Today we will look at the form सोढुम् ind from श्रीमद्-वाल्मीकि-रामायणम् 4.16.4.

सोढुं न च समर्थोऽहं युद्धकामस्य संयुगे । सुग्रीवस्य च संरम्भं हीनग्रीवस्य गर्जितम् ।। ४-१६-४ ।।
न च कार्यो विषादस्ते राघवं प्रति मत्कृते । धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्च कथं पापं करिष्यति ।। ४-१६-५ ।।
निवर्तस्व सह स्त्रीभिः कथं भूयोऽनुगच्छसि । सौहृदं दर्शितं तारे मयि भक्तिः कृता त्वया ।। ४-१६-६ ।।
प्रतियोत्स्याम्यहं गत्वा सुग्रीवं जहि सम्भ्रमम् । दर्पं चास्य विनेष्यामि न च प्राणैर्वियोक्ष्यते ।। ४-१६-७ ।।

Gita Press translation – Nay, I am not able to tolerate the arrogance, much less the roar, of the weak-necked Sugrīva, who seeks an encounter on the battlefield (with me) (4). Nor should any anxiety be entertained by you from the side of Śrī Rāma on my account. How can Śrī Rāma – who knows what is right and cognizes his duty – perpetrate sin (in the form of killing one who is innocent)? (5) (Please) return with the (other) ladies. Why do you still follow me? Affection has been shown to such an extent and service rendered to me by you (6). Going out I shall give battle to Sugrīva; (pray) give up (all) perplexity. Nay, I shall take away his pride, yet he will not be rid of his life (7).

The प्रातिपदिकम् ‘सोढुम्’ is derived from the verbal root √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८). The अकारः at the end of “षहँ” gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। The धातुः “षहँ” has an initial षकारः in the धातु-पाठः। By 6-1-64 धात्वादेः षः सः there is the substitution of सकारः in the place of the initial षकारः of a धातुः।

(1) सह् + तुमुँन् । By 3-4-66 पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु – The affix तुमुँन् may be used following a verbal root when in conjunction with a word such as अलम् when it denotes ‘complete capability/competence.’

In the present example, सोढुम् is connected with समर्थ: which denotes ‘complete capability/competence.’ Hence 3-4-66 applies here.

Note: This सूत्रम् does not prescribe तुमुँन् when in conjunction with अलम् used in the sense of ‘enough of, no use of (having a prohibitive force.)’ But occasionally we may find तुमुँन् being used in conjunction with अलम् used in the prohibitive sense also. For example – अलं सुप्तजनं प्रबोधयितुम् ।

(2) सह् + तुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: As per 7-2-48 तीषसहलुभरुषरिषः – When following any one of the verbal roots listed below, a आर्धधातुकम् affix beginning with the letter ‘त्’ optionally takes the augment इट् –
(i) √इष् (इषुँ इच्छायाम् ६. ७८). According to some grammarians the verbal root √इष् (इषँ आभीक्ष्ण्ये ९. ६१) should also be included here.
(ii) √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८)
(iii) √लुभ् (लुभँ गार्ध्ये ४. १५३)
(iv) √रुष् (रुषँ हिंसार्थः १. ७८९)
(v) √रिष् (रिषँ हिंसार्थः १. ७९०)
Here we consider the case when the verbal root does not take the augment ‘इट्’।

See question 1.

(3) सढ् + तुम् । By 8-2-31 हो ढः – A हकारः gets ढकारः as replacement when followed by a झल् letter or at the end of a पदम्।

(4) सढ् + धुम् । By 8-2-40 झषस्तथोर्धोऽधः – A तकारः or थकारः gets धकारः as the replacement, when preceded by a letter of the झष्-प्रत्याहारः with the exception of the धकारः belonging to the धातुः √धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११)।

(5) सढ् + ढुम् । By 8-4-41 ष्टुना ष्टुः – When the letter “स्” or a letter of the त-वर्ग: (“त्”, “थ्”, “द्”, “ध्”, “न्”) comes in contact with either the letter “ष्” or a letter of the ट-वर्ग: (“ट्”, “ठ्”, “ड्”, “ढ्”, “ण्”) then it is replaced respectively by “ष्”, ट-वर्ग: (“ट्”, “ठ्”, “ड्”, “ढ्”, “ण्”)।

(6) स + ढुम् । By 8-3-13 ढो ढे लोपः – A ढकारः is elided if followed by a ढकारः।
Note: The situation of a ढकार: followed by a ढकार: only arises after applying 8-4-41 ष्टुना ष्टुः। So even though 8-3-13 is an earlier rule (compared to 8-4-41) in the अष्टाध्यायी, it has to be allowed (in spite of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्) to see the operation done by 8-4-41, for otherwise 8-3-13 would become useless.

(7) सोढुम् । By 6-3-112 सहिवहोरोदवर्णस्य – When the letter ‘ढ्’ is dropped, the prior अवर्ण: (‘अ’ or ‘आ’) belonging to the verbal root √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८) or √वह् (वहँ प्रापणे १. ११५९) is replaced by the letter ‘ओ’।
Note: The situation of a ढकारलोप: only arises after applying 8-3-13 ढो ढे लोपः। So even though 6-3-112 सहिवहोरोदवर्णस्य is an earlier rule (compared to 8-3-13) in the अष्टाध्यायी, it has to be allowed (in spite of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्) to see the operation done by 8-3-13, for otherwise 6-3-112 would become useless.

‘सोढुम्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।
And ‘सोढुम्’ gets the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-39 कृन्मेजन्तः – A term ending in a कृत्-प्रत्यय: ending in a मकारः or एच् (“ए”, “ओ”, “ऐ”, “औ”) is designated as an indeclinable.

(8) सोढुम् + सुँ (default) । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(9) सोढुम् । By 2-4-82 अव्ययादाप्सुपः – The feminine affix आप् and सुँप् affixes that are prescribed after a अव्ययम् take the लुक् elision.

Questions:

1. What would be the final form in this example in the case where the optional augment इट् is used?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-4-66 पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – पर्याप्तिवचनेषु किम्? अलं भुक्त्वा। Please explain.

