Today we will look at the form क्रियताम् 3Ps-लोँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb9-3-12.

ग्रहं ग्रहीष्ये सोमस्य यज्ञे वामप्यसोमपोः ।
क्रियतां मे वयोरूपं प्रमदानां यदीप्सितम् ।। ९-३-१२ ।।

Gita Press translation “I shall bear you both a cup of that juice, even though (I know) you are not entitled to a potation of the Soma juice in a sacrifice. Be pleased (therefore) to make my age and exterior such as may be coveted by young women.”

क्रियताम् is derived from the धातुः √कृ, तनादि-गणः, डुकृञ् करणे, धातु-पाठः # ८. १०

The “डु” at the beginning of this धातुः gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-5 आदिर्ञिटुडवः। The ञकारः at the end gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम्। Both take लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

The विवक्षा is लोँट्, कर्मणि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

Here the विवक्षा is कर्मणि (passive.) By 1-3-13 भावकर्मणोः, when denoting the action of the verb (भावे) or the object of the verb (कर्मणि), आत्मनेपद-प्रत्ययाः are used in the place of a लकार:। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So in कर्मणि प्रयोगः, only one of these nine प्रत्यया: can be used. Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “त”।

(1) कृ + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च, the affix लोँट् comes after a धातुः when used in the sense of command/request.

(2) कृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) कृ + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “त” as the substitute for the लकारः। “त” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) कृ + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(5) कृ + ताम् । By 3-4-90 आमेतः, the एकार: of लोँट् is replaced by आम् ।

(6) कृ + यक् + ताम् । By 3-1-67 सार्वधातुके यक्, the यक्-प्रत्ययः follows a धातुः when a सार्वधातुक-प्रत्ययः follows denoting the action of the verb (भावे) or the object of the verb (कर्मणि)। यक् gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्द्धधातुकं शेषः।

(7) कृ + य + ताम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकार: of the ताम्-प्रत्यय: from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(8) क् रिङ् + य + ताम् । By 7-4-28 रिङ् शयग्लिङ्क्षु – The ending ऋकारः (ऋत्) of an अङ्गम् is replaced by रिङ्, when followed by the श-प्रत्यय: or यक्-प्रत्यय: or यकारादि: (beginning with a यकार:) आर्धधातुक-प्रत्ययः of लिँङ्। See easy question 1.

(9) क्रियताम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। See question 1.

Questions:

1. Why did 7-4-25 अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः not apply (to put a ईकार: in place of the इकार:) after step 9?

2. In the form ग्रहम् as well as ग्रहीष्ये, we see that the verbal root √ग्रह (ग्रहँ उपादाने ९. ७१) has not taken सम्प्रसारणम्। From this fact what can we infer about the प्रत्यय: that is following √ग्रह?

3. Can you find an application of 7-4-28 रिङ् शयग्लिङ्क्षु in the last ten verses of the Sixth Chapter of the गीता?

4. Which प्रातिपदिकम् has been used in “वाम्”? Is this an alternate form?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Please accept this flower.” Paraphrase this to the passive “Let this flower be accepted.” Use √ग्रह (ग्रहँ उपादाने ९. ७१) with the उपसर्ग: “प्रति” for “to accept.”

Advanced question:

1. Derive the form असोमपोः (षष्ठी-द्विवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “असोमपा”। Use the सूत्रम् 6-4-140 आतो धातोः (we have not yet studied this in the class.)

Easy questions:

1. As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, why didn’t the रिङ्-आदेश: replace the entire स्थानी (term to be replaced) “कृ” in step 8?

2. By which सूत्रम् did the आम्-प्रत्यय: (षष्ठी-बहुवचनम्) take the नुँट्-आगम: in the form प्रमदानाम्?

Today we will look at the form स्थीयताम् 3Ps-लोँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb10-27-17.

गम्यतां शक्र भद्रं वः क्रियतां मेऽनुशासनम् ।
स्थीयतां स्वाधिकारेषु युक्तैर्वः स्तम्भवर्जितैः ।। १०-२७-१७ ।।

Gita Press translation “You may go now, O Indra; may all be well with you! Let my injunctions be followed. Devoted to your duty and free from egotism, hold on to your offices (as before).”

