Today we will look at the form वधः mNs from श्रीमद्भागवतम् 7.2.20.

हिरण्यकशिपुरुवाच
अम्बाम्ब हे वधूः पुत्रा वीरं मार्हथ शोचितुम् । रिपोरभिमुखे श्लाघ्यः शूराणां वध ईप्सितः ।। ७-२-२० ।।
भूतानामिह संवासः प्रपायामिव सुव्रते । दैवेनैकत्र नीतानामुन्नीतानां स्वकर्मभिः ।। ७-२-२१ ।।
नित्य आत्माव्ययः शुद्धः सर्वगः सर्ववित्परः । धत्तेऽसावात्मनो लिङ्गं मायया विसृजन्गुणान् ।। ७-२-२२ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
हे वधूरिति भ्रातुर्भार्यां संबोधयति ।। २० ।। भवतु नाम तस्य श्लाघ्यो वधस्तथाप्यस्माकं तावद्बन्धुर्गत एवेति चेत्तत्राह – भूतानामिति । दैवेन प्राचीनकर्मणा एकत्र नीतानां संयोजितानां पुनश्च स्वैः स्वैः कर्मभिरुन्नीतानां वियोजितानाम् ।। २१ ।। एवं लौकिकदृष्ट्या शोकं निवार्य तत्त्वदृष्ट्या वारयति – नित्य इति । आत्मा नित्यो मृत्युशून्यः । अव्ययोऽपक्षयशून्यः । शुद्धो निर्मलः । सर्वगतः सर्ववित्सर्वज्ञश्च । सर्वत्र हेतुः – परो देहादिव्यतिरिक्तः । अतो मृत इति मलिन इति वियुक्त इत्यज्ञ इति च मत्वा शोको न कार्य इत्यर्थः । कथं तर्हि तस्य संसारस्तत्राह – धत्त इति । आत्मनो मायया स्वाविद्यया लिङ्गं मूर्तीर्धत्ते । गुणानुच्चावचान्देहान्सुखदुःखादीन्वा विशेषेण सृजन्स्वीकुर्वन् । लिङ्गशरीरोपाधिः संसार इत्यर्थः ।। २२ ।।

Gita Press translation – Hiraṇyakaśipu said: Mother, O mother, sister-in-law and sons! You ought not to lament the hero (Hiraṇyākṣa). The death of the brave in front of their enemy is praiseworthy and (as such) coveted (by them) (20). The dwelling together in this world of created beings (first) collected at one place (under one roof) and (then) separated by Providence on account of their (past) actions, is (just) like the gathering of men in a shed (on the roadside) containing a reservoir of water (for the wayfarers), O virtuous mother! (21) The soul is eternal (deathless) free from decay, taintless, omnipresent, all-knowing and transcendent. It assumes bodies (of various kinds,) procuring the (numerous) objects of senses by its own Māyā (ignorance) (22).

हननं वध: ।

The प्रातिपदिकम् ‘वध’ is derived from the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २).

(1) वध + अप् । By 3-3-76 हनश्च वधः – To denote the sense of the verbal root as having attained to a completed state, the affix अप् may be used following the verbal root √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) when it is not in conjunction with a उपसर्ग: and simultaneously the verbal root takes the substitution ‘वध’ with a उदात्त: accent on its final vowel. As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य the entire term ‘हन्’ is replaced by ‘वध’।

The mention of ‘च’ in the सूत्रम् indicates that the affix ‘घञ्’ may also be used here optionally. See question 1.

(2) वध + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) वध् + अ । By 6-4-48 अतो लोपः – When an आर्धधातुकम् affix follows, the अकारः at the end of a अङ्गम् is elided if the अङ्गम् ends in a अकार: at the time when the आर्धधातुकम् affix is prescribed. Note: The affix अप् has the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।

= वध । ‘वध’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.

The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम् ।

(4) वध + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(5) वध + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) वधः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. What would be the optional final form in this example in the case where the affix घञ् is used (instead of अप्)?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-76 हनश्च वधः (used in step 1) the काशिका says – अनुपसर्गस्येत्येव – प्रघातः। Please explain.

3. Can you spot the affix ‘ड’ in the verses?

4. Which सूत्रम् prescribes the ईकारादेश: in the form ईप्सितः?

5. Where has the सूत्रम् 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन् been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“All the gods desired to see the execution of Rāvaṇa.”

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the ह्रस्वादेश: – shortening of the (ending) vowel – in the form (हे) अम्ब?

2. Where has the सूत्रम् 8-2-38 दधस्तथोश्च been used in the verses?

Today we will look at the form आहवे mLs from श्रीमद्भागवतम् 3.2.20.

दृष्टा भवद्भिर्ननु राजसूये चैद्यस्य कृष्णं द्विषतोऽपि सिद्धिः । यां योगिनः संस्पृहयन्ति सम्यग्योगेन कस्तद्विरहं सहेत ।। ३-२-१९ ।।
तथैव चान्ये नरलोकवीरा य आहवे कृष्णमुखारविन्दम् । नेत्रैः पिबन्तो नयनाभिरामं पार्थास्त्रपूताः पदमापुरस्य ।। ३-२-२० ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
न च तस्येश्वरत्वं साधनीयं, भवद्भिरपि दृष्टत्वादित्याह – दृष्टेति । यां सिद्धिं सम्यग्योगेन प्राप्तुमिच्छन्ति ।। १९ ।। आहवे युद्धे पार्थस्यास्त्रैः पूताः निष्पापाः सन्तः ।। २० ।।

Gita Press translation – You must have seen (with your own eyes) the consummation (oneness with the Lord) attained by Śiśupāla (the king of Cedi), who hated Śrī Kṛṣṇa – a consummation which even  Yogīs (ascetics) long to attain through the efficient practice of Yoga! Who could bear separation from such a benign Lord? (19) Similarly, such other heroes of this mortal world as were killed in action (during the Mahābhārata war) by the missiles discharged by Arjuna (son of Pṛthā), while drinking with (the cup of) their eyes (the nectar of) Śrī Kṛṣṇa’s lotus-like countenance, which ravished all eyes, attained to His (supreme) Abode (20).

