Today we will look at the form कथयन् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

तथा तु दीन: कथयन्नराधिपः प्रियस्य पुत्रस्य विवासनातुरः |
गतेऽर्धरात्रे भृशदुःखपीडितस् तदा जहौ प्राणमुदारदर्शनः || २-६४-७८ ||

Gita Press translation “Speaking as aforesaid, the king of noble aspect, who was already feeling miserable and distressed on the score of his beloved son’s exile, felt sore stricken with agony by the time half the night passed and forthwith gave up the ghost.”

‘कथयत्’ is a शतृँ-प्रत्ययान्त-शब्द:।

‘कथयत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः ‘सुँ’, ‘औ’, ‘जस्’ etc. after the प्रातिपदिकम् ‘कथयत्’।

(1) कथयत् + सुँ । “कथयत्” is a उगित् (since the ऋकार: in ‘शतृँ’ is an इत्)। Note: The affix “सुँ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य। This allows 7-1-70 to apply in the next step.

(2) कथय नुँम् त् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an ‘उक्’ (‘उ’, ‘ऋ’, ‘ऌ’) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix.

(3) कथयन्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(4) कथयन्त् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। Note: Now ‘कथयन्त्’ gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। This allows 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः to apply in the next step.

(5) कथयन् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “कथयन्त्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (तकार:) of the पदम् takes लोपः। Note: After this, 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य does not apply because of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्।

Questions:

1. Where is the प्रातिपदिकम् ‘कथयत्’ used in the गीता? (Chapter 10. Also Chapter 18.)

2. The प्रातिपदिकम् ‘कथयत्’ is an adjective – which noun is it qualifying in this verse?

3. Which noun is it qualifying in each occurrence in the गीता (answers to question #1)?

4. Please list the two synonyms for the word “उदार:” (प्रातिपदिकम् “उदार” adjective, meaning “generous/noble/sincere.”)
दक्षिणे सरलोदारौ ॥३-१-८॥
(इति त्रीणि “ऋज्वाशयस्य” नामानि)

5. Match the columns:
a) प्रथमा-एकवचनम्
b) षष्ठी-एकवचनम्
c) द्वितीया-एकवचनम्
d) अव्ययम्

i. तथा, तदा
ii. नराधिप:
iii. पुत्रस्य
iv. प्राणम्

6. The नुँम्-आगम: as well as the नुँट्-आगम: – after अनुबन्ध-लोप: (removing the इत् letters) – results in the नकार: as an augment. What is the difference between them?
a) The difference is only in the वेद: because of the accent (स्वर:)।
b) The नुँट्-आगम: attaches to the beginning of a term while the नुँम्-आगम: goes to the end of the term.
c) The नुँम्-आगम: attaches to the beginning of a term while the नुँट्-आगम: goes to the end of the term.
d) The नुँट्-आगम: attaches to the beginning of a term while the नुँम्-आगम: goes after the last vowel of the term.

7. How would you ask the question – “What (is) the difference between them (two)?” – in Sanskrit? Use the masculine प्रातिपदिकम् “भेद” for “difference.”

8. In step 2, by which सूत्रम् did the सुँ-प्रत्यय: get the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा (which is required for applying 7-1-70)?

Easy questions:

1. Please derive the form पुत्रस्य (षष्ठी-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “पुत्र” – declined like राम-शब्द:।

2. Can you spot where the सूत्रम् 6-1-109 एङः पदान्तादति has been used?

Today we will look at the form अजानन्तम् mAs from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

आर्ये कस्मादजानन्तं गर्हसे मामकल्मषम् |
विपुलां च मम प्रीतिं स्थितां जानासि राघवे ||२-७५-२०||

Gita Press translation – Wherefore do you reproach me, O noble lady, guileless as I am and did not know anything (about Śrī Rāma’s exile before I returned to Ayodhyā)? Nay, you know my great love borne towards Śrī Rāma (a scion of Raghu).

‘अजानत्’ ends in the affix ‘शतृँ’। It is a compound form having ‘जानत्’ as its second member. ‘जानत्’ is derived from the धातु: ‘ज्ञा’ using the affix ‘शतृँ’।

‘अजानत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्।

(1) अजानत् + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। ‘अजानत्’ is a उगित् (since the letter ‘ऋ’ in ‘शतृँ’ is an इत्)। Note: The affix ‘अम्’ has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here as per 1-1-43 सुडनपुंसकस्य – The five affixes ‘सुँ’, ‘औ’, ‘जस्’, ‘अम्’ and ‘औट्’ get the designation सर्वनामस्थानम् but not if the base is neuter.

