Home » Example for the day » परितोषात् m-Ab-s

परितोषात् m-Ab-s

Today we will look at the form परितोषात् m-Ab-s from अभिज्ञान-शकुन्तलम् 1-2.

आ परितोषाद्विदुषां न साधु मन्ये प्रयोगविज्ञानम् ।
बलवदपि शिक्षितानामात्मन्यप्रत्ययं चेतः ।। २ ।।

Translation – I do not consider skill in the representation of plays to be good (perfect) until (it causes) the satisfaction of the learned (audience); the mind of even those who are very well instructed has no confidence in itself.

परितोषात् is पञ्चमी-एकवचनम् of the पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘परितोष’।

(1) परितोष + ङसिँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। As per 2-3-10 पञ्चम्यपाङ्परिभिः – A fifth case affix (‘ङसिँ’, ‘भ्याम्’, ‘भ्यस्’) is used following a प्रातिपदिकम् (nominal stem) co-occurring with ‘अप’/’परि’/’आङ्’ used as a कर्मप्रवचनीय:। In the present example ‘परितोष’ is co-occurring with ‘आङ्’ which has the designation कर्मप्रवचनीय: here as per 1-4-89 आङ् मर्यादावचने – The term ‘आङ्’ gets the designation कर्मप्रवचनीय: when used in the meaning of ‘up to (but excluding) a limit.’ Note: The ending consonant ‘ङ्’ of ‘आङ्’ is a इत् as per 1-3-3 हलन्त्यम् and is elided by 1-3-9 तस्य लोपः

See question 2.

(2) परितोष + आत् । By 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः – Following a अङ्गम् ending in the letter ‘अ’, the affixes ‘टा’, ‘ङसिँ’ and ‘ङस्’ are replaced respectively by ‘इन’, ‘आत्’ and ‘स्य’। Note: Since the substitute ‘आत्’ has more than one letter, as per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the entire affix (and not just its last letter) is replaced by ‘आत्’।
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘त्’ of ‘आत्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(3) परितोषात् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः

Questions:

1. Where has the combination of 1-4-89 आङ् मर्यादावचने and 2-3-10 पञ्चम्यपाङ्परिभिः been used in Chapter Eight of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 1-4-89 आङ् मर्यादावचने (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – वचनग्रहणादभिविधावपि। Please explain.

3. Commenting on the सूत्रम् 2-3-10 पञ्चम्यपाङ्परिभिः (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – परिरत्र वर्जने। To this the तत्त्वबोधिनी adds the comment – अत्र पञ्चमीविधौ वर्जनार्थेनापेन साहचर्यादिति भाव:। Please explain.

4. Which कृत् affix is used to form the प्रातिपदिकम् ‘परितोष’?

5. Can you spot the (optional) substitution ‘वसुँ’ (in place of ‘शतृँ’) in the verse?

6. How would you say this in Sanskrit?
“I do not consider knowledge to be good (perfect) until (it gives rise to) humility.” To form a प्रातिपदिकम् for ‘humility’ use the affix अच् (prescribed by the सूत्रम् 3-3-56 एरच्) following the verbal root √नी (णीञ् प्रापणे #१. १०४९) preceded by the उपसर्ग: ‘वि’।

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the सम्प्रसारणम् in the form विदुषाम्?

2. Where has the affix श्यन् been used in the verses?


1 Comment

  1. 1. Where has the combination of 1-4-89 आङ् मर्यादावचने and 2-3-10 पञ्चम्यपाङ्परिभिः been used in Chapter Eight of the गीता?
    Answer: The combination of 1-4-89 आङ् मर्यादावचने and 2-3-10 पञ्चम्यपाङ्परिभिः been used in आ ब्रह्मभुवनात् (नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘ब्रह्मभुवन’, पञ्चमी-एकवचनम्) in the following verse –
    आ ब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन |
    मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते || 8-16||

    2. Commenting on the सूत्रम् 1-4-89 आङ् मर्यादावचने (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – वचनग्रहणादभिविधावपि। Please explain.
    Answer: वचनग्रहणादभिविधावपि – The mention of ‘वचन’ in the सूत्रम् 1-4-89 आङ् मर्यादावचने tells us that ‘आङ्’ gets the designation कर्मप्रवचनीय: even when used in the meaning of अभिविधौ – ‘up to (and including) a limit.’

    3. Commenting on the सूत्रम् 2-3-10 पञ्चम्यपाङ्परिभिः (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – परिरत्र वर्जने। To this the तत्त्वबोधिनी adds the comment – अत्र पञ्चमीविधौ वर्जनार्थेनापेन साहचर्यादिति भाव:। Please explain.
    Answer: For the सूत्रम् 2-3-10 पञ्चम्यपाङ्परिभिः to apply ‘परि’ must be used in the sense of वर्जने ‘excluding.’ We infer this from the fact that in this सूत्रम् 2-3-10 (which prescribes a fifth case affix) ‘परि’ is associated with ‘अप’ which has the sense of वर्जने ‘excluding.’