आहूयन्तेऽस्मिन्नित्याहव:।

The प्रातिपदिकम् ‘आहव’ is derived from the verbal root √ह्वे (ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च १. ११६३) preceded by the उपसर्गः ‘आङ्’।

(1) आङ् ह्वा + अप् । By 3-3-73 आङि युद्धे – To derive a word meaning युद्धम् ‘war’, the affix अप् may be used following the verbal root √ह्वे (ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च १. ११६३) when in composition with the उपसर्ग: ‘आङ्’ and simultaneously the (letter ‘व्’ of) the verbal root takes सम्प्रसारणम् (ref. 1-1-45.)
By 6-1-45 आदेच उपदेशेऽशिति – The ending एच् (“ए”, “ओ”, “ऐ”, “औ”) letter of a धातु: in the धातु-पाठ: is replaced by a आकार:, but not in the context where a शकार: which is a इत् follows.

(2) आ ह्वा + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) आ ह् व् आ + अ = आ ह् उ आ + अ । सम्प्रसारणम् by the same सूत्रम् 3-3-73 आङि युद्धे (used in step 1 above.)

See question 3.

(4) आ हु + अ । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च – When a सम्प्रसारणम् is followed by a अच् (vowel), there is a single replacement (in place of both the सम्प्रसारणम् and the following अच्) of the prior letter (the सम्प्रसारणम्)।

(5) आ हो + अ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(6) आ हव् + अ = आहव । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

‘आहव’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.

The विवक्षा is सप्तमी-एकवचनम्।

(7) आहव + ङि । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।

(8) आहव + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) आहवे । By 6-1-87 आद्गुणः।

Questions:

1. Where has the word आहवे been used in Chapter One of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-73 आङि युद्धे the सिद्धान्तकौमुदी says – युद्धे किम्? आह्वाय:। Please explain.

3. Could we use 6-1-15 वचिस्वपियजादीनां किति for the सम्प्रसारणम् operation in step 3? The answer is no. Why not? (Which condition is not satisfied?)

4. Can you recall a सूत्रम् (which we have studied) in which पाणिनि: specifically mentions the verbal root √ह्वे (ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च १. ११६३)?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Arjuna did not want to kill (his) own kinsmen in war.” Use the masculine प्रातिपदिकम् ‘बन्धु’ for ‘kinsman’ and the pronoun प्रातिपदिकम् ‘स्व’ for ‘own.’ Use the affix ‘तुमुँन्’ to express the meaning ‘want to.’

6. Translate the same sentence (given in question 5 above) but this time use the affix ‘सन्’ to express the meaning ‘want to kill.’

Easy questions:

1. Can you spot the augment ‘सीयुट्’ in the verses?

2. Which सूत्रम् prescribes the substitute letter ‘छ्’ in the form इच्छन्ति used in the commentary?

Today we will look at the form श्रीमदात् m-Ab-s from श्रीमद्भागवतम् 10.10.8.

तौ दृष्ट्वा मदिरामत्तौ श्रीमदान्धौ सुरात्मजौ । तयोरनुग्रहार्थाय शापं दास्यन्निदं जगौ ।। १०-१०-७ ।।
श्रीनारद उवाच
न ह्यन्यो जुषतो जोष्यान्बुद्धिभ्रंशो रजोगुणः । श्रीमदादाभिजात्यादिर्यत्र स्त्रीद्यूतमासवः ।। १०-१०-८ ।।
हन्यन्ते पशवो यत्र निर्दयैरजितात्मभिः । मन्यमानैरिमं देहमजरामृत्यु नश्वरम् ।। १०-१०-९ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
अनुग्रहार्थाय अनुग्रहश्च मदनाशोऽर्थश्च श्रीकृष्णदर्शनं तदर्थम् । इदं वक्ष्यमाणं न ह्यन्य इत्यादि ।। ७ ।। जोष्यान्प्रियान्विषयान् जुषतः सेवमानस्य पुंसः श्रीमदादन्य आभिजात्यादिः सत्कुलविद्यादिजनितो मदः । अन्यो वा रजोगुणो रजःकार्यहास्यहर्षादिरूपो नहि । तथा बुद्धिभ्रंशो बुद्धिं भ्रंशयतीति तथा किंतु श्रीमद एवेति । तदाह – यत्रेत्यादिचतुर्भिः । यत्र श्रीमदे ।। ८ ।। इमं नश्वरं देहमजरामृत्यु अजरश्च अमृत्युश्च यथा तथा मन्यमानैः ।। ९ ।।

Gita Press translation – Seeing the two sons of Kubera inebriate with wine and blind with the pride of wealth, Nārada, who felt inclined to pronounce an imprecation for the sake of showering his grace on them, spoke as follows: – (7) Nārada said: Indeed in the case of a man indulging in enjoyable objects no pride other than the pride of wealth, such as that of pedigree (or learning), which is a product of Rajoguṇa, conduces a loss of reason (as the said pride of wealth does); (for) with pride of wealth, woman, gambling and liquor are invariably associated (8). (Nay,) where there is pride of wealth, animals are killed by merciless men of uncontrolled mind, who regard the perishable body as proof against age and death (9).

“मद” is a कृदन्त-प्रातिपदिकम् (participle form) derived from the verbal root √मद् (मदीँ हर्षे ४. १०५).

The (compound) प्रातिपदिकम् “श्रीमद” is derived as follows:

(1) श्री + टा + मद् + अप् । By the 3-3-67 मदोऽनुपसर्गे – The affix अप् is used following the verbal root √मद् (मदीँ हर्षे ४. १०५) – when in composition with a सुबन्तं पदम् (a पदम् which ends in a सुँप् affix) other than a उपसर्ग: – to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
Note: The affix ‘अप्’ prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the affix ‘घञ्’ prescribed by 3-3-18 भावे and 3-3-19 अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्।

(2) श्री + टा + मद् + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

= श्री + टा + मद ।

In the सूत्रम् 3-3-67, the term अनुपसर्गे = उपसर्ग-भिन्ने (सुपि) ends in the seventh (locative) case. Hence ‘श्री + टा’ gets the उपपद-सञ्ज्ञा here by 3-1-92 तत्रोपपदं सप्तमीस्थम्‌।

We form a compound between ‘श्री टा’ (which is the उपपदम्) and ‘मद’ by using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ् – A सुबन्तम् (term ending in a सुँप् affix) having the designation ‘उपपद’ (in this case ‘श्री टा’) invariably compounds with a syntactically related term (in this case ‘मद’) as long as the compound does not end in a तिङ् affix.