3. Commenting further on the सूत्रम् 3-4-66 पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु the सिद्धान्तकौमुदी says – अलमर्थेषु किम्? पर्याप्तं भुङ्क्ते। प्रभूततेह गम्यते न तु भोक्तु: सामर्थ्यम्। Please explain.

4. Commenting on the सूत्रम् 6-3-112 सहिवहोरोदवर्णस्य (used in step 7) the तत्त्वबोधिनी says – इह रेफलोपस्यासंभवात् ‘ढ्रलोपे पूर्वस्य-‘ इत्यतो ‘ढलोप’ एवानुवर्तते। Please explain.

5. Commenting further on the सूत्रम् 6-3-112 सहिवहोरोदवर्णस्य the तत्त्वबोधिनी says -ढलोपे किम्? सहते। Please explain.

6. How would you say this in Sankrit?
Jāmbavān said to Śrī Hanumān – ‘You are capable of crossing the ocean.’ Use the verbal root √तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः १. ११२४) for ‘to cross.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-106 सम्बुद्धौ च been used in the verses?

2. Can you recall a सूत्रम् from the ‘अङ्गस्य’ अधिकार: in the which पाणिनि: specifically mentions the प्रातिपदिकम् ‘स्त्री’ (used in the form स्त्रीभिः in the verses)?

Today we will look at the form वोढुम् ind from श्रीमद्भागवतम् 5.10.4.

न वयं नरदेव प्रमत्ता भवन्नियमानुपथाः साध्वेव वहामः । अयमधुनैव नियुक्तोऽपि न द्रुतं व्रजति नानेन सह वोढुमु ह वयं पारयाम इति ।। ५-१०-४ ।।
सांसर्गिको दोष एव नूनमेकस्यापि सर्वेषां सांसर्गिकाणां भवितुमर्हतीति निश्चित्य निशम्य कृपणवचो राजा रहूगण उपासितवृद्धोऽपि निसर्गेण बलात्कृत ईषदुत्थितमन्युरविस्पष्टब्रह्मतेजसं जातवेदसमिव रजसावृतमतिराह ।। ५-१०-५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
भवन्नियमानुपथास्त्वदाज्ञानुवर्तिनः । न पारयामो न शक्नुमः ।। ४ ।। कृपणानां वचो निशम्य सांसर्गिकः संसर्गनिमित्त एकस्यापि दोषः सर्वेषामेव भवितुमर्हतीति निश्चित्य रहूगण आहेत्यन्वयः । कथंभूतः । उपासिता वृद्धा येन सोऽपि स्वभावेन बलात्परवशः कृतः सन् । कथंभूतं प्रत्याह । न विस्पष्टं ब्रह्मतेजो यस्मिन् । भस्मना छन्नमग्निमिव स्थितम् ।। ५ ।।

Gita Press translation – We are not remiss, O ruler of men; (strictly) obeying your commands, we bear the palanquin quite well. Though engaged just now, this (new) man does not walk quickly. We are, therefore, unable to bear the palanquin with him (4). Hearing (their) piteous words, king Rahūgaṇa concluded that the fault appearing in one through contact (with others) is sure to become the fault of all who are connected with that person. Even though he had sat at the feet of sages, his Kṣatriya spirit prevailed over him. His judgement having been clouded by the element of Rajas, he felt a bit enraged and spoke (ironically as follows) to that Brāhmaṇa, whose spiritual glory was not distinctly perceived like (brilliance of) fire (embers) covered with ashes (5).

The प्रातिपदिकम् ‘वोढुम्’ is derived from the verbal root √वह् (वहँ प्रापणे १. ११५९). The अकारः at the end of “वहँ” gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) वह् + तुमुँन् । By 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन् – The affix तुमुँन् may be used following a verbal root when in conjunction with any one of the following verbal roots or their synonyms –
(i) √शक् (शकॢँ शक्तौ ५. १७)
(ii) √धृष् (ञिधृषाँ प्रागल्भ्ये ५. २५)
(iii) √ज्ञा (ज्ञा अवबोधने ९. ४३)
(iv) √ग्लै (ग्लै हर्षक्षये १. १०५१)
(v) √घट् (घटँ चेष्टायाम् १. ८६७)
(vi) √रभ् (रभँ राभस्ये १. ११२९)
(vii) √लभ् (डुलभँष् प्राप्तौ १. ११३०)
(viii) √क्रम् (क्रमुँ पादविक्षेपे १. ५४५)
(ix) √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८)
(x) √अर्ह् (अर्हँ पूजायाम् १. ८४१)
(xi) √अस् (असँ भुवि २. ६०)

पारयामः is synonymous with शक्नुमः। This allows 3-4-65 to apply here.

Note: अर्थग्रहणमस्तिनैव सम्बध्यते। अनन्तरत्वात्। (from सिद्धान्तकौमुदी) The word ‘अर्थ’ in this सूत्रम् connects only with ‘अस्ति’ and not with the other ten verbal roots listed in the सूत्रम्। As per this interpretation synonyms of only √अस् qualify as a उपपदम्। Synonyms of any of the other ten verbal roots don’t qualify. But Apte does not agree with this view because it would mean disqualifying many standard usages of good authors. For example कालिदास: has used न पारयाम: (synonymous with शक्नुम:) निवेदयितुम् in शाकुन्तलम् and न च वेद (synonymous with जानाति) सम्यग्द्रष्टुं न सा in रघुवंशम्। So in order to justify these usages of तुमुँन् Apte interprets ‘अर्थ’ as connecting with all the verbal roots and not just ‘अस्ति’। The translation of the सूत्रम् given above is as per Apte’s view.

