Today we will look at the form पश्यन्तम् mAs from श्रीमद्भागवतम् 11.16.4.

गूढश्चरसि भूतात्मा भूतानां भूतभावन  । न त्वां पश्यन्ति भूतानि पश्यन्तं मोहितानि ते ।। ११-१६-४ ।।
याः काश्च भूमौ दिवि वै रसायां विभूतयो दिक्षु महाविभूते । ता मह्यमाख्याह्यनुभावितास्ते नमामि ते तीर्थपदाङ्घ्रिपद्मम् ।। ११-१६-५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
दुर्ज्ञेयत्वमेवाह – गूढः अस्फुटः । भूतानां प्राणिनां मध्ये । अत्र हेतुः – भूतानामात्मा अन्तर्यामी । अत्रापि हेतुः – हे भूतभावनेति । ते त्वया ।। ४ ।। ता एव साकल्येन पृच्छति – हे महाविभूते, याः काश्चिद्भूम्यादिषु ते विभूतयः । रसायां रसातले अनुभावितास्त्वयैव केनचिच्छक्तिविशेषेण संयोजिताः तीर्थानां पदं च तदङ्रिपद्मं च ।। ५ ।।

Translation – The Inner Controller of beings, You remain hidden from their view. O Life-giver of (all) created beings! Deluded, by You, living beings are unable to perceive You, even though You are perceiving them (all) (4). Mention to me all those powerful manifestations of Yours, invested by You with Your own divine glory, that may be existing on earth, in the quarters, in heaven or in the subterranean region, O Lord of infinite prowess! I bow to Your lotus-feet, which are the abode of (all) sanctuaries (5).

The प्रातिपदिकम् ‘पश्यत्’ is derived from the verbal root √दृश् (भ्वादि-गणः, दृशिँर् प्रेक्षणे , धातु-पाठः #१. ११४३).

The ‘इर्’ at the end of ‘दृशिँर्’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by the वार्त्तिकम् “इर इत्सञ्ज्ञा वाच्या।” and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। The इकार: in “इर्” has a उदात्त-स्वर:। Thus √दृश् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √दृश् takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default.

(1) दृश् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) दृश् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) दृश् + शतृँ । 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे – The affix ‘लँट्’ is replaced by ‘शतृँ’/’शानच्’ as long as the derived word is in agreement with (has the same reference as) a word which ends in a nominal ending other than the nominative. Note: As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, ‘शतृँ’ has the परस्मैपद-सञ्ज्ञा, while as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। And as explained above, √दृश् is परस्मैपदी। Hence ‘शतृँ’ is chosen and not ‘शानच्’।

(4) दृश् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) दृश् + शप् + अत् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. Note: As per 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्, ‘शतृँ’ has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा।

(6) दृश् + अ + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) पश्य + अ + अत् । By 7-3-78 पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृश्यर्त्तिसर्त्तिशदसदां पिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छधौशीयसीदाः – When followed by a प्रत्ययः which begins with शकार: as a इत्, the verbal roots “√पा, √घ्रा, √ध्मा, √स्था, √म्ना, √दाण्, √दृश्, √ऋ, √सृ, √शद् and √सद्” get “पिब, जिघ्र, धम, तिष्ठ, मन, यच्छ, पश्य, ऋच्छ, धौ, शीय and सीद” as replacements respectively.

(8) पश्यत् । By 6-1-97 अतो गुणे (applied twice.)

‘पश्यत्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्।

The derivation of the form पश्यन्तम् from the प्रातिपादिकम् ‘पश्यत्’ is similar to the derivation of अजानन्तम् from the प्रातिपादिकम् ‘अजानत्’ shown in the following post – http://avg-sanskrit.org/2011/02/10/अजानन्तम्-mas/

Questions:

1. Where has ‘शतृँ’ been used in the first five verses of Chapter Seven of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे (used in step 3), the सिद्धान्तकौमुदी says लडित्‍यनुवर्तमाने पुनर्लड्ग्रहणात् प्रथमासामानाधिकरण्‍येऽपि क्‍वचित् । सन् ब्राह्मण: । Please explain.

3. Which सूत्रम् prescribes the elision of the affix ‘णिच्’ in the form मोहितानि?

4. Can you spot a ऊदित् (which has ऊकार: as a इत्) verbal root in the verses?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Someone saw me looking at you.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“One should not talk while eating.”

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-119 अच्च घेः been used in the verses?

2. From which प्रातिपदिकम् is दिक्षु (सप्तमी-बहुवचनम्) derived?