(2) अजान नुँम् त् + अम् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः – A non-verbal base with a उक् (‘उ’, ‘ऋ’, ‘ऌ’) letter as a marker and the verbal base ‘अञ्चुँ’ whose letter ‘न्’ has taken elision takes the augment नुँम् when followed by a सर्वनामस्थानम् affix. By 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः, the नुँम् augment is placed after the last अच् (the letter ‘अ’ after the letter ‘न्’) in ‘अजानत्’।

(3) अजान न् त् + अम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of अम् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।

(4) अजानंतम् । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि ।

(5) अजानन्तम् । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः।

Questions:

1. The प्रातिपदिकम् “अजानत्” is used a few times in the गीता। Can you try to find them?

2. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?

3. Which सूत्रम् was used to replace “किम्” by “क” in the form “कस्मात्”?

4. How would you say this in Sanskrit?
“Why do you not know my sister’s name?” Use a verb from the verse and also use a word for “why” from the verse.

5. Where has the सूत्रम् 7-3-106 सम्बुद्धौ च been used?

6. The अमरकोश: gives eleven synonyms for the word “पापम्” (प्रातिपदिकम् “पाप” neuter, meaning “sin/evil”). One of them is कल्मषम् (प्रातिपदिकम् “कल्मष” neuter) used in this verse. Please list the other ten.
अस्त्री पङ्कं पुमान्पाप्मा पापं किल्बिषकल्मषम् ।
कलुषं वृजिनैनोऽघमंहो दुरितदुष्कृतम् ।।१-४-२३।।
(इति द्वादश “पापस्य” नामानि)

7. What is the प्रातिपदिकम् in “माम्”? Could an alternate form have been used?

8. Which two सूत्रे could be applied after step 4? (They will not change the final form)

Easy questions:

1. Derive the form “राघवे” (सप्तमी-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “राघव”। (It is declined like राम-शब्द:)।

2. Which सूत्रम् was used to replace the ending तकार: of कस्मात् by a दकार:?

Today we will look at the form अवाप्तवान् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

नन्दिग्रामे जटां हित्वा भ्रातृभिः सहितोऽनघः |
रामः सीतामनुप्राप्य राज्यं पुनरवाप्तवान् || १-१-७९ ||

Gita Press translation “Having disentangled his matted hair at Nandigrāma along with his (three) brothers and got back Sītā, the sinless Rāma regained his kingdom (too).”

‘अवाप्तवत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘अवाप्तवत्’।

(1) अवाप्तवत् + सुँ । “अवाप्तवत्” is a क्तवतुँ-प्रत्ययान्त-शब्दः (obtained using using 1-1-26 क्तक्तवतू निष्ठा and 3-2-102 निष्ठा) । Thus it ends in “अतुँ”, and it is also उगित् (since the उकार: in क्तवतुँ is an इत्)।

(2) अवाप्तवात् + सुँ । By 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः, since the सुँ affix which is not सम्बुद्धिः follows, a base that ends in “अतुँ” has its penultimate letter elongated.

(3) अवाप्तवा नुँम् त् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an उक् (उ, ऋ, ऌ) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix. See questions 6 and 7.

(4) अवाप्तवान्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) अवाप्तवान्त् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् अवाप्तवान्त् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।

(6) अवाप्तवान् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “अवाप्तवान्त्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (तकार:) of the पदम् will take लोपः।

Questions:

1. In the first verse of which chapter of the गीता do we find a क्तवतुँ-प्रत्ययान्त-शब्दः declined पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्? (Just as we have in this example.)

2. A क्तवतुँ-प्रत्ययान्त-शब्दः is an adjective – it gets its विभक्ति:/वचनम्/लिङ्गम् from another word which is a noun. Which noun is अवाप्तवान् qualifying?

3. How would you say this in Sanskrit?
“Yesterday, I saw my friend after a long time.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “दृष्टवत्” (दृष्टवती in feminine) for “saw” and the अव्ययम् “ह्यस्” for “yesterday” and चिरात् for “after a long time.”

4. A क्तवतुँ-प्रत्ययान्त-शब्दः can function like a verb (even though technically it is an adjective.) In this example अवाप्तवान् is the उत्तरवर्तिनी क्रिया (later action) of a common doer. Who is the common doer and what is/are his prior action(s)?