(2) वह् + तुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ stops the augment ‘इट्’ which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।

(3) वढ् + तुम् । By 8-2-31 हो ढः – A हकारः gets ढकारः as replacement when followed by a झल् letter or at the end of a पदम्।

(4) वढ् + धुम् । By 8-2-40 झषस्तथोर्धोऽधः – A तकारः or थकारः gets धकारः as the replacement, when preceded by a letter of the झष्-प्रत्याहारः with the exception of the धकारः belonging to the धातुः √धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११)।

(5) वढ् + ढुम् । By 8-4-41 ष्टुना ष्टुः – When the letter “स्” or a letter of the त-वर्ग: (“त्”, “थ्”, “द्”, “ध्”, “न्”) comes in contact with either the letter “ष्” or a letter of the ट-वर्ग: (“ट्”, “ठ्”, “ड्”, “ढ्”, “ण्”) then it is replaced respectively by “ष्”, ट-वर्ग: (“ट्”, “ठ्”, “ड्”, “ढ्”, “ण्”)।

(6) व + ढुम् । By 8-3-13 ढो ढे लोपः – A ढकारः is elided if followed by a ढकारः।
Note: The situation of a ढकार: followed by a ढकार: only arises after applying 8-4-41 ष्टुना ष्टुः। So even though 8-3-13 is an earlier rule (compared to 8-4-41) in the त्रिपादी, it has to be allowed (in spite of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्) to see the operation done by 8-4-41, for otherwise 8-3-13 would become useless.

(7) वोढुम् । By 6-3-112 सहिवहोरोदवर्णस्य – When the letter ‘ढ्’ is dropped, the prior अवर्ण: (‘अ’ or ‘आ’) belonging to the verbal root √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८) or √वह् (वहँ प्रापणे १. ११५९) is replaced by the letter ‘ओ’।
Note: The situation of a ढकारलोप: only arises after applying 8-3-13 ढो ढे लोपः। So even though 6-3-112 सहिवहोरोदवर्णस्य is an earlier rule (compared to 8-3-13) in the अष्टाध्यायी, it has to be allowed (in spite of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्) to see the operation done by 8-3-13, for otherwise 6-3-112 would become useless.
See question 2.

‘वोढुम्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।
And ‘वोढुम्’ gets the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-39 कृन्मेजन्तः – A term ending in a कृत्-प्रत्यय: ending in a मकारः or एच् (“ए”, “ओ”, “ऐ”, “औ”) is designated as an indeclinable.

(8) वोढुम् + सुँ (default) । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(9) वोढुम् । By 2-4-82 अव्ययादाप्सुपः – The feminine affix आप् and सुँप् affixes that are prescribed after an अव्ययम् take the लुक् elision.

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-3-112 सहिवहोरोदवर्णस्य (used in step 7) been used in Chapter Five of the गीता?

2. The सूत्रम् 6-3-112 सहिवहोरोदवर्णस्य is a अपवाद: (exception to) which सूत्रम्?

3. Where else (besides in वोढुम्) does the सूत्रम् 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन् find application in the verses?

4. Why doesn’t the सूत्रम् 8-2-42 रदाभ्यां निष्ठातो नः पूर्वस्य च दः apply in the form ‘मत्त’?

5. Which उणादि-प्रत्यय: is used to derive the प्रातिपदिकम् ‘भस्मन्’ (used in the commentary in the form भस्मना)? (Search the following document for ‘भस्म’ – http://avg-sanskrit.org/notes-for-saturday-class/उणादिप्रकरणम्/)

6. How would you say this in Sanskrit?
“I am not able to carry this heavy load.” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘गुरु’ for ‘heavy’ and the masculine प्रातिपदिकम् ‘भार’ for ‘load.’

Easy questions:

1. In how many places in the verses has the सूत्रम् 7-3-101 अतो दीर्घो यञि been used?

2. Is there an alternate form for शक्नुमः by the सूत्रम् 6-4-107 लोपश्चास्यान्यतरस्यां म्वोः?

Today we will look at the form पितरः mNp from श्रीमद्भागवतम् 8.18.8.

प्रीताश्चाप्सरसोऽनृत्यन्गन्धर्वप्रवरा जगुः । तुष्टुवुर्मुनयो देवा मनवः पितरोऽग्नयः ।। ८-१८-८ ।।
सिद्धविद्याधरगणाः सकिम्पुरुषकिन्नराः । चारणा यक्षरक्षांसि सुपर्णा भुजगोत्तमाः ।। ८-१८-९ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
देवा मनव इत्यादीनां कुसुमैः समवाकिरन्निति तृतीयेनान्वयः ।। ८ ।।

Gita Press translation – Full of joy, Apsarās danced and the chief of the Gandharvas sang; while sages and gods, the Manus, the manes and the fire-gods, hosts of Siddhas and Vidyādharas along with Kimpuruṣas and Kinnaras, as well as Cāraṇas, Yakṣas and Rākṣasas, Suparṇas (the secretary birds) and the foremost of Nāgas (too) uttered praises (8-9).

The प्रातिपदिकम् ‘पितृ’ is derived from the verbal root √पा (पा रक्षणे २. ५१).

(1) पा + तृच् । By the उणादि-सूत्रम् 2-95 नप्तृनेष्टृत्वष्टृहॊतृपोतृभ्रातृजामातृमातृपितृदुहितृ – The following ten words ending in the affix ‘तृच्’ are given as ready-made forms, viz., ‘नप्तृ’ (a grandson), ‘नेष्टृ’ (one of the chief officiating priests at a Soma sacrifice), ‘त्वष्टृ’ (name of a Vedic God), ‘होतृ’ (a sacrificial priest), ‘पोतृ’ (one of the sixteen officiating priests at a sacrifice), ‘भ्रातृ’ (brother), ‘जामातृ’ (son-in-law), ‘मातृ’ (mother), ‘पितृ’ (father) and ‘दुहितृ’ (daughter).
Note: By the सूत्रम् 3-4-75 ताभ्यामन्यत्रोणादयः – The affixes उण् etc may be used to denote a sense other than the dative or the ablative. Here the affix ‘तृच्’ is used कर्तरि – to denote the agent of the action. पातीति (पाति इति) पिता।

(2) पा + तृ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) पि + तृ । The आकारः of the verbal root √पा is irregularly replaced by a इकारः in order to get the form ‘पितृ’ given in the उणादि-सूत्रम् 2-95 नप्तृनेष्टृत्वष्टृहॊतृपोतृभ्रातृजामातृमातृपितृदुहितृ।

‘पितृ’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे प्रथमा-बहुवचनम्।

(4) पितृ + जस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। Note: The affix ‘जस्’ has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य। This allows 7-3-110 to apply in step 6.