स्थीयताम् is derived from the धातुः √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७)

The धातुः “ष्ठा” has an initial षकारः in the धातु-पाठः। By 6-1-64 धात्वादेः षः सः , there is the substitution of सकारः in the place of the initial षकारः of a धातुः। And as per the न्यायः “निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:” (when a cause is gone, its effect is also gone) the ठकार-आदेशः for the थकारः, which has come in by 8-4-41 ष्टुना ष्टुः, because of the presence of the षकारः, will now be reverted to the थकारः since the cause for the ठकारादेश: no longer exists. So we now have √स्था।

The विवक्षा is लोँट्, भावे प्रयोग:।

Here the विवक्षा is भावे (impersonal passive.) By 1-3-13 भावकर्मणोः, when denoting the action of the verb (भावे) or the object of the verb (कर्मणि), आत्मनेपद-प्रत्ययाः are used in the place of a लकार:। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। भावे प्रयोग: is always प्रथम-पुरुष:, एकवचनम् since it denotes an action. Hence the प्रत्यय: will be “त”।

(1) स्था + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च , the affix लोँट् comes after a धातुः when used in the sense of command/request.

(2) स्था + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) स्था + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates “त” as the substitute for the लकारः। “त” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) स्था + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(5) स्था + ताम् । By 3-4-90 आमेतः, the एकार: of लोँट् is replaced by आम् ।

(6) स्था + यक् + ताम् । By 3-1-67 सार्वधातुके यक्, the यक्-प्रत्ययः follows a धातुः when a सार्वधातुक-प्रत्ययः follows denoting the action of the verb (भावे) or the object of the verb (कर्मणि)। यक् gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्द्धधातुकं शेषः।

(7) स्था + य + ताम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) स्थीयताम् । By 6-4-66 घुमास्थागापाजहातिसां हलि– The आकारः of the verbal root √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७) (among others) gets ईकारः as replacement, when followed by a हलादि: (beginning with a consonant) आर्धधातुक-प्रत्ययः which is a कित् or a ङित्।

Questions:

1. Please find one application of 6-4-66 घुमास्थागापाजहातिसां हलि in Chapter 17 of the गीता।

2. Which three अधिकार-सूत्राणि exert their influence on the सूत्रम् 6-4-66 घुमास्थागापाजहातिसां हलि?

3. Where is 7-4-28 रिङ् शयग्लिङ्क्षु used in the verse?

4. Which सूत्रम् (that we’ve studied) is an अपवाद: for 3-4-90 आमेतः?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Let us stay here.” Paraphrase this to the passive – “Let (the action of) staying here be done by us.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“Please come.” Paraphrase this to the passive – “Let (the action of) coming be done.” Use √गम् (गमॢ- [गतौ] १. ११३७) with the उपसर्ग: “आङ्” (the ending ङकार: is an इत्) for “to come.”

Easy questions:

1. Which सूत्रम् was used to replace the सकार: of the सुप्-प्रत्यय: by a षकार: in स्वाधिकारेषु?

2. Where has 7-1-9 अतो भिस ऐस् been used in the verse?

Today we will look at the form प्रभाष्यते 3Ps-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb3-11-14.

संवत्सरः परिवत्सर इडावत्सर एव च ।
अनुवत्सरो वत्सरश्च विदुरैवं प्रभाष्यते ।। ३-११-१४ ।।

Gita Press translation “The year, O Vidura, is variously termed as Saṁvatsara, Parivatsara, Idāvatsara, Anuvatsara and Vatsara (according as it is calculated on the basis of the revolutions of the sun, the Jupiter, the moon and so on).”

भाष्यते is derived from the धातुः √भाष् (भाषँ व्यक्तायां वाचि १. ६९६)

The विवक्षा is लँट्, कर्मणि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

Here the विवक्षा is कर्मणि (passive.) By 1-3-13 भावकर्मणोः, when denoting the action of the verb (भावे) or the object of the verb (कर्मणि), आत्मनेपद-प्रत्ययाः are used in the place of a लकार:। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So in कर्मणि प्रयोगः, only one of these nine प्रत्यया: can be used. Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “त”।