In the compound, ‘श्री टा’ is placed in the prior position as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्‌ – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position. Note: Here ‘श्री टा’ is the उपपदम् and hence it gets the उपसर्जन-सञ्ज्ञा by 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – A term denoted by a word (in this case ‘उपपदम्’) ending in a nominative case in a सूत्रम् (in this case 2-2-19 उपपदमतिङ्) which prescribes a compound gets the designation ‘उपसर्जन’।
‘श्री टा + मद’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

(4) श्री + मद । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।

= श्रीमद ।

Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.

The विवक्षा is पञ्चमी-एकवचनम्।

(5) श्रीमद + ङसिँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।

(6) श्रीमद + आत् । By 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः – Following a अङ्गम् ending in a अकार:, the affixes ‘टा’, ‘ङसिँ’ and ‘ङस्’ are replaced respectively by ‘इन’, ‘आत्’ and ‘स्य’। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending तकार: of ‘आत्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(7) श्रीमदात् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

Questions:

1. Commenting on the सूत्रम् 3-3-67 मदोऽनुपसर्गे (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – उपसर्गे तु – उन्माद:। Please explain.

2. What is the purpose of the ईकार: as a इत् in the verbal root √मद् (मदीँ हर्षे ४. १०५)

3. Why is जुषत: a आर्ष-प्रयोग: (irregular grammatical form)?

4. Which सूत्रम् prescribes the affix क्वरप्‌ in ‘नश्वर’?

5. Where has the सूत्रम् 3-2-1 कर्मण्यण् been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Ignorance is better than the arrogance of knowledge.” Use the neuter प्रातिपदिकम् ‘अज्ञान’ for ‘ignorance’ and the adjective प्रातिपदिकम् ‘वर’ for ‘better.’

Easy questions:

1. Can you spot the affix यक् in the verses?

2. Where has the सूत्रम् 7-3-109 जसि च been used in the verses?

Today we will look at the form यमान् mAp from श्रीमद्भागवतम् 11.10.5.

यमानभीक्ष्णं सेवेत नियमान्मत्परः क्वचित् । मदभिज्ञं गुरुं शान्तमुपासीत मदात्मकम् ।। ११-१०-५ ।।
अमान्यमत्सरो दक्षो निर्ममो दृढसौहृदः । असत्वरोऽर्थजिज्ञासुरनसूयुरमोघवाक् ।। ११-१०-६ ।।
जायापत्यगृहक्षेत्रस्वजनद्रविणादिषु । उदासीनः समं पश्यन्सर्वेष्वर्थमिवात्मनः ।। ११-१०-७ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
किंच यमानहिंसादीनभीक्ष्णमादरेण सेवेत। शौचादींस्तु नियमान्क्वचिद्यदा शक्तिस्तदा आत्मज्ञानाविरोधेन । यमान्द्वादशे, नियमांश्चैकोनविंशेऽध्याये वक्ष्यति । किंच यमेष्वप्यादरं परित्यज्य गुरुमुपासीतेत्याह – मदभिज्ञमिति । मदात्मकं मद्रूपम् ।। ५ ।। गुरुसेवकस्य धर्मानाह – अमानीति । दक्षोऽनलसः । निर्ममो जायादिषु ममताशून्यः । गुरौ तु दृढसौहृदः । असत्वरोऽव्यग्रः । अमोघवाग् व्यर्थालापरहितः । एतान्येव शिष्यस्य लक्षणानि ज्ञेयानि ।। ६ ।। ननु स्वजायादिषु कथं निर्ममः स्यात्तत्राह – जायेति । औदासीन्यहेतुं विवेकं दर्शयति – आत्मनोऽर्थं प्रयोजनं सर्वत्र सममिव पश्यन्निति । अयं भावः – सर्वदेहेष्वात्मन एकत्वाज्जायादिदेहेऽस्मिंश्च स्वदेहे आत्मनोऽर्थः सुखादिः सम एव । केन विशेषेणैतेष्वेव ममत्वाभिनिवेश इत्येवमुदासीनः सन् प्रपद्येतेति ।। ७ ।।

Gita Press translation – My votary should devoutly practice austerities and at times observe sacred vows (too); and he should wait upon his preceptor of tranquil mind who has realized Me as identical with Myself (5). He should be free from pride, jealousy, sloth and attachment; he should be firmly devoted to his preceptor and cool, and a seeker after Self-Knowledge, he should not be fault-finding and one indulging in useless talk (6). He should not feel attached to his wife, children, home, lands, relations and wealth etc., and should find his purpose equally in all (7).

‘यच्छत्यनेन’ इति यम:।

The प्रातिपदिकम् ‘यम’ is derived from the verbal root √यम् (यमँ उपरमे १. ११३९).

(1) यम् + अप् । By the 3-3-63 यमः समुपनिविषु च – The affix अप् is optionally used following the verbal root √यम् (यमँ उपरमे १. ११३९) – provided the verbal root is either preceded by the उपसर्ग: ‘सम्’, ‘उप’, ‘नि’ or ‘वि’ or not in conjunction with a उपसर्ग: – to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
Note: In the other case (where the affix अप् is not used) the affix घञ् is used as per 3-3-18 भावे and 3-3-19 अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्।

See question 2.

(2) यम् + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

= यम । ‘यम’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.

The विवक्षा here is द्वितीया-बहुवचनम्।

(3) यम + शस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(4) यम + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of ‘शस्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा ।

(5) यमास् । By 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः – When an अक् letter is followed by a vowel (अच्) of the first (nominative) or second (accusative) case then for the two of them (अक् + अच्) there is a single substitute which is the elongated form of the first member (the अक् letter.)

(6) यमान् । By 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि – In the masculine gender, when the letter “स्” of the affix “शस्” follows a vowel which has been elongated by 6-1-102 then it is replaced by the letter “न्”।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-3-63 यमः समुपनिविषु च (used in step 1) been used in Chapter Seven of the गीता?