5. Please state the one synonym of the word “जटा” (प्रातिपदिकम् “जटा” feminine, meaning “matted hair of an ascetic”) as given in the अमरकोश:।
व्रतिनस्तु सटा जटा ।।२-६-९७।।
(इति द्वे “व्रतिन: शिखायां” नाम्नी)

6. What is the purpose of having the मकार: as an इत् in the नुँम्-आगम:?

7. By which two rules does पाणिनि: define the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा? Which one of these two applies in the present example?

8. We have studied one अपवाद-सूत्रम् (exception) to 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्‌। Which one is it and where has it been used in this verse?

Easy questions:

1. Please do पदच्छेद: of सहितोऽनघः and mention the relevant rules.

2. By which सूत्रम् do we get सीता + अम् = सीताम् (द्वितीया-एकवचनम्)। (The answer is not 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।)

Today we will look at the form जल्पन् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

पुनराख्यायिकां जल्पन् सुग्रीवसहितस्तदा ।
पुष्पकं तत् समारुह्य नन्दिग्रामं ययौ तदा ।। १-१-८८ ।।

Gita Press translation “Narrating past history (the circumstances that had led to his exile in the forest) and boarding the celebrated Puṣpaka once more, he then flew to Nandigrāma (then a part of Ayodhyā), accompanied by Sugrīva (and others).”

‘जल्पत्’ is a शतृँ-प्रत्ययान्त-शब्द: derived from the धातु: “जल्प्”।

‘जल्पत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘जल्पत्’।

(1) जल्पत् + सुँ । “जल्पत्” is a उगित् (since the ऋकार: in शतृँ is an इत्)।

(2) जल्प नुँम् त् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an उक् (उ, ऋ, ऌ) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix.

(3) जल्पन्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(4) जल्पन्त् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्।

(5) जल्पन् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “जल्पन्त्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (तकार:) of the पदम् will take लोपः।

Questions:

1. Can you recall one निषेध-सूत्रम् that we have seen for 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः?

2. Would the final form in this example have been the same if the प्रातिपदिकम् “जल्पत्” were used in the neuter gender?

3. Which two अधिकार-सूत्रे exert their influence on the सूत्रम् 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः?

4. Why didn’t the सूत्रम् 8-3-17 भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि apply in the सन्धि-कार्यम् between पुनर् + आख्यायिकाम्?

5. Can you spot the word in the verse which ends in the ल्यप्-प्रत्यय:? (Ref. 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले, 7-1-37 समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप्‌) Who is the common doer? Which is the later action of the common doer?

6. Where has the सूत्रम् 7-1-24 अतोऽम् been used in this verse?

7. Please state the one synonym for the word “ग्राम:” (प्रातिपदिकम् “ग्राम” masculine, meaning “village”) as given in the अमरकोश:।
समौ संवसथग्रामौ ।।२-२-१९।।
(इति द्वे “ग्रामस्य” नाम्नी)

8. How would you say this in Sanskrit?
“My mother was born in this village.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “जात” for “was born.”

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः been used in this verse?

2. Which सर्वनाम-शब्द: has been used in this verse?

Today we will look at the form महान्तम् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

पश्चिमायामपि दिशि महान्तमचलोपमम् |
दिशागजं सौमनसं ददृशुस्ते महाबलाः || १-४०-२० ||

Gita Press translation “In the western quarter too those very mighty princes beheld the great elephant guarding that quarter, Saumanasa (by name), that resembled a mountain (in size).”

‘महत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘महत्’।

(1) महत् + अम् । By the उणादि-सूत्रम् “वर्तमाने पृषद्-बृहन्महज्जगद् शतृँवच्च।”, the प्रातिपदिकम् “महत्” will undergo the same operations as a शतृँ-प्रत्ययान्त-शब्द:। This makes it उगित् ।

(2) मह नुँम् त् + अम् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, the प्रातिपदिकम् “महत्” which is an उगित् takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix. By 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः, the नुँम्-आगम: is placed after the last अच् (the अकार: after the हकार:) in “महत्”।

(3) महन्त् + अम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of अम् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।

(4) महान्त् + अम् । By 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य, since a सर्वनामस्थानम् affix which is not a सम्बुद्धिः follows, the letter preceding the नकारः in the word महत् is elongated.