(1) भाष् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) भाष् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भाष् + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “त” as the substitute for the लकारः। “त” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) भाष् + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(5) भाष् + यक् + ते । By 3-1-67 सार्वधातुके यक्, the यक्-प्रत्ययः follows a धातुः when a सार्वधातुक-प्रत्ययः follows denoting the action of the verb (भावे) or the object of the verb (कर्मणि)। यक् gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्द्धधातुकं शेषः।

(6) भाष्यते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

“प्र” has been used as a उपसर्ग: (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे)।
प्र + भाष्यते = प्रभाष्यते

Questions:

1. In the Fifteenth Chapter of the गीता, can you spot a कर्मणि प्रयोग: where लँट्-प्रत्यय:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम् has been used? (The form will be similar to that of भाष्यते)।

2. Which of the following is true regarding the यक्-प्रत्यय:?
i. It has the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा but not the कृत्-सञ्ज्ञा
ii. It has the कृत्-सञ्ज्ञा but not the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा
iii. It has both the कृत्-सञ्ज्ञा and the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा
iv. It has neither the कृत्-सञ्ज्ञा nor the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा

3. Which सूत्रम् have we studied wherein पाणिनि: specifically mentions the यक्-प्रत्यय:?

4. In commenting on the सूत्रम् 3-1-67 सार्वधातुके यक्, the काशिका says – ककारो गुणवृद्धिप्रतिषेधार्थः। Please explain.

5. Which of the following statements is correct?
i. If a तिङ्-प्रत्यय: is used in place of a लकार: in the passive sense (भावे or कर्मणि) then it must be a तङ्-प्रत्यय: (आत्मनेपदम्)
ii. If a तङ्-प्रत्यय: (आत्मनेपदम्) is used in place of a लकार: then the लकार: must be in the passive sense (भावे or कर्मणि)
iii. Both i and ii are true
iv. Neither i nor ii is true

6. How would you say this in Sanskrit?
“The wise do not utter slang/vulgar sentences.” Paraphrase this to the passive “Slang/vulgar sentences are not uttered by the wise.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “ग्राम्य” for “slang/vulgar” and the adjective प्रातिपदिकम् “शिष्ट” for “wise.”

Easy questions:

1. Where has 6-1-114 हशि च been used in the verse?

2. Can you spot a सम्बुद्धि-प्रत्यय: in the verse? By which सूत्रम् does पाणिनि: define सम्बुद्धि:?

Today we will look at the form व्यस्मयन्त 3Ap-लँङ् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 2-91-80.

व्यस्मयन्त मनुष्यास्ते स्वप्नकल्पं तदद्भुतम् ।
दृष्ट्वाऽऽतिथ्यं कृतं तावद् भरतस्य महर्षिणा ।। २-९१-८० ।।

Gita Press translation “The aforesaid men were amazed to see that entertainment, wonderful like a dream, provided so long for Bharata by the eminent sage Bharadwāja.”

अस्मयन्त is derived from the धातुः √स्मि (ष्मिङ् ईषद्धसने, भ्वादि-गणः, धातु-पाठ: # १. १०९९)

The धातुः “ष्मिङ्” has an initial षकारः in the धातु-पाठः। By 6-1-64 धात्वादेः षः सः , there is the substitution of सकारः in the place of the initial षकारः of a धातुः। So, now we have “स्मिङ्”।

The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

The धातुः √स्मि is a ङित् (has ङकारः as a इत् letter)। Thus by 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् √स्मि will get आत्मनेपद-प्रत्ययाः। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So √स्मि can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-बहुवचनम्, the प्रत्यय: will be “झ”।

(1) स्मि + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ् , the affix लँङ् follows a धातुः when used in the sense of past not of today.

(2) स्मि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) स्मि + झ । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झ” as the substitute for the लकारः। “झ” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) स्मि + शप् + झ । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) स्मि + अ + झ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(6) स्मे + अ + झ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः , an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(7) स्मय + झ । “अय्”-आदेश: by 6-1-78 एचोऽयवायावः।

(8) स्मय + अन्त् अ । By 7-1-3 झोऽन्तः -“अन्त्” comes in as a replacement for the झकारः of a प्रत्यय:।

(9) स्मयन्त । By 6-1-97 अतो गुणे, in the place of an अकार: which is not at the end of a पदम्, and the following गुण: letter, there is single substitute of the latter (the गुण: letter.)

