1. Where has the सूत्रम् 2-3-25 विभाषा गुणेऽस्त्रियाम्‌ (used in step 1) been used in the first ten verses of Chapter Sixteen of the गीता?
Answer: The सूत्रम् 2-3-25 विभाषा गुणेऽस्त्रियाम्‌ has been used in the form मोहात् (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘मोह’, पञ्चमी-एकवचनम्) in the following verse –
काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः |
मोहाद्‌गृहीत्वासद्‌ग्राहान्प्रवर्तन्तेऽशुचिव्रताः || 16-10||

2. Commenting on the सूत्रम् 2-3-25 विभाषा गुणेऽस्त्रियाम्‌ the सिद्धान्तकौमुदी says – गुणे किम्? धनेन कुलम्। अस्त्रियां किम्? बुद्ध्या मुक्त:। Please explain.
Answer: Why does the सूत्रम् 2-3-25 specify गुणे? Consider the example – धनेन कुलम् – A (prestigious) family on account of wealth. ‘धन’ (meaning ‘wealth’) is a द्रव्यवाचकशब्दः (a word denoting a thing/substance) and not a गुणवाचकशब्दः (a word denoting a quality). Hence the सूत्रम् 2-3-25 विभाषा गुणेऽस्त्रियाम्‌ does not apply. There is no (optional) assignment of a fifth case affix to ‘धन’। A third case affix is necessarily used as per the सूत्रम् 2-3-23 हेतौ to give the form धनेन।
Why does the सूत्रम् 2-3-25 specify अस्त्रियाम्? Consider the example – बुद्ध्या मुक्त: – (Someone) liberated on account of intelligence. ‘बुद्धि’ is a feminine प्रातिपदिकम्। Hence (even though ‘बुद्धि’ denotes a quality) the सूत्रम् 2-3-25 विभाषा गुणेऽस्त्रियाम्‌ does not apply. There is no (optional) assignment of a fifth case affix to ‘बुद्धि’। A third case affix is necessarily used as per the सूत्रम् 2-3-23 हेतौ to give the form बुद्ध्या।

3. Commenting further on the same सूत्रम् the सिद्धान्तकौमुदी says – विभाषेति योगविभागादगुणे स्त्रियां च क्वचित्। धूमादग्निमान्। नास्ति घटोऽनुपलब्धे:। Please explain.
Answer: The term ‘विभाषा’ is split into a separate सूत्रम् allowing us to justify the application of a fifth case affix in some instances even if the प्रातिपदिकम् (nominal stem) does not denote a quality or is used in the feminine. For example –
धूमादग्निमान् (पर्वत:) – ‘On account of smoke (it can be inferred that the mountain) possesses fire.’ In spite of ‘धूम’ (meaning ‘smoke’) not being a गुणवाचकशब्दः (a word denoting a quality) it has taken a fifth case affix here.
नास्ति घटोऽनुपलब्धे: – ‘On account of non-perception, there is no pot.’ In spite of ‘अनुपलब्धि’ being a feminine (compound) प्रातिपदिकम् it has taken a fifth case affix here.

4. Which सूत्रम् justifies the use of a fifth case affix in the form रणात् used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 2-3-28 अपादाने पञ्चमी justifies the use of a fifth case affix in the form रणात् (नपुंसकलिङ्ग/पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘रण’, पञ्चमी-एकवचनम्)।

As per the वार्तिकम् (under 1-4-24 ध्रुवमपायेऽपादानम्) जुगुप्साविरामप्रमादार्थानामुपसङ्ख्यानम् – When a verbal root having the meaning of जुगुप्सा (censure/dislike/disgust) or विराम: (cessation/turning away) or प्रमाद: (negligence/inattentiveness) is used, the कारकम् (participant in the action) – that is the विषय: (topic) of the जुगुप्सा/विराम:/प्रमाद: – is designated as अपादानम्।
In the present example (रणादुपरतम्) the verbal root √रम् (रमुँ क्रीडायाम् । रमँ इति माधवः १. ९८९) preceeded by the उपसर्ग: ‘उप’ has the meaning of विराम: (cessation/turning away) and the विषय: (topic) of the विराम: is ‘रण’। Hence ‘रण’ gets the designation अपादानम् (by the above वार्तिकम्) and takes a fifth case (by the सूत्रम् 2-3-28 अपादाने पञ्चमी)।