(5) पितृ + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of ‘जस्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(6) पितर् + अस् । 7-3-110 ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः – The ending ऋकार: of a अङ्गम् gets a गुणः replacement, when followed by the affix “ङि” (सप्तमी-एकवचनम्) or an affix with the designation सर्वनामस्थानम्। By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a “रँ” (“र्”, “ल्”) letter.

(7) पितरः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘पितृ’ been used in Chapter Ten of the गीता?

2. Which उणादि-सूत्रम् is used for the derivation of the प्रातिपदिकम् ‘अग्नि’?

3. Can you spot the affix ‘अच्’ in the verses?

4. Which वार्तिकम् is used to derive the प्रातिपदिकम् ‘भुजग’ (used as part of the compound भुजगोत्तमाः in the verses)?

5. How would you say this in Sanskrit?
“My father never drinks alcohol. I don’t either.” Paraphrase to “My father never drinks alcohol. I also don’t.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“My (two) parents live in India.” Use the प्रातिपदिकम् ‘पितृ’ in the dual for ‘parents.’

Easy questions:

1. Can you spot the affix ‘श्यन्’ in the verses?

2. Where has the सूत्रम् 7-1-100 ॠत इद्धातोः been used in the commentary?

Today we will look at the form अर्कम् mAs from श्रीमद्-वाल्मीकि-रामायणम् 7.35.40.

ततः सूर्यं समुत्सृज्य राहुं फलमवेक्ष्य च । उत्पपात पुनर्व्योम ग्रहीतुं सिंहिकासुतम् ।। ७-३५-४० ।।
उत्सृज्यार्कमिमं राम प्रधावन्तं प्लवङ्गमम् । आवेक्ष्यैवं परावृत्तो मुखशेषः पराङ्मुखः ।। ७-३५-४१ ।।
इन्द्रमाशंसमानस्तु त्रातारं सिंहिकासुतः । इन्द्र इन्द्रेति सन्त्रासान्मुहुर्मुहुरभाषत ।। ७-३५-४३ ।।
राहोर्विक्रोशमानस्य प्रागेवालक्षितं स्वरम् । श्रुत्वेन्द्रोवाच मा भैषीरयमेनं निषूदये ।। ७-३५-४४ ।।

Gita Press translation – Leaving the sun and visualizing Rāhu to be a fruit, Hanumān thereupon again bounded in the skies to take hold of the son of Siṁhikā (40). Clearly perceiving this monkey (Hanumān) running with all speed (towards him) leaving the sun alone, O Rāma, Rāhu, who had such huge proportions and of whom the head (alone) remained retraced his steps with his face turned in the opposite direction (41). Looking forward to Indra as his protector, Rāhu (the son of Siṁhikā) for his part repeatedly cried out in his terror ‘Indra!’ ‘Indra!’ (42) Hearing the voice of the screaming Rāhu, which was already known to him, Indra said, ‘Don’t be afraid, I shall (presently) make short work of him’ (43).

The प्रातिपदिकम् ‘अर्क’ is derived from the verbal root √अर्च् (अर्चँ पूजायाम् १. २३२). The ending अकार: of ‘अर्चँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) अर्च् + क । By the उणादि-सूत्रम् 3-40 कृदाधारार्चिकलिभ्य: क: – The affix ‘क’ is prescribed after the verbal roots listed below –
(i) √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०)
(ii) √दा (डुदाञ् दाने ३. १०)
(iii) √धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११)
(iv) √रा (रा दाने २. ५२)
(v) √अर्च् (अर्चँ पूजायाम् १. २३२)
(vi) √कल् (कलँ शब्दसङ्ख्यानयोः १. ५७०)

Note: By the सूत्रम् 3-4-75 ताभ्यामन्यत्रोणादयः – The affixes उण् etc may be used to denote a sense other than the dative or the ablative. Here the affix ‘क’ is used कर्मणि – to denote the object of the action – अर्च्यत इति (अर्च्यते इति) अर्क:।

Note: As per 1-3-8 लशक्वतद्धिते the ककार: at the beginning of the affix ‘क’ should be a इत्। But बाहुलकान्न कस्येत्संज्ञा – we take recourse to the बहुलम् mentioned by पाणिनि: in 3-3-1 उणादयो बहुलम् and prevent the ककार: from getting the इत्संज्ञा here in order to get the desired form ‘अर्क’।

(2) अर्क् + क । By 8-2-30 चोः कुः – The consonants of the च-वर्ग: (च्, छ्, ज्, झ्, ञ्) get the consonants of the क-वर्ग: (क्, ख्, ग्, घ्, ङ्) as a replacement when they occur at the end of a पदम् or when they are followed by a झल् letter.

(3) अर्क / अर्क्क । By 8-4-65 झरो झरि सवर्णे – Following a consonant (हल्), a झर् letter is optionally elided if it is followed by a झर् letter that is सवर्ण: with it. In the present example we have the consonant ‘र्’ which is followed by the झर् letter ‘क्’ which itself is followed by the झर् letter ‘क्’ that is सवर्ण: with it. Note: Every letter is  सवर्ण: with itself.

‘अर्क’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

‘अर्क’ is a पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम्। The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।

(4) अर्क + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(5) अर्कम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Can you spot the affix ‘उण्’ in the verses?

2. Which सूत्रम् justifies the use of the affix तुमुँन् in ग्रहीतुम् used in the verses?

3. Where has the सूत्रम् 3-1-44 च्लेः सिच् been used in the verses?

4. How would you say this in Sanskrit?
“Many people in the world worship the Sun.”

5. How would you say this in Sanskrit?
“The Sun is called ‘king of the sky.'”

6. How would you say this in Sanskrit?
“The Sun is also called ‘Lord of the day.'” Use the प्रातिपदिकम् ‘ईश’ for ‘Lord.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-4-11 अप्तृन्तृच्स्वसृनप्तृनेष्टृत्वष्टृक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्तॄणाम् been used in the verses?

2. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘एन’ in एनम्?

Today we will look at the form एकः mNs from श्रीमद्भागवतम् 10.56.19.

हतं प्रसेनमश्वं च वीक्ष्य केसरिणा वने । तं चाद्रिपृष्ठे निहतमृक्षेण ददृशुर्जनाः ।। १०-५६-१८ ।।
ऋक्षराजबिलं भीममन्धेन तमसावृतम् । एको विवेश भगवानवस्थाप्य बहिः प्रजाः ।। १०-५६-१९ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
No commentary on these verses.