(10) अट् स्मयन्त । by 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः -When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the अट्-आगमः which is उदात्तः। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the अट्-आगमः before the अङ्गम् ।

(11) अस्मयन्त । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः ।

Note: वि + अस्मयन्त = व्यस्मयन्त । By 6-1-77 इको यणचि ।

Questions:

1. Can you spot a पदम् in the First Chapter of the गीता where लँङ् has taken the झ-आदेश: (as in this example)?

2. As we have seen in previous examples, the क्त्वा-प्रत्यय: is used when we have the same doer doing two actions. The verbal root in the earlier action takes the क्त्वा-प्रत्यय:| (The सूत्रम् is 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले)। In this verse the word “दृष्ट्वा” ends in क्त्वा-प्रत्यय:। Who is/are the common doer(s) and what is his/her/their later action?

3. Can you think of an English word which may have been derived from √स्मि?

4. Can you recall two सूत्रे (that we have studied) which are अपवादौ (exceptions) to 7-1-3 झोऽन्तः?

5. Can you recall another (besides 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः) सूत्रम् (which we have studied) that prescribes a अट्-आगम:?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Having listened to this wonderful song, who would not be amazed?” Use the अव्ययम् “श्रुत्वा” for “having listened”, use the adjective प्रातिपदिकम् “अद्भुत” for “wonderful” and the neuter प्रातिपदिकम् “गीत” for “song.”

Easy questions:

1. Where has 7-3-120 आङो नाऽस्त्रियाम् been used in the verse?

2. Which सूत्रम् was used to replace the ङस्-प्रत्यय: by “स्य” in the form भरतस्य?

Today we will look at the form शिक्षेत 3As-विधिलिँङ् from श्रीमद्भागवतम् SB 11-8-17.

ग्राम्यगीतं न शृणुयाद्यतिर्वनचरः क्वचित् ।
शिक्षेत हरिणाद्बद्धान्मृगयोर्गीतमोहितात् ।। ११-८-१७ ।।

Gita Press translation “An ascetic, living in a forest, should never hear vulgar songs. He should take this lesson from the deer, which attracted by the music of the hunter gets snared.”

शिक्षेत is derived from the धातुः √शिक्ष् (भ्वादि-गणः, शिक्षँ विद्योपादाने, धातु-पाठः #१. ६८९)

The विवक्षा is विधिलिँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

The इत् vowel (अकार:) of “शिक्षँ” has a अनुदात्त-स्वर:। Thus by 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् √शिक्ष् will get आत्मनेपद-प्रत्ययाः। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So √शिक्ष् can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “त”।

(1) शिक्ष् + लिँङ् । By 3-3-161 विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ् , the affix लिङ् is prescribed after a धातुः when used in the sense of command, direction, invitation, request, inquiry and entreaty.

(2) शिक्ष् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) शिक्ष् + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “त” as the substitute for the लकारः। “त” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) शिक्ष् + सीयुट् त । by 3-4-102 लिङस्सीयुट् – The affixes of लिँङ् get सीयुट् as an augment.

(5) शिक्ष् + सीय् त। अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: In the सीयुट्-आगमः, the उकारः before the टकारः is उच्चारणार्थ:।

(6) शिक्ष् + शप् + सीय् त । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(7) शिक्ष् + अ + सीय् त । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) शिक्ष् + अ + ई य् त । By 7-2-79 लिङः सलोपोऽनन्‍त्‍यस्‍य, the सकारः of a सार्वधातुक-लिङ् affix is elided, provided it is not the final letter of the affix.

(9) शिक्ष् + अ + ई त । By 6-1-66 लोपो व्योर्वलि, a वकारः or a यकारः is elided when it is followed by a letter of the वल्-प्रत्याहारः।

(10) शिक्षेत । गुणादेशः by 6-1-87 आद्गुणः।

Questions:

1. After step 6, why didn’t 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च apply (to do गुणादेश: in place of the इकार: of “शिक्ष्”)?