2. What would be the alternate final form in this example (in the case where the affix घञ् is used)?

3. Which वार्तिकम् is used to derive the प्रातिपदिकम् ‘वाच्’ (used as part of the compound अमोघवाक्)?

4. Can you spot the affix क्यप् in the commentary?

5. Where has the सूत्रम् 3-3-24 श्रिणीभुवोऽनुपसर्गे been used in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Who made this rule?” Paraphrase to “By whom was this rule made?” Use the affix अप् with the verbal root √यम् (यमँ उपरमे १. ११३९) preceded by the उपसर्ग: ‘नि’ to create a प्रातिपदिकम् meaning ‘rule.’

Easy questions:

1. In the verses can you spot two words which contain the augment सीयुट्?

2. Where has the सूत्रम् 3-1-26 हेतुमति च been used in the commentary?

Today we will look at the form जपः mNs from श्रीमद्भागवतम् 11.19.34.

श्रीभगवानुवाच
अहिंसा सत्यमस्तेयमसङ्गो ह्रीरसञ्चयः । आस्तिक्यं ब्रह्मचर्यं च मौनं स्थैर्यं क्षमाभयम् ।। ११-१९-३३ ।।
शौचं जपस्तपो होमः श्रद्धातिथ्यं मदर्चनम् । तीर्थाटनं परार्थेहा तुष्टिराचार्यसेवनम् ।। ११-१९-३४ ।।
एते यमाः सनियमा उभयोर्द्वादश स्मृताः । पुंसामुपासितास्तात यथाकामं दुहन्ति हि ।। ११-१९-३५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
यमनियमानाह – अहिंसेति त्रिभिः । अस्तेयं मनसापि परस्वाग्रहणम् । आस्तिक्यं धर्मे विश्वासः ।। ३३ ।। शौचं बाह्यमाभ्यन्तरं चेति द्वयम् । अतो द्वादश नियमाः । श्रद्धा धर्मादरः ।। ३४ ।। उभयोः श्लोकयोर्ये स्मृतास्ते यमा नियमाश्च । यद्वा, उभयोः प्रवृत्तनिवृत्तयोः । मुमुक्षोर्यमा मुख्याः सकामस्य नियमा मुख्याः स्मृता इत्यर्थः । अत्र हेतुमाह – हि यस्मादुपासिताः सेविताः सन्तः पुंसां प्रवृत्तानां निवृत्तानां च यथाकामं कामानुसारेण मोक्षमभ्युदयं च दुहन्तीति ।। ३५ ।।

Gita Press translation – The glorious Lord replied: Harmlessness, uttering only that which is wholesome, agreeable and true, non-thieving, absence of attachment, modesty, non-accumulation of possessions, faith, chastity, silence, firmness (of resolve), forgiveness and fearlessness, bodily cleanliness and mental purity, muttering the Gāyatrī and other sacred texts, austerity, pouring oblations into the sacred fire, reverence (for true religion), hospitality and offering worship to Me; visiting sacred places, working for the benefit of others, contentment and service to the preceptor – these have been declared to be the twelve Yamas and the twelve Niyamas divided in two (separate) verses. Carried into practice they positively yield fruit (in the shape of final beatitude or worldly prosperity) according to the desire of men, O dear one! (33-35)

जपनं जप:।

The प्रातिपदिकम् ‘जप’ is derived from the verbal root √जप् (जपँ व्यक्तायां वाचि | जपँ मानसे च १. ४६३).

(1) जप् + अप् । By the 3-3-61 व्यधजपोरनुपसर्गे – The affix अप् is used following the verbal root √व्यध् (व्यधँ ताडने ४. ७८) or √जप् (जपँ व्यक्तायां वाचि | जपँ मानसे च १. ४६३) – provided any one of these two verbal roots is not in conjunction with a उपसर्ग: – to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
Note: The affix ‘अप्’ prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the affix ‘घञ्’ prescribed by 3-3-18 भावे and 3-3-19 अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्।

(2) जप् + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

= जप । ‘जप’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.

The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम् ।

(3) जप + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(4) जप + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) जपः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘जप’ been used (as part of a compound) in the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-61 व्यधजपोरनुपसर्गे the सिद्धान्तकौमुदी says – उपसर्गे तु – उपजाप: । Please explain.

3. Besides 3-3-61 व्यधजपोरनुपसर्गे, can you recall two other सूत्रे (which we have studied) in which पाणिनि: specifically mentions the verbal root √जप् (जपँ व्यक्तायां वाचि | जपँ मानसे च १. ४६३)?

4. In the verses can you spot two words in which the निष्ठा affix ‘क्त’ has been used?

5. Which सूत्रम् prescribes the affix अप् used to derive the प्रातिपदिकम् ‘आदर’ (used as part of the compound धर्मादर: in the commentary)?

6. How would you say this in Sanskrit?
“The muttering of the Gāyatrī is to be done at the time of the sunrise (rise of the sun.)” Use the affix अच् (prescribed by the सूत्रम् 3-3-56 एरच्) with the verbal root √इ (इण् गतौ २. ४०) preceded by the उपसर्ग: ‘उद्’ to create a प्रातिपदिकम् meaning ‘rise.’ Use a कृत्य-प्रत्यय: with the verbal root √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०) to create a प्रातिपदिकम् meaning ‘to be done.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः been used in the verses?

2. In the commentary can you spot a प्रातिपदिकम् which is used only in the plural (no singular or dual)? Can you spot one which is used only in the dual (no singular or plural)?

Today we will look at the form परिभवः mNs from श्रीमद्भागवतम् 11.1.4.