Gita Press translation – Discovering (first) Prasena as well as his horse killed in the forest by a lion, people further saw the lion (itself) killed on the mountain side by a bear (18). The Lord stationed the people outside and entered alone the fearful cave of Jāmbavān (the king of bears), covered with thick darkness (19).

The प्रातिपदिकम् ‘एक’ is derived from the verbal root √इ (इण् गतौ २. ४०).

(1) इ + कन् । By the उणादि-सूत्रम् 3-43 इण्भीकापाशल्यतिमर्चिभ्य: कन् – The affix ‘कन्’ comes after the following verbal roots –
(i) √इ (इण् गतौ २. ४०)
(ii) √भी (ञिभी भये ३. २)
(iii) √कै (कै शब्दे १. १०६४)
(iv) √पा (पा पाने १. १०७४)
(v) √शल् (शलँ चलनसंवरणयोः १. ५६३, शलँ गतौ १. ९७७)
(vi) √अत् (अतँ सातत्यगमने १. ३८)
(vii) √मर्च् (मर्चँ शब्दार्थः १०. १५१). Note: According to some grammarians √मर्च् is a सौत्र-धातु: (given in the सूत्र-पाठ: and not in the धातु-पाठ:)।

Note: By the सूत्रम् 3-4-75 ताभ्यामन्यत्रोणादयः – The affixes उण् etc may be used to denote a sense other than the dative or the ablative. Here the affix ‘कन्’ is used कर्तरि – to denote the agent of the action. एकः = one who goes (एति) alone.

(2) इ + क । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। Please see question 2.

(3) ए + क । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः – An अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

= एक ।

‘एक’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा here is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम् ।

(4) एक + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(5) एक + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) एकः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘एक’ been used in the first five verses of Chapter Three of the गीता?

2. Commenting on the affix कन् the सिद्धान्तकौमुदी says बाहुलकान्न कस्येत्संज्ञा। Please explain.

3. Which उणादि-प्रत्यय: is used to derive the प्रातिपदिकम् ‘भीम’? (Search the following document for ‘भीम’ – http://avg-sanskrit.org/notes-for-saturday-class/उणादिप्रकरणम्/)

4. Can you spot the affix ‘ड’ in the verses?

5. How would you say this in Sanskrit?
“The truth is only one but lies could be many.” Use the प्रातिपदिकम् ‘अनृत’ in the neuter for ‘lie.’

6. How would you say this in Sanskrit?
“Hold the book with one hand and write with the other (hand.)”

Easy questions:

1. Where has the affix ‘णल्’ been used in the verses?

2. How would you say this in Sanskrit?
“I have only one car.” Paraphrase to “Only one car of mine exists.” Use the verbal root √वृत् (वृतुँ वर्तने १. ८६२) for “to exist.”

Today we will look at the form गिरिम् mAs from श्रीमद्भागवतम् 8.7.9.

विलोक्य विघ्नेशविधिं तदेश्वरो दुरन्तवीर्योऽवितथाभिसन्धिः । कृत्वा वपुः काच्छपमद्भुतं महत्प्रविश्य तोयं गिरिमुज्जहार ।। ८-७-८ ।।
तमुत्थितं वीक्ष्य कुलाचलं पुनः समुद्यता निर्मथितुं सुरासुराः । दधार पृष्ठेन स लक्षयोजनप्रस्तारिणा द्वीप इवापरो महान् ।। ८-७-९ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
विघ्नेशस्य विधिं तेन रचितं विघ्नम् । अवितथः सत्योऽभिसंधिः संकल्पो यस्य ।। ८ ।। लक्षयोजनः प्रस्तारो विस्तारोऽस्यास्तीति तथा तेन पृष्ठेन ।। ९ ।।

Gita Press translation – Perceiving (behind this setback) the hand of Vighneśa (the god ruling over the agencies that interrupt ambitious undertakings), and assuming the wonderful and gigantic form of a tortoise, the Lord of unlimited prowess and unfailing resolve then plunged into the water (of the ocean) and bore up the mountain (8). On seeing the great mountain rising, the gods and the demons girded their loins once more to proceed with the churning. Like another great division of the globe, the Lord (in the form of a tortoise) bore the mountain on His back, which was one lakh Yojanas or 800,000 miles in extent (9).

The प्रातिपदिकम् ‘गिरि’ is derived from the verbal root √गॄ (गॄ निगरणे ६. १४६).

(1) गॄ + इ । By the उणादि-सूत्रम् 4-142 कॄगॄशॄपॄकुटिभिदिछिदिभ्यश्च – The affix ‘इ’ is prescribed after the following verbal roots and is treated as a कित् (as having ककार: as a इत्) –
(i) √कॄ (कॄ विक्षेपे ६. १४५)
(ii) √गॄ (गॄ निगरणे ६. १४६)
(iii) √शॄ (शॄ हिंसायाम् ९. २१)
(iv) √पॄ (पॄ पालनपूरणयोः ३. ४)
(v) √कुट् (कुटँ कौटिल्ये ६. ९३)
(vi) √भिद् (भिदिँर् विदारणे ७. २)
(v) √छिद् (छिदिँर् द्वैधीकरणे ७. ३)
Note: By the सूत्रम् 3-4-75 ताभ्यामन्यत्रोणादयः – The affixes उण् etc may be used to denote a sense other than the dative or the ablative. Here the affix ‘इ’ is used कर्तरि – to denote the agent of the action. गिरतीति (गिरति इति) गिरिः।

Note: As per the उणादि-सूत्रम् 4-142 कॄगॄशॄपॄकुटिभिदिछिदिभ्यश्च, the affix ‘इ’ is treated as a कित् here. Therefore, 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।

(2) गिर् + इ । By 7-1-100 ॠत इद्धातोः – The ending ॠकारः of a verbal root that has the अङ्ग-सञ्ज्ञा is substituted by इकारः। By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a “रँ” (“र्”, “ल्”) letter.