2. Can you spot a यासुट्-आगम: in the verse?

3. By which सूत्रम् does “क्व” get the अव्यय-सञ्ज्ञा?

4. Which सूत्रम् used in the example above belongs to the “अङ्गस्य” अधिकार:?

5. Use some words from the verse to construct the following sentence in Sanskrit:
“One should never look at vulgar pictures.” Use √दृश् (दृशिर् प्रेक्षणे १. ११४३) for “to look at” and the neuter प्रातिपदिकम् “चित्र” for “picture.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“Why do you behave like a fool?” Use the अव्ययम् “कस्मात्” for “why”, the adverb अव्ययम् “मूर्खवत्” for “like a fool” and √चर् (चरँ गत्यर्थ: १. ६४०) with the उपसर्ग: “आङ्” (ending ङकार: is an इत्) for “to behave.”

Easy questions:

1. Which प्रातिपदिकम् has been used in the form मृगयो: (षष्ठी-एकवचनम्)?

2. Where has 8-4-45 यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा been used in the verse?

Today we will look at the form अवभासते 3As-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb4-21-42.

यद्ब्रह्म नित्यं विरजं सनातनं श्रद्धातपोमङ्गलमौनसंयमैः ।
समाधिना बिभ्रति हार्थदृष्टये यत्रेदमादर्श इवावभासते ।। ४-२१-४२ ।।

Note: As per श्रीधर-स्वामी, “यद्” has been used as an अव्ययम् in this verse. It stands for “ये” (पुंलिङ्गे प्रथमा-बहुवचनम्)।

Translation “Equipped with reverence, austerity, commendable conduct, chariness of speech, self-control and concentration of mind, the Brāhmaṇas ever retain in their memory, with a view to discovering the Truth, the pure and eternal Veda, in which (the whole of) this universe appears (clearly) as in a mirror.”

भासते is derived from the धातुः √भास् (भासृँ दीप्तौ १. ७११ )

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the धातुः √भास् has one इत् letter – the ऋकार: following the सकार:। This इत् letter has a अनुदात्त-स्वर:। Thus by 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् √भास्-धातुः will get आत्मनेपद-प्रत्ययाः। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So भास्-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “त”।

(1) भास् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) भास् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भास् + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “त” as the substitute for the लकारः। “त” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) भास् + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(5) भास् + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(6) भास् + अ + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) भासते ।

Note: “अव” has been used as a उपसर्ग:। – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।
अव + भासते = अवभासते।

Questions:

1. By which सूत्रम् does सना (used in सनातनम्) get the अव्यय-सञ्ज्ञा?

2. The word अर्थदृष्टये is चतुर्थी-एकवचनम् of the (compound) स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “अर्थदृष्टि”। What is an alternate form for अर्थदृष्टये?

3. Which सूत्रम् was used to replace the टा-प्रत्यय: (तृतीया-एकवचनम्) by “ना” in the form समाधिना?

4. Where has 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य been used?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Let the children play until the Sun shines.” Use √भास् (भासृँ दीप्तौ १. ७११) for “to shine” and √क्रीड् (क्रीडृँ विहारे १. ४०५) for “to play.” Use यावत्/तावत्।

6. How would you say this in Sanskrit?
“There is no fear for one who always speaks the truth.” Use √भाष् (भाषँ व्यक्तायां वाचि १. ६९६) for “to speak” and √वृत् (वृतुँ वर्तने १. ८६२) for “is” (“to exist.”) Use the appropriate forms of the pronouns “यत्”/”तत्”।

Easy questions:

1. Please do पदच्छेद: of यत्रेदमादर्श इवावभासते and mention the relevant सूत्राणि।

2. Which सूत्रम् was used to replace the भिस्-प्रत्यय: by “ऐस्” in the form श्रद्धातपोमङ्गलमौनसंयमैः?

Today we will look at the form ऐक्षत 3As-लँङ् from श्रीमद्भागवतम् Sb8-22-13.

तमिन्द्रसेनः स्वपितामहं श्रिया विराजमानं नलिनायतेक्षणम् ।
प्रांशुं पिशङ्गाम्बरमञ्जनत्विषं प्रलम्बबाहुं सुभगं समैक्षत ।। ८-२२-१३ ।।

Gita Press translation “Indrasena (Bali) observed Prahrāda (his own grand-father) – tall and handsome, though dark as collyrium, clad in yellow, with eyes as big as (a pair of lotuses) and pretty long arms, and shining brightly with (his native) glory.”