नैवान्यतः परिभवोऽस्य भवेत्कथञ्चिन् मत्संश्रयस्य विभवोन्नहनस्य नित्यम् । अन्तःकलिं यदुकुलस्य विधाय वेणुस्तम्बस्य वह्निमिव शान्तिमुपैमि धाम ।। ११-१-४ ।।
एवं व्यवसितो राजन्सत्यसङ्कल्प ईश्वरः । शापव्याजेन विप्राणां सञ्जह्रे स्वकुलं विभुः ।। ११-१-५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
तर्हीदमप्यन्यैर्घात्यतां तत्राह – नैवेति । अन्यतो देवादिभ्योऽपि यादवकुलस्य परिभवस्तिरस्कारो न भवेत् । कुतः मत्संश्रयस्य मां संश्रयत इति मत्संश्रयं कुलं तस्य । किंच नित्यं विभवोन्नहनस्य विभवैर्गजतुरगादिभिरुच्छृङ्खलस्य । यद्वा तर्हीदं किमिति संहर्तव्यं तत्राह – विभवोन्नहनस्येति । तस्मादेवं करिष्यामीत्याह – अन्तः कलिमिति । शान्तिमुपशममुपैमि ‘वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा’ उपैष्यामि । तदनन्तरं धाम च वैकुण्ठाख्यमुपैष्यामीत्यर्थः ।। ४ ।। व्यवसितः कृतनिश्चयः । संजह्रे उपसंहृतवान् ।। ५ ।।

Gita Press translation – “Having always been protected by Me, and grown uncontrollable through prosperity, this race of Yadu can by no means be vanquished by others (even by gods). (Therefore,) just as a bamboo grove is consumed by fire (produced by the friction of the bamboos themselves), I shall destroy the Yadavas by creating internal strife among them, and (then) in peace shall return to My realm (Vaikuṇṭha)” (4). O king (Parīkṣit)! having thus resolved, the Lord of truthful resolution brought about the annihilation of His own race through the curse of the Brāhmaṇas as a pretext (or obvious cause) (5).

परिभव:/परिभाव: = अवज्ञानम् = अनादर:/असत्कार:।

The प्रातिपदिकम् ‘परिभव/परिभाव’ (in the meaning of ‘disrespect/insult’) is derived from the verbal root √भू (भू सत्तायाम् १. १) along with the उपसर्गः ‘परि’।

First let us derive the form ‘परिभव’ using the affix अप् –

(1) परि भू + अप् । By 3-3-57 ॠदोरप्‌ – The affix अप् may be used following a verbal root ending in a ॠकार: or a उवर्ण: (उकार:/ऊकार:) to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
Note: The affix ‘अप्’ prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the affix ‘घञ्’ prescribed by 3-3-18 भावे and 3-3-19 अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्।

(2) परि भू + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) परि भो + अ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः – An अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(4) परिभव । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

Now let us derive the optional form ‘परिभाव’ using the affix घञ् –

(5) परि भू + घञ् । By 3-3-55 परौ भुवोऽवज्ञाने – The affix घञ् may optionally be used following the verbal root √भू (भू सत्तायाम् १. १) – provided the verbal root is in conjunction with the उपसर्ग: ‘परि’ and the sense of the derived word is ‘disrespect/insult.’

(6) परि भू + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) परि भौ + अ । By 7-2-115 अचो ञ्णिति – A vowel ending अङ्गम् gets a वृद्धिः substitute, when followed by a प्रत्ययः that has ञकारः or a णकारः as an indicatory letter.

(8) परिभाव । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

‘परिभव/परिभाव’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.

The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम् ।

(9) परिभव/परिभाव + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(10) परिभव/परिभाव + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(11) परिभवः/परिभावः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the affix घञ् been used with the verbal root √भू (भू सत्तायाम् १. १) in Chapter Nine of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-55 परौ भुवोऽवज्ञाने (used in step 5) the सिद्धान्त-कौमुदी says – अवज्ञाने किम्? सर्वतो भवनं परिभवः। Please explain.

3. Where has the सूत्रम् 3-3-131 वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा been used in the verses?

4. From which verbal root is the प्रातिपदिकम् ‘व्यवसित’ derived?

5. Which सूत्रम् prescribes the affix अप् to derive the प्रातिपदिकम् ‘निश्चय’ (used as part of the compound कृतनिश्चयः in the commentary)?

6. How would you say this in Sanskrit?
“If you don’t like being insulted then don’t insult others.” Paraphrase to “If your insult is not pleasing unto you, then don’t do insult of others.” Use the अव्ययम् ‘यदि’ for ‘if’ and ‘तर्हि’ for ‘then.’ Use लुँङ् to express the prohibition ‘don’t.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्‌ been used in the verses?

2. Can you spot a इकार-लोप: (elision of the letter ‘इ’) in the verses?

Today we will look at the form प्रग्रहान् mAp from श्रीधर-स्वामि-टीका on श्रीमद्भागवतम् 10.1.30.

तस्यां तु कर्हिचिच्छौरिर्वसुदेवः कृतोद्वहः । देवक्या सूर्यया सार्धं प्रयाणे रथमारुहत् ।। १०-१-२९ ।।
उग्रसेनसुतः कंसः स्वसुः प्रियचिकीर्षया । रश्मीन्हयानां जग्राह रौक्मै रथशतैर्वृतः ।। १०-१-३० ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
सूर्यया नवोढया । प्रयाणे प्रयाणार्थम् ।। २९ ।। रश्मीन् प्रग्रहान् ।। ३० ।।

Gita Press translation – Having gone through his wedding ceremony indeed in that city, one day, Vasudeva, son of Śūra (a nobleman of the kingdom of Mathurā), mounted the chariot along with his newly wedded wife, Devakī, while departing (for his home.) (29) Surrounded by hundreds of chariots plated with gold, Prince Kaṁsa, the (eldest) son of King Ugrasena (the then ruler of Mathurā) held the reins of the horses (assumed the role of a charioteer) in order to oblige his cousin (Devakī) (30).

प्रगृह्यत इति (प्रगृह्यते इति) प्रग्रह:/प्रग्राह:।

The प्रातिपदिकम् ‘प्रग्रह/प्रग्राह’ (meaning ‘rein’) is derived from the verbal root √ग्रह् (ग्रहँ उपादाने ९.७१) along with the उपसर्गः ‘प्र’।

First let us derive the form ‘प्रग्रह’ using the affix अप् –

(1) प्र ग्रह् + अप् । By 3-3-58 ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च – Following any one of the verbal roots listed below, the affix अप् is be used to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name –
(i) √ग्रह् (ग्रहँ उपादाने ९.७१)
(ii) √वृ (वृञ् वरणे ५. ८, वृङ् सम्भक्तौ ९. ४५)
(iii) √दृ (दृङ् आदरे ६. १४७)
(iv) √चि (चिञ् चयने ५. ५) preceded by the उपसर्ग: ‘निस्’
(v) √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७)

See question 2.