(5) महान्तम्

Questions:

1. The declension of the प्रातिपदिकम् “महत्” in the masculine is –
a) Similar to the declension of no other word in the language
b) Similar to the declension of words ending in the शतृँ-प्रत्यय: like पचत्, गच्छत् etc.
c) Similar to the declension of words ending in the मतुँप्-प्रत्यय: like धीमत्, श्रीमत् etc.
d) Similar only to the declension of the word “बृहत्”

2. Can you spot a प्रातिपदिकम् ending in the क्विन्-प्रत्यय: used in this example? (This प्रातिपदिकम् appears in one सूत्रम् that we have studied.)

3. Where has the सूत्रम् 7-3-113 याडापः been used in this verse?

4. By which सूत्रम् does the अम्-प्रत्यय: get the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा (required to apply 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः)?

5. Which Chapter of the गीता uses the सूत्रम् 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः in the first verse?

6. Please list the fourteen synonyms of the word “गज:” (प्रातिपदिकम् “गज” masculine, meaning “elephant”) as stated in the अमरकोश:।
दन्ती दन्तावलो हस्ती द्विरदोऽनेकपो द्विपः ।
मतङ्गजो गजो नागः कुञ्जरो वारणः करी ।।२-८-३४।।
इभः स्तम्बेरम: पद्मी ।।२-८-३५।।
(इति पञ्चदश “हस्तिन:” नामानि)

7. How would you say this in Sanskrit?
“Whose vehicle (is) this?”

8. Which सर्वनाम-शब्द: has been used in this verse?

Easy questions:

1. Can you spot a place where the सूत्रम् 8-3-34 विसर्जनीयस्य सः has been used in this verse?

2. How about 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः?

Today we will look at the form हनुमान् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

ततो गृध्रस्य वचनात् सम्पातेर्हनुमान् बली |
शतयोजनविस्तीर्णं पुप्लुवे लवणार्णवम् || १-१-७२ ||

Gita Press translation “Then according to the counsel of Sampāti, the vulture king (who could see Sītā in Lankā from that distance), the mighty Hanumān leaped across the brackish sea, eight hundred miles broad, (that parted the mainland of India from Lankā.)”

‘हनुमत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘हनुमत्’।

(1) हनुमत् + सुँ । “हनुमत्” is a मतुँप्-प्रत्ययान्त-शब्दः। Thus it ends in “अतुँ”, and it is also उगित् (since the उकार: in मतुँप् is an इत्)।

(2) हनुमात् + सुँ । By 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः, since the सुँ affix which is not सम्बुद्धिः follows, a base that ends in “अतुँ” has its penultimate letter elongated.

(3) हनुमा नुँम् त् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an उक् (उ, ऋ, ऌ) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix.

(4) हनुमान्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) हनुमान्त् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् हनुमान्त् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।

(6) हनुमान् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “हनुमान्त्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (तकार:) of the पदम् will take लोपः।

Questions:

1. Why didn’t 7-1-70 (which is a later rule in the अष्टाध्यायी) apply before 6-4-14 at step 2?

2. Can you spot a place where the सूत्रम् 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः has been used in Chapter 16 of the गीता?

3. Why doesn’t 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य apply after step 6?

4. Where has the सूत्रम् 6-4-13 सौ च been used in this verse?

5. What are the choices of विभक्ति:/वचनम् for the word सम्पाते:? Can you locate a word which has समानाधिकरणम् with सम्पाते:? (That will help in deciding the विभक्ति:/वचनम् of the word सम्पाते:।)

6. Please state the one synonym for the word “गृध्र:” (प्रातिपदिकम् “गृध्र” masculine, meaning “vulture”) as listed in the अमरकोश:।
दाक्षाय्यगृध्रौ समौ ।।२-५-२१।।
(इति द्वे “गृध्रस्य” नाम्नी)

7. How would you say this in Sanskrit?
“Sita was seen in Lanka by Hanuman.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “दृष्ट” for “was seen.”

8. Where has the ङसिँ-प्रत्यय: been used in this verse?

Easy questions:

1. Can you spot a place where the सूत्रम् 6-1-114 हशि च has been used?

2. Which सूत्रम् was used to replace the ङस्-प्रत्यय: by “स्य” in the word गृध्रस्य?

Today we will look at the form वाग्भिः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

ततो मया वाग्भिरदीनभाषिणी शिवाभिरिष्टाभिरभिप्रसादिता |
उवाह शान्तिं मम मैथिलात्मजा तवातिशोकेन तथातिपीडिता || ५-६८-२९||

Gita Press translation “Cheered by me with gladdening and agreeable words, Sītā (a princess of Mithilā), who, though sore afflicted with the thought of your excessive grief (on her account), never speaks pitiful words, derived solace in my presence.”