ऐक्षत is derived from the धातुः √ईक्ष् (ईक्षँ दर्शने, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. ६९४)

The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the धातुः √ईक्ष् has one इत् letter – the अकार: following the षकार:। This इत् letter has a अनुदात्त-स्वर:। Thus by 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् √ईक्ष् takes आत्मनेपद-प्रत्ययाः। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So √ईक्ष् can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: is “त”।

(1) ईक्ष् + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ् , the affix लँङ् follows a धातुः when used in the sense of past not of today.

(2) ईक्ष् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) ईक्ष् + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “त” as the substitute for the लकारः। “त” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) ईक्ष् + शप् + त । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) ईक्ष् + अ + त । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) आट् ईक्षत । By 6-4-72 आडजादीनाम् – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् which begins with an अच् gets आट् as an augment.

(7) आ ईक्षत । अनुबन्ध-लोपः is done by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) ऐक्षत । वृद्धिः by 6-1-90 आटश्च – वृद्धिः letter is a single replacement when आट् is followed by a vowel.

Note: “सम्” has been used as a उपसर्ग:। – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।
सम् + ऐक्षत = समैक्षत।

Questions:

1. Where has √ईक्ष् been used in Chapter Six of the गीता?

2. Can you spot a इयँङ्-आदेश: in the verse?

3. Which two अधिकार-सूत्रे exert their influence on 6-1-90 आटश्च?

4. Can you recall two other सूत्रे (besides 6-4-72 आडजादीनाम्) wherein पाणिनि: prescribes the आट्-आगम:?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Behold the beauty of nature.” Use √ईक्ष् for “to behold”, use the masculine प्रातिपदिकम् “निसर्ग” for “nature” and the neuter प्रातिपदिकम् “सौन्दर्य” for “beauty.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“Seeing (having seen) the rising moon, we all rejoiced.” Use the अव्ययम् “दृष्ट्वा” for “having seen”, use the adjective प्रातिपदिकम् “उद्यत्” for “rising” and √मुद् (मुदँ हर्षे १. १६) for “to rejoice.”
Note: The प्रातिपदिकम् “उद्यत्” ends in the शतृँ-प्रत्यय:।

Easy questions:

1. Where has 7-2-102 त्यदादीनामः been used in the verse?

2. In the absence of 6-1-90 आटश्च, which सूत्रम् would have applied in step 8 to give which undesired form?

Today we will look at the form विशङ्के 1As-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb5-10-17.

नाहं विशङ्के सुरराजवज्रान्न त्र्यक्षशूलान्न यमस्य दण्डात् ।
नाग्न्यर्कसोमानिलवित्तपास्त्राच्छङ्के भृशं ब्रह्मकुलावमानात् ।। ५-१०-१७ ।।

Gita Press translation “I fear neither the thunderbolt of Indra (the lord of paradise) nor the trident of Lord Śiva (the three-eyed) nor (even) the rod (of punishment) of Yama (the god of retribution) nor (again) the weapons of the fire-god, the sun-god, the moon-god, the wind-god and Kubers (the lord of riches); but I am terribly afraid of showing disrespect to the Brāhmaṇa race.”

शङ्के is derived from the धातुः √शङ्क् (भ्वादि-गणः, शकिँ शङ्कायाम् , धातु-पाठः #१. ९१)

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।

The इकारः at the end of “शकिँ” gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् । Therefore this धातुः is an इदित्। The इकारः takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

श नुँम् क् । By 7-1-58 इदितो नुम् धातोः, a धातुः which has इकारः as an इत् gets the नुँम्-आगमः। Note: The सूत्रम् 7-1-58 इदितो नुम् धातोः comes in the “6-4-1 अङ्गस्य” अधिकार:, and would normally have to wait till an अङ्गम् is created (by adding a प्रत्यय:)। But the use of “धातोः” in 7-1-58 is taken as an indication that this rule is to be applied as soon as the धातु: is taken for use from the धातु-पाठ: – without waiting for any other operation.
As per 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः the नुँम्-आगमः attaches itself after the last vowel (अकार:) of “शक्”।

= श न् क् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शंक् । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि, the नकारः (which is not at the end of the पदम्) gets अनुस्वारः as replacement since a झल् letter follows.
= शङ्क् । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः, when a यय् letter follows, अनुस्वारः gets the सवर्णः of the यय् letter as its replacement.