(2) प्र ग्रह् + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

= प्रग्रह ।

Now let us derive the optional form ‘प्रग्राह’ using the affix घञ् –

(3) प्र ग्रह् + घञ् । By 3-3-53 रश्मौ च – The affix घञ् may optionally be used following the verbal root √ग्रह् (ग्रहँ उपादाने ९.७१) – provided the verbal root is in conjunction with the उपसर्ग: ‘प्र’ and the derived word denotes ‘rein.’

See question 3.

(4) प्र ग्रह् + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) प्र ग्राह् + अ = प्रग्राह । By 7-2-116 अत उपधायाः – A penultimate (उपधा) अकार: of a अङ्गम् gets वृद्धिः as the substitute when followed by a प्रत्ययः which is a ञित् or a णित्।

‘प्रग्रह/प्रग्राह’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा here is पुंलिङ्गे द्वितीया-बहुवचनम्।

(6) प्रग्रह + शस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(7) प्रग्रह + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of ‘शस्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा ।

(8) प्रग्रहास् । By 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः – When an अक् letter is followed by a vowel (अच्) of the first (nominative) or second (accusative) case then for the two of them (अक् + अच्) there is a single substitute which is the elongated form of the first member (the अक् letter.)

(9) प्रग्रहान् । By 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि – In the masculine gender, when the letter “स्” of the affix “शस्” follows a vowel which has been elongated by 6-1-102 then it is replaced by the letter “न्”।

Questions:

1. Where has the affix अप् been used with the verbal root √ग्रह् (ग्रहँ उपादाने ९.७१) in Chapter Three of the गीता?

2. Commenting on the affix अप् prescribed by the सूत्रम् 3-3-58 ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च (used in step 1) the काशिका says – घञोऽपवादः। निश्चिनोतेस्त्वचोऽपवादः। Please explain.

3. Commenting on the सूत्रम् 3-3-53 रश्मौ च (used in step 3) the काशिका says – ग्रहो विभाषा प्र इति वर्तते। Please explain.

4. The form आरुहत् is derived (from the verbal root √रुह् (रुहँ बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च १. ९९५) preceded by the उपसर्ग:’आङ्’) using the substitution ‘अङ्’ (in place of ‘च्लि’)। As per the सूत्रम् 3-1-59 कृमृदृरुहिभ्यश्छन्दसि (which we have not studied) this substitution is only allowed छन्दसि – in the Veda. What would be the correct form in the classical language?

5. From which verbal root is the प्रातिपदिकम् ‘ऊढ’ (used as part of the compound नवोढया in the commentary) derived?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Śrī Kṛṣṇa sat in Arjuna’s chariot holding the reins of the white horses.” Use the verbal root √विश् (विशँ प्रवेशने ६. १६०) with the उपसर्ग: ‘उप’ for ‘to sit.’ Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘श्वेत’ for ‘white.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-1-111 ऋत उत्‌ been used in the verses?

2. In the verses can you spot a place where the letter ‘र्’ has been elided?

Today we will look at the form उच्छ्रायात् m-Ab-s used as part of the compound योजनशतोच्छ्रायात् m-Ab-s from श्रीमद्भागवतम् 5.26.28.

यस्त्विह वा अनृतं वदति साक्ष्ये द्रव्यविनिमये दाने वा कथञ्चित्स वै प्रेत्य नरकेऽवीचिमत्यधःशिरा निरवकाशे योजनशतोच्छ्रायाद्गिरिमूर्ध्नः सम्पात्यते यत्र जलमिव स्थलमश्मपृष्ठमवभासते तदवीचिमत्तिलशो विशीर्यमाणशरीरो न म्रियमाणः पुनरारोपितो निपतति ।। ५-२६-२८ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
द्रव्यविनिमये क्रयविक्रयादौ । निरवकाशे निरालम्बे । अवीचिशब्दर्थमाह – यत्रेति । वीचिस्तरङ्गस्तद्रहितत्वादवीचिः ।। २८ ।।

Gita Press translation – He, again, who actually tells a lie here while giving evidence (in a law-suit), in bartering (buying and selling) goods or while making a gift, on any account whatsoever, is hurled headlong after death from a (steep) mountain-top, a hundred Yojanas high, in the hell called Avīcimat, where there is no support to stand upon (because of the steep nature of the mountain) and where land with a rocky surface appears like water; hence the name ‘Avīcimat’ (having no water.) There the man does not die even though his body continues to be shattered to minute particles, and falls down the moment he is lifted up (the mountain-top) again (28).

उच्छ्रयणमुच्छ्राय:।

योजनशतमुच्छ्रायो यस्य स: = योजनशतोच्छ्राय:। That which has a height of a hundred Yojanas.

The प्रातिपदिकम् ‘उच्छ्राय’ used in the compound ‘योजनशतोच्छ्राय’ is derived from the verbal root √श्रि (श्रिञ् सेवायाम् १. १०४४) along with the उपसर्गः ‘उद्’।

(1) उद् श्रि + घञ् । By 3-3-49 उदि श्रयतियौतिपूद्रुवः – The affix घञ् may be used following the verbal root √श्रि (श्रिञ् सेवायाम् १. १०४४) or √यु (यु मिश्रणेऽमिश्रणे च २. २७) or √पू (पूङ् पवने १. ११२१, पूञ् पवने ९. १४) or √द्रु (द्रु गतौ १. १०९५) – provided any one of these verbal roots is in conjunction with the उपसर्ग: ‘उद्’ – to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.

See question 2.

(2) उद् श्रि + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) उद् श्रै + अ । By 7-2-115 अचो ञ्णिति – A vowel ending अङ्गम् gets a वृद्धिः substitute, when followed by a प्रत्ययः that has ञकारः or a णकारः as an indicatory letter.