= गिरि ।

‘गिरि’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

‘गिरि’ is a पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम्। The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।

(3) गिरि + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of “अम्” from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(4) गिरिम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix “अम्” there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-1-100 ॠत इद्धातोः (used in step 2) been used in Chapter Three of the गीता?

2. Which प्रातिपदिकम् used in the verses is derived by using the सूत्रम् 3-2-175 स्थेशभासपिसकसो वरच्?

3. How would you say this in Sanskrit?
“Śrī Kṛṣṇa bore up the huge mountain with his (own) little finger.” Use the feminine प्रातिपदिकम् ‘कनिष्ठा’ for ‘little finger.’ Use the pronoun ‘स्व’ (feminine ‘स्वा’) for ‘own.’ Use a प्रातिपदिकम् from the verses for ‘huge.’

4. How would you say this in Sanskrit?
“There is not a single mountain close to the place where I live.”

5. How would you say this in Sanskrit?
“This mountain is frequented by many lions and other ferocious beasts.” Use the सूत्रम् 3-2-167 नमिकम्पिस्म्यजसकमहिंसदीपो रः to form a प्रातिपदिकम् for ‘ferocious.’ Use (a passive form of) the verbal root √सेव् (षेवृँ सेवने १. ५७४) for ‘to frequent.’

6. How would you say this in Sanskrit?
“The lofty peaks of the Himālaya mountain scrape the sky.” Use the verbal root √लिख् (लिखँ अक्षरविन्यासे ६. ९२) with the उपसर्ग: ‘उद्’ for ‘to scrape.’ Add the affix ‘क्त’ to the verbal root √नम् (णमँ प्रह्वत्वे शब्दे च १. ११३६) with the उपसर्ग: ‘उद्’ to create a प्रातिपदिकम् for ‘lofty.’

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the उपधा-दीर्घ: (elongation of the penultimate letter) in the from महान् (प्रातिपदिकम् ‘महत्’, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)?

2. Where has the सूत्रम् 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः been used in the commentary?

Today we will look at the form अग्निः mNs from श्रीमद्भागवतम् 12.4.21.

न यत्र वाचो न मनो न सत्त्वं तमो रजो वा महदादयोऽमी । न प्राणबुद्धीन्द्रियदेवता वा न सन्निवेशः खलु लोककल्पः ।। १२-४-२० ।।
न स्वप्नजाग्रन्न च तत्सुषुप्तं न खं जलं भूरनिलोऽग्निरर्कः । संसुप्तवच्छून्यवदप्रतर्क्यं तन्मूलभूतं पदमामनन्ति ।। १२-४-२१ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
किंच, वागादिगोचरस्य सविशेषस्य विकारा भवन्ति, इदं तु न तथेत्याह – न यत्रेति द्वाभ्याम् । लोककल्पो लोकरूपः संनिवेशो रचनाविशेषो नास्ति ।। २० ।। स्वप्नजाग्रत्स्वप्नजागरावस्थायुक्तम् । संसुप्तवदिन्द्रियाभावात् । शून्यसादृश्ये हेतुः – अप्रतर्क्यम् । न पुनः शून्यमेवेत्याह – तदिति ।। २१ ।।

Gita Press translation – In that state, there is no speech, no mind, no (modes of Prakṛti, viz.,) Sattva, Rajas and Tamas, no Mahat and other products of Matter, no breath, no intellect, no senses nor the deities (presiding over them) and no conception, much less location of Lokas (spheres) (20). (Again,) there is no dream nor waking life nor deep slumber; no ether, water, earth, fire or sun. It is something like deep sleep or vacuity; nay, beyond conception. The Vedas speak of it as a state which is the root of the universe (21).

The प्रातिपदिकम् ‘अग्नि’ is derived from the verbal root √अन्ग् (अगिँ गत्यर्थः १. १५५). The ending इकार: of ‘अगिँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्। Therefore this धातुः is an इदित्।

(1) अगिँ = अग् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(2) अ नुँम् ग् । By 7-1-58 इदितो नुम् धातोः – A धातुः which has इकारः as an इत् gets the ‘नुँम्’-आगमः। As per 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः, the नुँम् augment attaches itself after the last vowel (the अकार:) of “अग्”।

(3) अन्ग् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(4) अग् + नि । By the उणादि-सूत्रम् 4-50 अङ्गेर्नलोपश्च – The affix ‘नि’ comes after the verbal root √अन्ग् (अगिँ गत्यर्थः १. १५५) and simultaneously the letter ‘न्’ (of the verbal root) is elided.

Note: By the सूत्रम् 3-4-75 ताभ्यामन्यत्रोणादयः – The affixes उण् etc may be used to denote a sense other than the dative or the ablative. Here the affix ‘नि’ is used कर्तरि – to denote the agent of the action. अङ्गतीति (अङ्गति इति) अग्निः।

= अग्नि ।

‘अग्नि’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।

‘अग्नि’ is a पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम् ।

(8) अग्नि + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(9) अग्नि + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(10) अग्निः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘अग्नि’ been used in Chapter Eighteen of the गीता?

2. Which उणादि-सूत्रम् is used in the derivation of the प्रातिपदिकम् ‘अनिल’?

3. Where has the वार्तिकम् – क्विब्वचिप्रच्‍छ्यायतस्‍तुकटप्रुजुश्रीणां दीर्घोऽसम्‍प्रसारणं च been used in the verses?

4. Which सूत्रम् is used for the सम्प्रसारणम् in the प्रातिपदिकम् ‘सुप्त’?

5. Which कृत्य-प्रत्यय: is used to form the प्रातिपदिकम् ‘तर्क्य’?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Don’t touch the fire!”

Easy questions:

1. In which word in the verses has the प्रातिपदिकम् ‘अदस्’ been used?

2. Where has the सूत्रम् 7-3-78 पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृश्यर्तिसर्तिशदसदां पिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छधौशीयसीदाः been used in the verses?

Today we will look at the form अनिलेन mIs from श्रीमद्भागवतम् 9.7.25.