5. Where has the सूत्रम् 2-3-23 हेतौ been used in the commentary?
Answer: The सूत्रम् 2-3-23 हेतौ has been used in the commentary in the form भयेन (नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘भय’, तृतीया-एकवचनम्)।
As per 2-3-23 हेतौ – A third case affix (‘टा’, ‘भ्याम्’, ‘भिस्’) is used following a प्रातिपदिकम् (nominal stem) which denotes a cause/reason (for a thing or quality or action.)
This सूत्रम् applies here because ‘भय’ is the cause/reason for ‘निवृत्त’ (being turned away.)

6. How would you say this in Sanskrit?
“Out of delusion I said that which should not be said.” Attach the affix घञ् (prescribed by 3-3-18 भावे) to the verbal root √मुह् (मुहँ वैचित्त्ये ४. ९५) to form a प्रातिपदिकम् for ‘delusion.’ Attach the affix ण्यत् (prescribed by 3-1-124 ऋहलोर्ण्यत्‌) to the verbal root √वच् (वचँ परिभाषणे २. ५८) to form a प्रातिपदिकम् for ‘that which should be said.’
Answer: यत् न वाच्यम् तत् मोहात् अवोचम् = यन्न वाच्यं तन्मोहादवोचम्।

Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘रन्’ in the form मन्येरन्?
Answer: The सूत्रम् 3-4-105 झस्य रन् prescribes the substitution ‘रन्’ in the form मन्येरन् – derived from the verbal root √मन् (मनँ ज्ञाने ४. ७३).

The विवक्षा is विधिलिँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।
मन् + लिँङ् । By 3-3-161 विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ्।
= मन् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मन् + झ । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्। ‘झ’ gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्। This allows 3-1-69 and 7-2-79 to apply below.
= मन् + रन् । By 3-4-105 झस्य रन् – The affix ‘झ’ of लिँङ् is replaced by ‘रन्’। As per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य the entire affix ‘झ’ is replaced by ‘रन्’।
= मन् + सीयुट् रन् । By 3-4-102 लिङस्सीयुट्, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= मन् + सीय् रन् । The letter ‘उ’ in सीयुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थम्)। The letter ‘ट्’ is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।
= मन् + ईय् रन् । By 7-2-79 लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य।
= मन् + ई रन् । By 6-1-66 लोपो व्योर्वलि।
= मन् + श्यन् + ई रन् । By 3-1-69 दिवादिभ्यः श्यन्।
= मन् + य + ई रन् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मन्येरन् । By 6-1-87 आद्‌गुणः।

2. Where has the सूत्रम् 2-4-77 गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु been used in the commentary?
Answer: The सूत्रम् 2-4-77 गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु has been used in the form अभूः – derived from the verbal root √भू (भू सत्तायाम् १. १).

The विवक्षा is लुँङ्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
भू + लुँङ् । By 3-2-110 लुङ्।
= भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भू + सिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= भू + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भू + स् । By 3-4-100 इतश्च।
= भू + च्लि + स् । By 3-1-43 च्लि लुङि।
= भू + सिँच् + स् । By 3-1-44 च्लेः सिच्।
= भू + स् । By 2-4-77 गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु – When followed by a परस्मैपद-प्रत्यय:, the प्रत्यय: ‘सिँच्’ takes the लुक् elision if preceded by √गा (the substitute ‘गा’ which comes in place of इण् गतौ २. ४० by 2-4-45 इणो गा लुङि) or √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ) or any verbal root which has the घु-सञ्ज्ञा (ref. 1-1-20दाधा घ्वदाप्) or √पा (पा पाने १. १०७४) or √भू (भू सत्तायाम् १. १).
Note: 7-3-96 अस्तिसिचोऽपृक्ते does not apply here, because it requires the affix सिँच् to be actually present. Here the affix सिँच् has taken the लुक् elision, hence 7-3-96 does not apply.
= अट् भूस् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= अभूस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= अभूः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।