Today we will look at the form तम् mAs from रघुवंशम् verse 12-17.
तमशक्यमपाक्रष्टुं निदेशात्स्वर्गिणः पितुः ।
ययाचे पादुके पश्चात्कर्तुं राज्याधिदेवते॥ 12-17॥
टीका – स्वर्गिणः पितुर्निदेशादपाक्रष्टुं निवर्तयितुम् अशक्यं तं रामं पश्चाद्राज्याधिदेवते स्वामिन्यौ कर्तुं पादुके ययाचे ।।
Translation – But finding that it was impossible to persuade him to return, on account of the command of their departed father, he begged him for his sandals that they may, in his absence, serve as the supreme divinities of the realm (17).
Note: The above verse has been discussed in detail in the Thursday class on August 25th 2011 Video and on September 1st 2011 Video.
Here ययाचे (derived from the verbal root √याच् (टुयाचृँ याच्ञायाम् १. १००१)) has taken two objects तम् (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् ‘तद्’, पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्) and पादुके (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘पादुका’, द्वितीया-द्विवचनम्)।
तम् is the secondary object (गौण-कर्म) of ययाचे। The primary object (प्रधान-कर्म/मुख्य-कर्म) being पादुके।
‘तद्’ gets the कर्म-सञ्ज्ञा by 1-4-51 अकथितं च – A कारकम् (participant in the action) which has no other specific designation like अपादानम् (ablation) etc gets the designation कर्म (object.)
Note:
दुह्याच्पच्दण्ड्रुधिप्रच्छिचिब्रूशासुजिमथ्मुषाम् ।
कर्मयुक् स्यादकथितं तथा स्यान्नीहृकृष्वहाम् ।।
दुहादीनां द्वादशानां तथा नीप्रभृतीनां चतुर्णां कर्मणा यद्युज्यते तदेवाकथितं कर्मेति परिगणनं कर्तव्यमित्यर्थ:।
A कारकम् (participant in the action) which connects with the primary object of any one of only the following 12 + 4 = 16 verbal roots (and their synonyms) gets the designation कर्म as long as no other specific designation like अपादानम् etc has been assigned to it –
(i) √दुह् (दुहँ प्रपूरणे २. ४)
(ii) √याच् (टुयाचृँ याच्ञायाम् १. १००१)
(iii) √पच् (डुपचँष् पाके १. ११५१)
(iv) √दण्ड् (दण्ड दण्डनिपाते १०. ४७२)
(v) √रुध् (रुधिँर् आवरणे ७. १)
(vi) √प्रच्छ् (प्रच्छँ ज्ञीप्सायाम् ६.१४९)
(vii) √चि (चिञ् चयने ५. ५)
(viii) √ब्रू (ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि २. ३९)
(ix) √शास् (शासुँ अनुशिष्टौ २. ७०)
(x) √जि (जि अभिभवे १. १०९६)
(xi) √मन्थ् (मन्थँ विलोडने १. ४४, ९. ४७)
(xii) √मुष् (मुषँ स्तेये ९. ६६)
and
(xiii) √नी (णीञ् प्रापणे १. १०४९)
(xiv) √हृ (हृञ् हरणे १. १०४६)
(xv) √कृष् (कृषँ विलेखने १. ११४५)
(xvi) √वह् (वहँ प्रापणे १. ११५९)
Note: The above 12 + 4 = 16 verbal roots (and their synonyms) are called द्विकर्मका: because they are capable of taking two objects – a primary object (प्रधान-कर्म/मुख्य-कर्म) and a secondary object (गौण-कर्म)। The प्रधान-कर्म/मुख्य-कर्म gets the कर्म-सञ्ज्ञा by 1-4-49 कर्तुरीप्सिततमं कर्म and the गौण-कर्म gets the कर्म-सञ्ज्ञा by 1-4-51 अकथितं च।
‘तद्’ gets the सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि।
(1) तद् + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। Since ‘तद्’ has the कर्म-सञ्ज्ञा by 1-4-51 अकथितं च, it takes a second case affix by 2-3-2 कर्मणि द्वितीया – A second case affix (‘अम्’, ‘औट्’, ‘शस्’) is used to denote कर्म (object of the action) provided it has not been expressed otherwise.
Note: 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of ‘अम्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
(2) त अ + अम् । By 7-2-102 त्यदादीनामः – The ending letter of the pronouns, starting with ‘त्यद्’ and ending with ‘द्वि’, is replaced by ‘अ’ when followed by a विभक्ति: affix. As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter ‘द्’ gets replaced.
(3) त + अम् । By 6-1-97 अतो गुणे – In the place of the letter ‘अ’ which is not at the end of a पदम्, and the following गुण: letter, there is single substitute of the latter (the गुण: letter.)
(4) तम् । By 6-1-107 अमि पूर्व: – In place of a preceding ‘अक्’ letter and the following vowel (‘अच्’) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.
Questions:
1. Where has the सूत्रम् 1-4-51 अकथितं च been used for the first time in Chapter Two of the गीता?
2. In the post, if the सूत्रम् 1-4-51 अकथितं च were not to be used (to assign the designation कर्म to ‘तद्’) which designation would ‘तद्’ take?
i) करणम्
ii) सम्प्रदानम्
iii) अपादानम्
iv) अधिकरणम्
3. Please give the passive form of the sentence – [भरत:] तं पादुके ययाचे।
4. What is an alternate form for अपाक्रष्टुम्?
5. Which सूत्रम् justifies the use of the affix तुमुँन् in the form कर्तुम् used in the verse?
6. How would you say this in Sanskrit?
“O Lord! Please forgive me.” Paraphrase to “O Lord! I beg forgiveness from You.” Use the feminine प्रातिपदिकम् ‘क्षमा’ for ‘forgiveness.’
Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 7-1-18 औङ आपः been used in the verses?
2. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘ए’ in ययाचे?
1. Where has the सूत्रम् 1-4-51 अकथितं च been used for the first time in Chapter Two of the गीता?
Answer: The सूत्रम् 1-4-51 अकथितं च has been used for the first time in Chapter Two of the गीता in the following verse –
तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ।। 2-1 ।।
Here उवाच (derived from the verbal root √वच् (वचँ परिभाषणे २. ५८) or √ब्रू (ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि २. ३९)) has taken two objects तम् (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् ‘तद्’, पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्) and वाक्यम् (नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘वाक्य’, द्वितीया-एकवचनम्)।
तम् is the secondary object (गौण-कर्म) of उवाच। The primary object (प्रधान-कर्म/मुख्य-कर्म) being वाक्यम्।
2. In the post, if the सूत्रम् 1-4-51 अकथितं च were not to be used (to assign the designation कर्म to ‘तद्’) which designation would ‘तद्’ take?
i) करणम्
ii) सम्प्रदानम्
iii) अपादानम्
iv) अधिकरणम्
Answer: iii) अपादानम्। The form would be तस्मात्।
3. Please give the passive form of the sentence – [भरत:] तं पादुके ययाचे।
Answer: भरतेन सः पादुके ययाचाते।
4. What is an alternate form for अपाक्रष्टुम्?
Answer: The alternate form for अपाक्रष्टुम् is अपाकर्ष्टुम् – derived from the verbal root √कृष् (कृषँ विलेखने १. ११४५, कृषँ विलेखने ६. ६) preceded by the उपसर्गौ ‘अप’ and ‘आङ्’।
अप आङ् कृष् + तुमुँन् । By 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन्।
= अप आ कृष् + तुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: Here 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् prevents the affix तुम् from taking the augment ‘इट्’ which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
Now as per the सूत्रम् 6-1-59 अनुदात्तस्य चर्दुपधस्यान्यतरस्याम् – When followed by an affix which is अकित् (does not have the letter ‘क्’ as a इत्) and which begins with a झल् letter, a verbal root which is अनुदात्तोपदेशः and has a penultimate letter ‘ऋ’ optionally takes the augment ‘अम्’।
When the optional augment अम् is used we get the form अपाक्रष्टुम् as follows –
अप आ कृ अम् ष् + तुम् । By 6-1-59 अनुदात्तस्य चर्दुपधस्यान्यतरस्याम्। As per the सूत्रम् 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात् परः the augment अम् joins after the last vowel ‘ऋ’ of ‘कृष्’।
= अप आ कृ अ ष् + तुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= अप आ क्र ष् + तुम् । By 6-1-77 इको यणचि।
= अप आ क्रष्टुम् । By 8-4-41 ष्टुना ष्टुः।
= अपाक्रष्टुम् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
When the optional augment अम् is not used we get the form अपाकर्ष्टुम् as follows –
अप आ कृष् + तुम् ।
= अप आ कर्ष् + तुम् । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च, 1-1-51 उरण् रपरः ।
= अप आ कर्ष्टुम् । By 8-4-41 ष्टुना ष्टुः।
= अपाकर्ष्टुम् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
‘अपाक्रष्टुम्’/’अपाकर्ष्टुम्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च and the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-39 कृन्मेजन्तः।
5. Which सूत्रम् justifies the use of the affix तुमुँन् in the form कर्तुम् used in the verse?
Answer: The सूत्रम् 3-3-10 तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम् justifies the use of the affix तुमुँन् in the form कर्तुम् – derived from the verbal root √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०) as follows –
कृ + तुमुँन् । By 3-3-10 तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम् – The affix तुमुँन् as well as ण्वुल् may be used following a verbal root to denote a future action when in conjunction with another action intended for the future action. In the present example, the action ययाचे is intended for the future action कर्तुम्।
= कृ + तुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। Note: Here 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् prevents the affix तुम् from taking the augment ‘इट्’ which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= कर् + तुम् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= कर्तुम् । ‘कर्तुम्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च and the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-39 कृन्मेजन्तः।
6. How would you say this in Sanskrit?
“O Lord! Please forgive me.” Paraphrase to “O Lord! I beg forgiveness from You.” Use the feminine प्रातिपदिकम् ‘क्षमा’ for ‘forgiveness.’
Answer: हे भगवन्! त्वाम् याचे क्षमाम् = हे भगवन्! त्वां याचे क्षमाम्।
Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 7-1-18 औङ आपः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 7-1-18 औङ आपः has been used in the form पादुके (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘पादुका’, द्वितीया-द्विवचनम्)।
पादुका + औट् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= पादुका + औ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= पादुका + शी । By 7-1-18 औङ आपः – The affixes ‘औ’ and ‘औट्’ get ‘शी’ as a substitute when they follow a base ending in a ‘आप्’ affix.
= पादुका + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।
= पादुके । By 6-1-87 आद्गुणः। Note: 6-1-105 दीर्घाज्जसि च stops 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः।
2. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘ए’ in ययाचे?
Answer: The सूत्रम् 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे prescribes the substitution ‘ए’ in ययाचे – derived from the verbal root √याच् (टुयाचृँ याच्ञायाम् १. १००१) as follows –
The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
याच् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= याच् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= याच् + इट् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् ।
= याच् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= याच् + ए । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे – The टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has the letter ‘ट्’ as a इत्), gets the letter ‘ए’ as the replacement. Note: The टि-सञ्ज्ञा is defined by 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि।
= याच् याच् + ए । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= या याच् + ए । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= य याच् + ए 7-4-59 ह्रस्वः।
= ययाचे ।