शुनःशेफस्य माहात्म्यमुपरिष्टात्प्रचक्ष्यते । सत्यसारं धृतिं दृष्ट्वा सभार्यस्य च भूपतेः ।। ९-७-२४ ।।
विश्वामित्रो भृशं प्रीतो ददावविहतां गतिम् । मनः पृथिव्यां तामद्भिस्तेजसापोऽनिलेन तत् ।। ९-७-२५ ।।
खे वायुं धारयंस्तच्च भूतादौ तं महात्मनि । तस्मिन्ज्ञानकलां ध्यात्वा तयाज्ञानं विनिर्दहन् ।। ९-७-२६ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
उपरिष्टाद्विश्वामित्रसुताख्यानप्रसङ्गेन ।। २४ ।। अविहतां गतिं ज्ञानम् । तामेव गतिमाह सार्धाभ्याम् । मनः पृथिव्यां धारयन्ज्ञानकलां ध्यात्वा तयाऽज्ञानं विनिर्दहंस्तां च हित्वा मुक्त्वा मुक्तबन्धस्तस्थावित्यन्वयः । मनोमूलो हि संसारः । मनश्चान्नमयम् – ‘अन्नमयं हि सौम्य मनः’ इति श्रुतेः । अतोऽन्नशब्दवाच्यायां पृथिव्यां मनो धारयन्नेकीकुर्वन्, तां पृथिवीमद्भिरेकीकुर्वन्, अपस्तेजसा, तत्तेजोऽनिलेन ।। २५ ।। तं च खे आकाशे, तच्च भूतादावहंकारे, तं च भूतादिमहंकारं महात्मनि महत्तत्त्वे तस्मिन्विषयाकारं व्यावर्त्य ज्ञानकलां ज्ञानांशमात्मत्वेन ध्यात्वा तया ध्यानवृत्तिरूपयात्मावरकमज्ञानं विनिर्दहन् ।। २६ ।।

Gita Press translation – The glory of Śunaḥśepa (who was not eventually sacrificed but attained liberation during his very lifetime) will be recounted later (in connection with the story of Viśwāmitra’s son). And highly gratified to perceive (on another occasion) the firmness of the king (Hariścandra) as well as of his wife (Śaibyā) – firmness which derived its strength from his veracity – the sage Viśwāmitra vouchsafed to him (as a boon) unobstructed knowledge (of the Self). (Mentally) merging his mind (which is said to be a modification of the food that one takes) in earth (the source of all food), he identified the earth with water, water with fire and the latter with the air; and (again) merging the air in ether, the latter in Tāmasika aspect of the Ego and the said Tāmasika Ego in the Mahat-tattva (the principle of cosmic intelligence), and laying aside its objective character, he contemplated its knowledge aspect as his very self and through such contemplation he finally and thoroughly burnt his ignorance (that veiled the nature of the Self). (24-26)

The प्रातिपदिकम् ‘अनिल’ is derived from the verbal root √अन् (अनँ प्राणने २. ६५). The ending अकार: of ‘अनँ’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) अन् + इलच् । By the उणादि-सूत्रम् 1-54 सलिकल्यनिमहिभडिभण्डिशण्डिपिण्डितुण्डिकुकिभूभ्य इलच्। – The affix ‘इलच्’ may be used following any one of the verbal roots listed below –
(i) √सल् (षलँ गतौ १. ६२८)
(ii) √कल् (कलँ शब्दसङ्ख्यानयोः १. ५७० )
(iii) √अन् (अनँ प्राणने २. ६५)
(iv) √मह् (महँ पूजायाम् १. ८३१)
(v) √भड् (सौत्र-धातुः)
(vi) √भण्ड् (भडिँ परिभाषणे १. ३०६, भडिँ कल्याणे १०. ७७)
(vii) √शण्ड् (शडिँ रुजायां सङ्घाते च १. ३१३)
(vii) √पिण्ड् (पिडिँ सङ्घाते १. ३०७)
(ix) √तुण्ड् (तुडिँ तोडने १. ३०९)
(x) √कुक् (कुकँ आदाने १. ९६)
(xi) √भू (भू सत्तायाम् १. १)

Note: By the सूत्रम् 3-4-75 ताभ्यामन्यत्रोणादयः – The affixes उण् etc may be used to denote a sense other than the dative or the ablative. Here the affix ‘इलच्’ is used करणे – to denote the instrument of the action. अनिति (जीवति) अनेन = अनिलः।

(2) अन् + इल । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

= अनिल ।

‘अनिल’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

‘अनिल’ is a पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is तृतीया-एकवचनम् ।

(3) अनिल + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(4) अनिल + इन । अनुबन्ध-लोपः by 7-1-12 टाङसिँङसामिनात्स्या: – Following a अङ्गम् ending in a अकार:, the affixes “टा”, “ङसिँ” and “ङस्” are replaced respectively by “इन”, “आत्” and “स्य”।

(5) अनिलेन । By 6-1-87 आद्गुणः।

Questions:

1. In Chapter Two of the गीता can you spot a प्रातिपदिकम् (used as part of the compound) which is formed using the उणादि-सूत्रम् 1-54 सलिकल्यनिमहिभडिभण्डिशण्डिपिण्डितुण्डिकुकिभूभ्य इलच् (used in step 1)?

2. Where has the उणादि-सूत्रम् 1-1 कृवापाजिमिस्वदिसाध्यशूभ्य उण् been used in the verses?

3. In how many words in the verses has the substitution ‘शतृँ’ been used?

4. Which कृत् affix is used to form the feminine प्रातिपदिकम् ‘वाच्या’ (used as part of the compound अन्नशब्दवाच्यायाम् in the commentary)?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Watch the leaves being shaken by the wind.” Use (a causative passive present participle form) of the verbal root √कम्प् (कपिँ चलने १. ४३५) for ‘to shake.’

6. How would you say this in Sanskrit?
“Without water there is no life.” Use the neuter प्रातिपदिकम् ‘जीवन’ for ‘life.’ Use the उणादि-सूत्रम् 1-54 सलिकल्यनिमहिभडिभण्डिशण्डिपिण्डितुण्डिकुकिभूभ्य इलच् for forming a प्रातिपदिकम् for ‘water.’

Easy questions:

1. In the verses can you spot a प्रातिपदिकम् which is used only in the plural?

2. Where has the सूत्रम् 3-1-67 सार्वधातुके यक् been used in the verses?

Today we will look at the form वक्तुम् ind from श्रीमद्भागवतम् 11.14.31.