The इत् letter (इकार:) of “शकिँ” has a अनुदात्त-स्वर:। Thus by 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् √शङ्क् will get आत्मनेपद-प्रत्ययाः। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So √शङ्क् can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is उत्तम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “इट्”।

(1) शङ्क् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) शङ्क् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) शङ्क् + इट् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “इट्” as the substitute for the लकारः। “इट्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) शङ्क् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) शङ्क् + ए । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(6) शङ्क् + शप् + ए । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(7) शङ्क् + अ + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) शङ्के । By 6-1-97 अतो गुणे ।

Note: “वि” has been used as a उपसर्ग:। – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।
वि + शङ्के = विशङ्के।

Questions:

1. Can you spot a verb in the Eleventh Chapter of the गीता where a आत्मनेपद-प्रत्यय: has been used for लँट्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।

2. In commenting on the सूत्रम् 3-4-78, the काशिका says – इटष्टकार “इटोऽत्” (३-४-१०६) इति विशेषणार्थः। Please explain.

3. Can you recall three other सूत्राणि (that we have studied) wherein पाणिनि: specifically mentions “नुम्”?

4. In commenting on the सुत्रम् 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the तत्त्वबोधिनी says – “सार्वधातुके यक्” (३-१-६७) इत्यतः सार्वधातुक इत्यनुवर्तते, “धातोरेकाचः -” (३-१-२२) इति सूत्राद्धातोरिति च। Please explain.

5. Based on the construction used in this verse, compose the following sentence in Sanskrit:
“Who would not be terribly afraid of death?” Use the पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “मृत्यु” for “death.” (Use पञ्चमी विभक्ति: with “मृत्यु”)।

6. How would you say this in Sanskrit?
“I reached my friend’s house in the evening.” Use √ऋ (ऋ गतिप्रापणयोः १. १०८६) for “to reach” and use the अव्ययम् “सायम्” for “in the evening.”

Easy questions:

1. Which सूत्रम् was used to replace the ङस्-प्रत्यय: by “स्य” in the form यमस्य (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “यम”, षष्ठी-एकवचनम्)।

2. Where has 8-4-63 शश्छोऽटि been used in the verse?

Today we will look at the form प्रतिस्पर्धेते 3Ad-लँट् from श्रीमद्भागवतम् SB 10-12-21.

प्रतिस्पर्धेते सृक्कभ्यां सव्यासव्ये नगोदरे ।
तुङ्गशृङ्गालयोऽप्येतास्तद्दंष्ट्राभिश्च पश्यत ।। १०-१२-२१ ।।

Gita Press translation – (A third one said), “Lo! the mountain caverns on its right and left vie with the corners of its mouth; (while) these rows of lofty peaks too compete with its fangs.”

स्पर्धेते is derived from the धातुः √स्पर्ध् (भ्वादि-गणः, स्पर्धँ सङ्घर्षे , धातु-पाठः #१. ३)

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, द्विवचनम्।

The इत् letter (अकार:) of “स्पर्धँ” has a अनुदात्त-स्वर:। Thus by 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् √स्पर्ध् will get आत्मनेपद-प्रत्ययाः। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So √स्पर्ध् can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-द्विवचनम्, the प्रत्यय: will be “आताम्”।

(1) स्पर्ध् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) स्पर्ध् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) स्पर्ध् + आताम् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “आताम्” as the substitute for the लकारः। “आताम्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) स्पर्ध् + आते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, The टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(5) स्पर्ध् + शप् + आते । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(6) स्पर्ध् + अ + आते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) स्पर्ध + इय् ते । Since आताम् has सार्वधातुक-सञ्ज्ञा and is not a पित्, it is ङिद्वत् by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्। As per 7-2-81 आतो ङितः, the आकारः of a ङित्-प्रत्ययः (a प्रत्यय: which has ङकार: as a इत्) which follows an अङ्गम् ending in अकारः, is replaced by “इय्”।

(8) स्पर्ध + इ ते । By 6-1-66 लोपो व्योर्वलि, a वकारः or a यकारः is elided when it is followed by a letter of the वल्-प्रत्याहारः।

(9) स्पर्धेते । गुणादेशः by 6-1-87 आद्गुणः।

Note: “प्रति” has been used as a उपसर्ग:। – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।
प्रति + स्पर्धेते = प्रतिस्पर्धेते।

Questions:

1. Where has लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, द्विवचनम् been used in Chapter Fourteen of the गीता?

