Today we will look at the form द्विट् mNs from श्रीमद्भागवतम् 4.3.24.

तत्ते निरीक्ष्यो न पितापि देहकृद्दक्षो मम द्विट्तदनुव्रताश्च ये । यो विश्वसृग्यज्ञगतं वरोरु मामनागसं दुर्वचसाकरोत्तिरः ।। ४-३-२४ ।।
यदि व्रजिष्यस्यतिहाय मद्वचो भद्रं भवत्या न ततो भविष्यति । सम्भावितस्य स्वजनात्पराभवो यदा स सद्यो मरणाय कल्पते ।। ४-३-२५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
तत्तस्मात्त्वया न निरीक्ष्यः । देहकृदपीति पोषकत्वादिभिरौपचारिकपितृत्वव्यावृत्त्यर्थम् । द्विट् शत्रुः । तदेवाह । हे वरोरु, यो दक्षो विश्वसृजां यज्ञगतं मां निरपराधं तिरोऽकरोत्तिरस्कृतवान् ।। २४ ।। विपक्षे दोषमाह – यदीति । मद्वचोऽतिहायातिक्रम्य । यतः संभावितस्य सुप्रतिष्ठितस्य यदा पराभवो भवति तदा स पराभवस्तस्य मरणाय कल्पते ।। २५ ।।

Gita Press translation – Therefore, you should never look at the face of Dakṣa – even though he is your father, your very procreator – nor of those who are devoted to him, because he bears ill-will to me and offered indignity to me by abusing me, O charming lady, when I visited the sacrifice performed by the lords of created beings, even though I did no wrong to him (24). If you ignore my advice and go there, no good will come to you thereby. For, when a man who is held in high esteem suffers indignity at the hands of a relation, the affront forthwith causes his death (25).

द्वेष्टीति द्विट् ।

“द्विष्” is a कृदन्त-प्रातिपदिकम् (participle form) derived from the verbal root √द्विष् (द्विषँ अप्रीतौ, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. ३).

The प्रातिपदिकम् “द्विष्” is derived as follows:

(1) द्विष् + क्विँप् । By the 3-2-76 क्विप् च – (In addition to the affixes mentioned in the सूत्रम् 3-2-74) the affix “क्विँप्” may also be used (following any verbal root with or without the presence of a उपपदम्।)

(2) द्विष् + व् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) द्विष् । By 6-1-67 वेरपृक्तस्य – The वकारः which is अपृक्तः (a single letter प्रत्ययः), takes लोपः। As per 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्यय:, herevthe वकारः has अपृक्त-सञ्ज्ञा। Note: The affix क्विँप् is a कित्। This enables 1-1-5 क्क्ङिति च to stop 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।

“द्विष्” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।

(4) द्विष् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(5) द्विष् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः.

(6) द्विष् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल् – A single letter affix “सुँ”, “ति” or “सि” is dropped following a base ending in a consonant or in the long feminine affix “ङी” or “आप्”। Note: “द्विष्” gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।

(7) द्विड् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, a झल् letter that occurs at the end of a पदम् it is replaced by a जश् letter.

(8) द्विट्/द्विड् । By 8-4-56 वाऽवसाने, a झल् letter is optionally replaced by a चर् letter when nothing follows.

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-2-76 क्विप् च (used in step 1) been used in the last ten verses of Chapter Six of the गीता?

2. The काशिका gives the वृत्ति: of the सूत्रम् 3-2-76 क्विप् च as follows – सर्वधातुभ्यः सोपपदेभ्यो निरुपपदेभ्यश्च छन्दसि भाषायां च क्विप् प्रत्ययो भवति। Commenting on the term निरुपपदेभ्यश्च used in the वृत्ति:, the पदमञ्जरी says – एतदपिशब्दस्य सर्वोपाधिव्यभिचारार्थस्यानुवृत्तेर्लभ्यते, न तु सुपीत्यस्य निवृत्ते:, उत्तरसूत्रे ‘सुप्युपसर्गेऽपीति वर्तते’ इति वक्ष्यमाणत्वात्। Please explain.

3. Can you spot an augment “तुँक्” in the verses?

4. Which सूत्रम् is used for the लकारादेश: in the form कल्पते? (We have not studied this सूत्रम् in the class but have used it in a prior post.)

5. Which कृत्य-प्रत्यय: has been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Let us bow to the creator of the universe.” Use the verbal root √नम् (णमँ प्रह्वत्वे शब्दे च १. ११३६) for “to bow to.”

Easy questions:

1. Why doesn’t the सूत्रम् 8-4-41 ष्टुना ष्टुः apply between  द्विट् + तदनुव्रता: in the verses?

2. Where has the सूत्रम् 8-3-22 हलि सर्वेषाम् been used in the verses?