    4. Which कृत् affix is used to form the प्रातिपदिकम् ‘परितोष’?
    Answer: The कृत् affix ‘घञ्’ is used to form the प्रातिपदिकम् ‘परितोष’ – derived from the verbal root √तुष् (तुषँ प्रीतौ ४. ८१) preceded by the उपसर्गः ‘परि’।
    तुष् + घञ् । By 3-3-18 भावे – The affix घञ् may be used following a verbal root to denote the sense of the verbal root as having attained to a completed state.
    = तुष् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
    = तोष् + अ । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
    = तोष । ‘तोष’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
    Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.
    ‘तोष’ is compounded with the उपसर्गः ‘परि’ using the सूत्रम् 2-2-18 कुगतिप्रादयः।
    परि + तोष = परितोष । ‘परितोष’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

    5. Can you spot the (optional) substitution ‘वसुँ’ (in place of ‘शतृँ’) in the verse?
    Answer: The (optional) substitution ‘वसुँ’ (in place of ‘शतृँ’) occurs in the form विदुषाम् (प्रातिपदिकम् ‘विद्वस्’, पुंलिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम्) – derived from the verbal root √विद् (विदँ ज्ञाने २. ५९).

    विद् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
    = विद् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
    = विद् + शतृँ । By 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे। Note: As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, ‘शतृँ’ has the परस्मैपद-सञ्ज्ञा, while as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। As per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the verbal root √विद् (विदँ ज्ञाने २. ५९) takes a परस्मैपदम् affix and therefore ‘शतृँ’ is chosen and not ‘शानच्’।
    Note: ‘शतृँ’ has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्। Since ‘शतृँ’ is अपित् (does not have the letter ‘प्’ as a इत्) it behaves ङिद्वत् (as if it has the letter ‘ङ्’ as a इत्) by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्।
    = विद् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
    = विद् + शप् + अत् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
    = विद् + अत् । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
    = विद् + वसुँ । By 7-1-36 विदेः शतुर्वसुः – When following a अङ्गम् consisting of the verbal root √विद् (विदँ ज्ञाने २. ५९), the affix ‘शतृँ’ is optionally replaced by a ‘वसुँ’। As per 1-1-55 अनेकाल् शित् सर्वस्य, the entire affix ‘शतृँ’ is replaced by ‘वसुँ’।
    Note: As per 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ, ‘वसुँ’ also has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा and behaves ङिद्वत्। Since ‘वसुँ’ has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा there is no question of applying 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः (which requires a आर्धधातुक-प्रत्यय:)। And ‘वसुँ’ being ङिद्वत् allows 1-1-5 क्क्ङिति च to stop 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
    = विद् + वस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
    = विद्वस् ।
    ‘विद्वस्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
    For the derivation of the form विदुषाम् (पुंलिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् ‘विद्वस्’ please see answer to easy question 1 below.

    6. How would you say this in Sanskrit?
    “I do not consider knowledge to be good (perfect) until (it gives rise to) humility.” To form a प्रातिपदिकम् for ‘humility’ use the affix अच् (prescribed by the सूत्रम् 3-3-56 एरच्) following the verbal root √नी (णीञ् प्रापणे #१. १०४९) preceded by the उपसर्ग: ‘वि’।
    Answer: आ विनयात् विद्या साध्वी न मन्ये = आ विनयाद् विद्या साध्वी न मन्ये।

    Easy questions:
    1. Which सूत्रम् prescribes the सम्प्रसारणम् in the form विदुषाम्?
    Answer: The सूत्रम् 6-4-131 वसोः सम्प्रसारणम् prescribes the सम्प्रसारणम् in the form विदुषाम् (प्रातिपदिकम् ‘विद्वस्’, पुंलिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम्)।

    विद्वस् + आम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। The अङ्गम् ‘विद्वस्’ gets the भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्। This allows 6-4-131 to apply below.
    Note: 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of ‘आम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।
    = विदु अस् + आम् । By 6-4-131 वसोः सम्प्रसारणम् – the अङ्गम् that ends in the ‘वसुँ’ affix and has the भ-सञ्ज्ञा takes सम्प्रसारणम्। As per 6-1-37 न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्, the last यण् letter (the latter letter ‘व्’ of the अङ्गम् ‘विद्वस्’) takes the सम्प्रसारणम्।
    = विदुस् + आम् । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च।
    = विदुष् + आम् । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः।
    = विदुषाम् ।

    2. Where has the affix श्यन् been used in the verses?
    Answer: The affix श्यन् has been used in the form मन्ये – derived from the verbal root √मन् (मनँ ज्ञाने ४. ७३).

    Please see answer to question 1 in the following comment for derivation of the form मन्ये – http://avg-sanskrit.org/2012/01/25/मेनिरे-3ap-लिँट्/

Leave a comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Recent Posts

July 2014
M T W T F S S
 123456
78910111213
14151617181920
21222324252627
28293031  

Topics