‘वाच्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is तृतीया-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘वाच्’।

(1) वाच् + भिस् । The अङ्गम् has पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनमस्थाने। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of भिस् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।

(2) वाक् + भिस् । By 8-2-30 चोः कुः, the पदान्त-चकारः gets the क-वर्गः consonant as a replacement.

(3) वाग् + भिस् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, a झल् letter occurring at the end of a पदम् is replaced by a जश् letter.

(4) वाग्भिः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the अस्मद्-प्रातिपदिकम् been used in this verse?

2. Could the short form “ते” have been used in the place of “तव” in this example?

3. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the नदी-सञ्ज्ञा? Which सूत्रम् defines the नदी-सञ्ज्ञा?

4. Which words have समानाधिकरणम् with वाग्भि:?

5. Where has the प्रातिपदिकम् “वाच्” been used in the गीता in प्रथमा-एकवचनम्?

6. Please list the six synonyms for “वाक्” (प्रातिपदिकम् “वाच्” feminine, meaning “Goddess of speech – Sarasvati”) as given in the अमरकोश:।
ब्राह्मी तु भारती भाषा गीर्वाग्वाणी सरस्वती ।।१-६-१।।
(इति सप्त “सरस्वतीदेव्या:” नामानि)

7. How would you say this in Sanskrit?
“Arjuna was soothed by Sri Krishna’s words.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “प्रसादित” for “was soothed.”

8. What will be the सप्तमी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “वाच्”?

Easy questions:

1. Please do पदच्छेद: of ततो मया and mention the relevant rules.

2. Can you spot the places where 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः has been used in this example?

3. List the letters in the जश्-प्रत्याहार: and in the झल्-प्रत्याहार:।

Today we will look at the form मे from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं परं कौतूहलं हि मे |
महर्षे त्वं समर्थोऽसि ज्ञातुमेवंविधं नरम् || १-१-५||

Gita Press translation “I wish to hear this; for there is a great curiosity in my mind about it, while you are capable of knowing such a man. O eminent seer!”

‘अस्मद्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि । The विवक्षा here is षष्ठी-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘अस्मद्’ ।

(1) अस्मद् + ङस् ।

(2) मे । By 8-1-22 तेमयावेकवचनस्य, the अस्मद्-प्रातिपदिकम् along with the ङस्-प्रत्यय: (षष्ठी-एकवचनम्), gets मे as replacement, since the following conditions are met:
a) There is a पदम् in the same sentence preceding अस्मद्-शब्दः। Here in this example we have हि preceding.
b) अस्मद्-शब्दः is not at the beginning of the metrical पाद:।

Questions:

1. In which chapter of the गीता is “मे” used in the first verse? Is it चतुर्थी-एकवचनम् or षष्ठी-एकवचनम्?

2. Which प्रातिपदिकम् is present the form “नरम्”? (Is there more than one choice?)

3. Use some words from the verse to compose the following sentence in Sanskrit:
“You are capable of knowing the answer to this question.”

4. Which सूत्रम् is an अपवाद: for 8-1-22 तेमयावेकवचनस्य?

5. Where has the “युष्मद्” प्रातिपदिकम् been used in this verse?

6. Where has the सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्‌ been used?

7. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?

8. Please list the three synonyms for the word कौतूहलम् (प्रातिपदिकम् “कौतूहल” neuter, meaning “curiosity”) as given in the अमरकोश:।
कौतूहलं कौतुकं च कुतुकं च कुतूहलम् ।।१-७-३१।।
(इति चत्वारि “कौतुकस्य” नामानि)

Easy questions:

1. Which सूत्रम् was used to get इच्छामि + अहम् = इच्छाम्यहम्?

2. Which सूत्रम् was used to get महा + ऋषि = महर्षि?

3. Please do पदच्छेद: of समर्थोऽसि and mention the relevant rules.

Today we will look at the form हव्यवाट्-mNs from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

इत्युक्तः स तु तारेयो रामेणाक्लिष्टकर्मणा |
जगामाकाशमाविश्य मूर्तिमानिव हव्यवाट् || ६-४१-७३ ||

Gita Press translation “Ascending into the air when tutored in these words by Śrī Rāma, who was unwearied in action, Aṅgada (son of Tārā) for his part, who resembled fire incarnate, left (for Laṅkā).”