श्रीउद्धव उवाच
यथा त्वामरविन्दाक्ष यादृशं वा यदात्मकम् । ध्यायेन्मुमुक्षुरेतन्मे ध्यानं त्वं वक्तुमर्हसि ।। ११-१४-३१ ।।
श्रीभगवानुवाच
सम आसन आसीनः समकायो यथासुखम् । हस्तावुत्सङ्ग आधाय स्वनासाग्रकृतेक्षणः ।। ११-१४-३२ ।।
प्राणस्य शोधयेन्मार्गं पूरकुम्भकरेचकैः । विपर्ययेणापि शनैरभ्यसेन्निर्जितेन्द्रियः ।। ११-१४-३३ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
मां चिन्तयेदित्युक्तं तत्प्रकारं पृच्छति – यथेति ध्यानाङ्गप्रश्नः । यादृशमिति ध्येयविशेषणप्रश्नः । यदात्मकमिति यस्य तानि विशेषणानि तत्स्वरूपप्रश्नः । एतन्मे ध्यानं मे वक्तुमर्हसीति पाठः । तत्रायमर्थः – मुमुक्षुस्त्वां यथा ध्यायेत्तन्मे वक्तुमर्हसीति जिज्ञासोः कथनाय । मे पुनरेतत्त्वद्दास्यमेव पुरुषार्थो न तु ध्यानेन कृत्यमस्तीति । तदुक्तम् ‘त्वयोपमुक्तस्रग्गन्ध-‘ इत्यादि । ‘त्वं वक्तुमर्हसि’ इति पाठः सुगमः ।। ३१ ।। तत्र ध्यानाङ्गत्वेनासनप्राणायामप्रकारमाह – सम इति चतुर्भिः । समे नात्युच्छ्रिते नातिनीचे आसने कम्बलादौ समकायः सन् । यथासुखमासीन इति नास्ति स्वस्तिकादिनियम इत्युक्तम् । नासाग्रनिरीक्षणं च चित्तस्थैर्याय – ‘अन्तर्लक्ष्योऽबहिर्दृष्टिः स्थिरचित्तः सुसंयतः’ इति योगशास्त्रोक्तेः ।। ३२ ।। विपर्ययेण रेचकपूरककुम्भकक्रमेणापि । यद्वा वामनाड्या पूरितं दक्षिणया त्यजेत्तया वा पूरितं वामयेत्येवं विपर्ययेण । यथोक्तं योगे – ‘इडया पूरयेद्वायुं त्यजेत्पिङ्गलया ततः ।। पिङ्गलापूरितं वायुमिडया च परित्यजेत् ।।’ इति । निर्जितेन्द्रिय इति प्रत्याहार उक्तः ।। ३३ ।।

Gita Press translation – Uddhava submitted: (Now) be pleased to tell Me, O Lord with lotus-like eyes, the process of meditation indicated in the foregoing verses – as to how, in what form and as what a seeker of Liberation should contemplate on You (31). The glorious Lord replied: Seated on a sear of moderate height (neither very high nor very low) with his body erect in a comfortable posture placing both his hands (with palm upwards) on his lap and steadying his gaze on the tip of his nose, and having fully controlled his senses, one should cleanse the passages of the life-breath by (the three processes of breath-control viz.,) Pūraka (slow inhalation) Kumbhaka (retention of breath) and Recaka (slow exhalation) and should slowly practice this course in the reverse order (i.e., by doing Recaka first, Kumbhaka next and Pūraka last of all) too (32-33).

The प्रातिपदिकम् ‘वक्तुम्’ is derived from the verbal root √वच् (वचँ परिभाषणे २. ५८). The अकारः at the end of “वचँ” gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) वच् + तुमुँन् । By 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन् – The affix तुमुँन् may be used following a verbal root when in conjunction with any one of the following verbal roots or their synonyms –
(i) √शक् (शकॢँ शक्तौ ५. १७)
(ii) √धृष् (ञिधृषाँ प्रागल्भ्ये ५. २५)
(iii) √ज्ञा (ज्ञा अवबोधने ९. ४३)
(iv) √ग्लै (ग्लै हर्षक्षये १. १०५१)
(v) √घट् (घटँ चेष्टायाम् १. ८६७)
(vi) √रभ् (रभँ राभस्ये १. ११२९)
(vii) √लभ् (डुलभँष् प्राप्तौ १. ११३०)
(viii) √क्रम् (क्रमुँ पादविक्षेपे १. ५४५)
(ix) √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८)
(x) √अर्ह् (अर्हँ पूजायाम् १. ८४१)
(xi) √अस् (असँ भुवि २. ६०)

See question 2.

(2) वच् + तुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ stops the augment ‘इट्’ which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।

(3) वक् + तुम् । By 8-2-30 चोः कुः।

= वक्तुम् ।

‘वक्तुम्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।
And ‘वक्तुम्’ gets the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-39 कृन्मेजन्तः – A term ending in a कृत्-प्रत्यय: ending in a मकारः or एच् (“ए”, “ओ”, “ऐ”, “औ”) is designated as an indeclinable.

(4) वक्तुम् + सुँ (default) । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(5) वक्तुम् । By 2-4-82 अव्ययादाप्सुपः – The feminine affix आप् and सुँप् affixes that are prescribed after an अव्ययम् take the लुक् elision.

Questions:

1. Where has वक्तुम् been used in the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन् (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – अर्थग्रहणमस्तिनैव सम्बध्यते। अनन्तरत्वात्। Please explain.

3. Where सूत्रम् prescribes the ईकारादेश: in the प्रातिपदिकम् ‘आसीन’?

4. Can you spot the substitution ‘शतृँ’ in the commentary?

5. Where has the सूत्रम् 3-1-120 विभाषा कृवृषोः been used in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“You ought to tell me what’s on your mind.” Paraphrase to “You ought to tell me that which is on your mind.”

Easy questions:

1. In the verses can you a तिङन्तं पदम् which is a आर्ष-प्रयोग: (irregular grammatical usage)?

2. Where has the सूत्रम् 6-1-16 ग्रहिज्यावयिव्यधिवष्टिविचतिवृश्चतिपृच्छतिभृज्जतीनां ङिति च been used in the commentary?