(4) उद् श्राय् + अ = उद् श्राय । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

(5) उज् श्राय । By 8-4-40 स्तोः श्चुना श्चुः – When the letter ‘स्’ or a letter of the त-वर्ग: (‘त्’, ‘थ्’, ‘द्’, ‘ध्’, ‘न्’) comes in contact with either the letter ‘श्’ or a letter of the च-वर्ग: (‘च्’, ‘छ्’, ‘ज्’, ‘झ्’, ‘ञ्’), then it is replaced respectively by ‘श्’, च-वर्ग: (‘च्’, ‘छ्’, ‘ज्’, ‘झ्’, ‘ञ्’)।

(6) उच् श्राय । By 8-4-55 खरि च – A झल् letter is replaced by a चर् letter when a खर् letter follows.

(7) उच्छ्राय/उच्श्राय । By 8-4-63 शश्छोऽटि – When a झय् letter precedes, then the letter ‘श्’ is optionally substituted by the letter ‘छ्’, if an अट् letter follows.

‘उच्छ्राय/उच्श्राय’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

In the verses, the प्रातिपदिकम् ‘उच्छ्राय’ has been used as part of the compound प्रातिपदिकम् ‘योजनशतोच्छ्राय’।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे पञ्चमी-एकवचनम्।

(9) योजनशतोच्छ्राय + ङसिँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।

(10) योजनशतोच्छ्राय + आत् । By 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः – Following a अङ्गम् ending in a अकार:, the affixes “टा”, “ङसिँ” and “ङस्” are replaced respectively by “इन”, “आत्” and “स्य”।

(11) योजनशतोच्छ्रायात् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

Questions:

1. Where has the verbal root √श्रि (श्रिञ् सेवायाम् १. १०४४) been used in Chapter Twelve of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-49 उदि श्रयतियौतिपूद्रुवः (used in step 1) the काशिका says अजपोरपवाद:। Please explain.

3. Where has the सूत्रम् 6-4-51 णेरनिटि been used in the verses?

4. From which verbal root is the प्रातिपदिकम् ‘शीर्यमाण’ (used in the compound विशीर्यमाणशरीरः) derived?

5. What would be an alternate form for आरोपितः?

6. How would you say this in Sanskrit?
“How high is the Himālaya mountain?” Paraphrase to “How much is the height of the Himālaya mountain?” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘कियत्’ (declined like ‘भगवत्’) for ‘how much?’

Easy questions:

1. What is the purpose of the ending ‘ञ्’ (which is a इत् by 1-3-3 हलन्त्यम्) of the verbal root √श्रि (श्रिञ् सेवायाम् १. १०४४)?

2. Where has the सूत्रम् 8-3-19 लोपः शाकल्यस्य been used in the verses?

Today we will look at the form निकायानाम् mGp used as part of the compound चतुर्विधभूतनिकायानाम् mGp from श्रीमद्भागवतम् 10.16.32.

श्रीयाज्ञवल्क्य उवाच
ॐ नमो भगवते आदित्यायाखिलजगतामात्मस्वरूपेण कालस्वरूपेण चतुर्विधभूतनिकायानां ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तानामन्तर्हृदयेषु बहिरपि चाकाश इवोपाधिनाव्यवधीयमानो भवानेक एव क्षणलवनिमेषावयवोपचितसंवत्सरगणेनापामादानविसर्गाभ्यामिमां लोकयात्रामनुवहति ।। १२-६-६७ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
नमो भगवते तुभ्यमादित्याय । यो भवानेक एवेमां लोकयात्रामनुवहतीत्यन्वयः । तदेव दर्शयति – अखिलजगतामात्मस्वरूपेणान्तर्हृदयेषु कालस्वरूपेण च बहिरपि वर्तमान इति । अखिलजगतामित्यस्य प्रपञ्चः – चतुर्विधेति । हृदयान्तर्वर्तित्वेऽपि जीववत्तेनोपाधिनाऽव्यवधीयमानोऽनाच्छाद्यमानः । कालस्वरूपेण चेत्यस्य प्रपञ्चः – क्षणेति । क्षणलवादयो येऽवयवास्तैरुपचिताः संवत्सरास्तेषां गणेन प्रत्यब्दमपामादानं शोषणं विसर्गो वृष्टिस्ताभ्याम् । अनेन गायत्रीप्रथमपादोक्तवरेण्यतानुवर्णिता ।। ६७ ।।

Gita Press translation – Yājñavalkya prayed: Hail to the almighty Sun-god, denoted by the sacred syllable OṀ! Dwelling as the very Soul of the universe in the heart of multitudes of created beings – falling under four categories (viz., mammals, oviparous creatures, the sweet-born and those sprouting from the soil), from Brahmā down to a clump of grass – and outside too as (the wheel of) Time revolving in the form of years made up of (minute) parts like an instant, a moment and the twinkling of an eye, yet unlimited by any condition, like the sky, You maintain the progress of the world all alone by sucking (in the hot season) and releasing the moisture (during the monsoon). (This passage explains the meaning of the first foot of the Gāyatrī-Mantra.) (67)

निचीयत इति (निचीयते इति) निकाय:। That which is accumulated. Hence it means a multitude/group/congregation.

चतुर्विधभूतानां निकायः = चतुर्विधभूतनिकायः।

The प्रातिपदिकम् ‘निकाय’ used in the compound ‘चतुर्विधभूतनिकाय’ is derived from the verbal root √चि (चिञ् चयने ५. ५) along with the उपसर्गः ‘नि’।

(1) नि कि + घञ् । By 3-3-42 संघे चानौत्तराधर्ये – The affix घञ् may be used following the verbal root √चि (चिञ् चयने ५. ५) and simultaneously the beginning चकार: of the verbal root is replaced by a ककार: when the derived word denotes सङ्घ: (an assembly/group of living beings) with no hierarchical arrangement.

(2) नि कि + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) नि कै + अ । By 7-2-115 अचो ञ्णिति – A vowel ending अङ्गम् gets a वृद्धिः substitute, when followed by a प्रत्ययः that has ञकारः or a णकारः as an indicatory letter.

(4) निकाय । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

‘निकाय’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.