2. In commenting on the सूत्रम् 7-2-81 आतो ङितः, the काशिका says – आत इति किम्? पचन्ति। ङित इति किम्? पचावहै। Please explain.

3. Which प्रातिपदिकम् has been used in the form सृक्कभ्याम् (तृतीया-द्विवचनम्)?

4. Where has 7-3-78 पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृश्यर्त्तिसर्त्तिशदसदां
पिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छधौशीयसीदाः been used in the verse?

5. How would you say this in Sanskrit?
“In the subject of grammar, who would rival with Panini?” Use the (compound) masculine प्रातिपदिकम् “व्याकरण-विषय” for “the subject of grammar” and use √स्पर्ध् (स्पर्धँ सङ्घर्षे #१. ३) for “to rival.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“Call your mother immediately.” Use the अव्ययम् “सपदि” for “immediately” and the धातु: “ह्वे” (ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च १. ११६३) with the उपसर्ग: “आङ्” (the ending ङकार: is an इत्) for “to call.”

Easy questions:

1. Where has 7-1-19 नपुंसकाच्च been used in the verse?

2. In the case of a टित्-लकार: (like लँट्) in which one of the nine तङ्-प्रत्यया: (त, आताम्, झ, थास्, आथाम्, ध्वम्, इट्, वहि, महिङ्) does 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे not apply?

Today we will look at the form ईहसे 2As-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb10-16-49.

त्वं ह्यस्य जन्मस्थितिसंयमान्विभो गुणैरनीहोऽकृतकालशक्तिधृक् ।
तत्तत्स्वभावान्प्रतिबोधयन्सतः समीक्षयामोघविहार ईहसे ।। १०-१६-४९ ।।

Gita Press translation “Though destitute of desire, You actually bring about, O Lord, through the (three) Guṇas (modes of Prakṛti), the creation, preservation and dissolution of this universe, wielding as You do the eternal potency in the form of Time, and awakening by Your (very) penetrating look, the various dispositions, already present (in the Jīvas in the form of predisposition) and (thus) carrying on Your sport, which is never futile.”

ईहसे is derived from the धातुः √ईह् (भ्वादि-गणः, ईहँ चेष्टायाम् , धातु-पाठः #१. ७१९)

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।

The इत् letter (अकार:) of “ईहँ” has a अनुदात्त-स्वर:। Thus by 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् √ईह् will get आत्मनेपद-प्रत्ययाः। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So √ईह् can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is मध्यम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “थास्”।

(1) ईह् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) ईह् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) ईह् + थास् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “थास्” as the substitute for the लकारः। “थास्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) ईह् + से । By 3-4-80 थासस्से, the थास्-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets “से” as the replacement. “से” also gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ। See easy question 1.

(5) ईह् + शप् + से । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(6) ईहसे । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

Questions:

1. Where has √ईह् been used in the Sixteenth Chapter of the गीता?

2. Where has 7-3-105 आङि चापः been used in the verse?

3. One of the reasons for having पकार: as an इत् in the शप्-प्रत्यय: is given in the पदमञ्जरी (an authoritative commentary on the काशिका) as “ङित्त्वप्रतिषेधार्थ:”। What does this mean?

4. Which अव्ययम् in the verse translates to “actually”?

5. How would you say this in Sanskrit?
“You should strive to study grammar.” Use the अव्ययम् “अध्येतुम्” for “to study.” Use √ईह् (ईहँ चेष्टायाम् #१. ७१९) for “to strive.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“When did this tree fall down?” Use √पत् (पतॢँ गतौ १. ९७९) with the उपसर्ग: “नि” for “to fall down.”

Easy questions:

1. In step 4, why doesn’t “से” replace only the ending सकार: of “थास्” as per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य?

2. The ईकार: in √ईह् has:
i. The दीर्घ-सञ्ज्ञा but not the गुरु-सञ्ज्ञा
ii. The गुरु-सञ्ज्ञा but not the दीर्घ-सञ्ज्ञा
iii. Both the दीर्घ-सञ्ज्ञा and the गुरु-सञ्ज्ञा
iv. Neither the दीर्घ-सञ्ज्ञा nor the गुरु-सञ्ज्ञा