अकार:, the affixes ‘टा’, ‘ङसिँ’ and ‘ङस्’ are replaced respectively by ‘इन’, ‘आत्’ and ‘स्य’। As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य the entire affix ‘ङसिँ’ is replaced by ‘आत्’। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending तकार: of ‘आत्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(5) स्वप्नात् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘स्वप्न’ been used in Chapter Eighteen of the गीता?

2. Can you recall another सूत्रम् (besides 3-3-91 स्वपो नन्) in which पाणिनि: specifically mentions the verbal root √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३)?

3. Can you spot affix तृच् in the verses?

4. What would be an alternate form for विद्वान्?

5. Where has the सूत्रम् 3-1-26 हेतुमति च been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“I saw you in a dream.” Use लुँङ् to express the past tense.

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the elision of the letter ‘न्’ in the form बध्यते?

2. Can you spot the affix श्नम् in the commentary?