In the verses, the प्रातिपदिकम् ‘निकाय’ has been used as part of the compound प्रातिपदिकम् ‘चतुर्विधभूतनिकाय’। The विवक्षा is षष्ठी-बहुवचनम्।

चतुर्विधभूतनिकाय + आम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of “आम्” from getting इत्-सञ्ज्ञा।
= चतुर्विधभूतनिकाय + नुँट् आम् । By 7-1-54 ह्रस्वनद्यापो नुट्, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= चतुर्विधभूतनिकाय + नाम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= चतुर्विधभूतनिकायानाम् । By 6-4-3 नामि।

Questions:

1. Where has the affix घञ् been used in conjunction with the verbal root √चि (चिञ् चयने ५. ५) in Chapter Five of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-42 संघे चानौत्तराधर्ये (used in step 1) the काशिका says प्राणिविषयत्वात् सङ्घस्येह न भवति। प्रमाणसमुच्चयः। Please explain.

3. From which verbal root is the प्रातिपदिकम् ‘धीयमान’ (used as part of the compound अव्यवधीयमानः in the verses) derived?

4. Which उणादि-प्रत्यय: is used to form the प्रातिपदिकम् ‘एक’?

5. Which सूत्रम् prescribes the elision of the affix णिच् in the form अनुवर्णिता used in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“At the present time there is not even one congregation of grammarians in this country.” Use the प्रातिपदिकम् ‘वैयाकरण’ for ‘grammarian.’ Use the अव्ययम् ‘इदानीम्’ for ‘at the present time.’

Easy questions:

1. Can you spot the affix शप् in the verses?

2. Which प्रातिपदिकम् used in the verses is always used only in the plural (no singular or dual)?

Today we will look at the form कायम् mAs from श्रीमद्भागवतम् 10.16.32.

तास्तं सुविग्नमनसोऽथ पुरस्कृतार्भाः कायं निधाय भुवि भूतपतिं प्रणेमुः । साध्व्यः कृताञ्जलिपुटाः शमलस्य भर्तुर्मोक्षेप्सवः शरणदं शरणं प्रपन्नाः ।। १०-१६-३२ ।।
नागपत्न्य ऊचुः
न्याय्यो हि दण्डः कृतकिल्बिषेऽस्मिंस्तवावतारः खलनिग्रहाय । रिपोः सुतानामपि तुल्यदृष्टिर्धत्से दमं फलमेवानुशंसन् ।। १०-१६-३३ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
ताः शरणं प्रपन्नाः सत्यस्तं प्रणेमुः । सुविग्नमनसोऽतिविह्वलचित्ताः । भुवीति तस्मिन्स्थाने जलाधस्ताद्वा तीरे वा । शमलस्य पापात्मनोऽपि भर्तुर्मोक्षेप्सवः । भर्तुर्यच्छमलं तस्य वा । भूतपतिं प्राणिमात्रस्य पतिम् । शरणदमाश्रयप्रदम् ।। ३२ ।। प्रथमं तावत्कुपितं भगवन्तं दण्डानुमोदनेनोपशमयन्त्यः स्तुवन्ति – न्याय्यो हीति । तत्र ‘दण्डानुमोदनं षड्भिर्दशभिश्च हरेर्नतिः ।। प्रार्थनं पञ्चभिः श्लोकैस्ततः पन्नगयोषिताम्’ ।। १ ।। नच निग्रहानुग्रहलक्षणं वैषम्यं तवास्तीत्याहुः – धत्से दममिति । अनुशंसन्नालोचयन् ।। ३३ ।।

Gita Press translation – Leading their children before them and stretching their body on the ground, those chaste wives (of the serpent) presently bowed low to the aforesaid Śrī Kṛṣṇa (the Protector of all created beings) with joined palms and, eager to secure the deliverance of their sinful husband, sought the Lord, who affords protection to all, as their refuge (32). The wives of the serpent prayed: Just is the punishment meted out to this offender; for Your descent (on this earth) is intended for chastising the wicked and You regard Your enemy as well as Your sons with an un-differentiating eye. (Nay,) You inflict punishment (only) because You anticipate good results (from such punishment) (33).

चीयतेऽस्मिन्नस्थ्यादिकम् = काय: (शरीरम्)। That in which bones etc are accumulated is the body.

The प्रातिपदिकम् ‘काय’ is derived from the verbal root √चि (चिञ् चयने ५. ५).

(1) कि + घञ् । By 3-3-41 निवासचितिशरीरोपसमाधानेष्वादेश्च कः – The affix घञ् may be used following the verbal root √चि (चिञ् चयने ५. ५) and simultaneously the beginning चकार: of the verbal root is replaced by a ककार: when the derived word denotes either निवास: (residence/dwelling), चिति: (funeral/sacrificial fire), शरीरम् (body) or when the verbal root denotes ‘piling up/heaping.’

(2) कि + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) कै + अ । By 7-2-115 अचो ञ्णिति – A vowel ending अङ्गम् gets a वृद्धिः substitute, when followed by a प्रत्ययः that has ञकारः or a णकारः as an indicatory letter.

(4) काय । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

‘काय’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

‘काय’ is a masculine/neuter प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।

(5) काय + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(6) कायम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Where has कायम् been used in Chapter Eleven of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-41 निवासचितिशरीरोपसमाधानेष्वादेश्च कः (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – एषु किम्? चय:। Please explain.

3. From which verbal root is the प्रातिपदिकम् ‘विग्न’ (used as part of the compound सुविग्नमनस:) derived?

4. Where has the गण-सूत्रम् ‘जनीजॄष्क्नसुरञ्जोऽमन्ताश्च’ been used in the commentary?

5. How would you say this in Sanskrit?
“All gods reside in the body of a cow.”

Advanced question:

1. Consider the प्रातिपदिकम् ‘आश्रयप्रद’ used in the commentary. Can you find the सूत्रम् (which we have not studied so far) that justifies the use of the affix ‘क’ in the derivation of ‘आश्रयप्रद’? Note that 3-2-3 आतोऽनुपसर्गे कः cannot be used here because the उपसर्ग: ‘प्र’ is present. Hint: The अनुवृत्ति: of ‘क’ goes from 3-2-3 आतोऽनुपसर्गे कः down to 3-2-7 समि ख्यः।

Easy questions:

1. From which verbal root is धत्से derived?

2. Where has the सूत्रम् 7-1-3 झोऽन्तः been used in the commentary?