‘हव्यवाह्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘हव्यवाह्’।

(1) हव्यवाह् + सुँ ।

(2) हव्यवाह् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) हव्यवाह् । सकार लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्।

(4) हव्यवाढ् । ‘हव्यवाह्’ gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् and hence by 8-2-31 हो ढः , the हकारः gets ढकारः as replacement.

(5) हव्यवाड् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, a झल् letter that occurs at the end of a पदम् it is replaced by a जश् letter.

(6) हव्यवाट्/हव्यवाड् । By 8-4-56 वाऽवसाने, a झल् letter is optionally replaced by a चर् letter when nothing follows.

Questions:

1. Please list the fifteen synonyms of the word आकाश:/आकाशम् (प्रातिपदिकम् “आकाश” masculine/neuter, meaning “sky”) as given in the अमरकोश:।
द्योदिवौ द्वे स्त्रियामभ्रं व्योम पुष्करमम्बरम् ।
नभोऽन्तरीक्षं गगनमनन्तं सुरवर्त्म खम् ।।१-२-१।।
वियद् विष्णुपदं वा तु पुंस्याकाशविहायसी।
(इति षोडश “आकाशस्य” नामानि)
Note: Some editions of अमरकोश: have “अन्तरिक्षम्” instead of “अन्तरीक्षम्”।

2. Where is the प्रातिपदिकम् “आकाश” used in the neuter gender in the गीता?

3. Can you spot the word in the verse which ends in the ल्यप्-प्रत्यय:? (Ref. 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले, 7-1-37 समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप्‌) Who is the common doer? Which is the later action of the common doer?

4. Where is the सूत्रम् 7-2-106 तदोः सः सावनन्त्ययोः used in this verse?

5. How would you say this in Sanskrit?
“There are no errors in this sentence.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “दोष” for “error” and a verb for “are” from the Jan 14, 2011 post – http://avg-sanskrit.org/2011/01/14/

6. Can you recall a सूत्रम् that we have studied which is an अपवाद: for 8-2-31 हो ढः?

7. Please do पदच्छेद: of the सूत्रम् 8-2-31 हो ढः and give the प्रातिपदिकम् and विभक्ति: of each पदम्।

8. In commenting on the सूत्रम् 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, the काशिका says “अन्तग्रहणं झलि इत्येतस्य निवृत्त्यर्थम्।” Please explain.

Easy questions:

1. Which सूत्रम् is used to give इति + उक्तः = इत्युक्तः?

2. Where has the सूत्रम् 6-1-132 एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि been used in this verse?

Today we will look at the form त्वा from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

क्षिप्रं विसृज वैदेहीं मा त्वा घोरेण चक्षुषा |
दहेद् दहनभूतेन वृत्रमिन्द्राशनिर्यथा || ३-५०-१६||

Gita Press translation “Release Sītā (a princess of the Videha territory) at once. Let not Śrī Rāma consume you with his fearful eye converted into fire, as the thunderbolt of Indra consumed (the demon) Vṛtra.”

‘युष्मद्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि । The विवक्षा here is द्वितीया-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘युष्मद्’ ।

(1) युष्मद् + अम् ।

(2) त्वा । By 8-1-23 त्वामौ द्वितीयायाः, the युष्मद्-प्रातिपदिकम् along with the अम्-प्रत्यय: (द्वितीया-एकवचनम्), gets त्वा as replacement, since the following conditions are met:
a) There is a पदम् in the same sentence preceding युष्मद्-शब्दः। Here in this example we have मा preceding.
b) युष्मद्-शब्दः is not at the beginning of the metrical पाद:।

Questions:

1. 8-1-23 त्वामौ द्वितीयायाः is an अपवाद: for which सूत्रम्?

2. Is the त्वा-आदेश: compulsory? If not, what would have been the other form (instead of त्वा) in this example?

3. Where is त्वा used in the गीता?

4. The अमरकोश: gives nine synonyms for the word वज्र:/वज्रम् (प्रातिपदिकम् “वज्र” masculine/neuter, meaning “thunderbolt”). One of them is अशनि: (प्रातिपदिकम् “अशनि” masculine/feminine) used in this verse. Please list the remaining eight.
ह्रादिनी वज्रमस्त्री स्यात् कुलिशं भिदुरं पविः।
शतकोटिः स्वरुः शम्बो दम्भोलिरशनिर्द्वयोः ।।१-१-४७।।
(इति दश “वज्रस्य” नामानि)

5. How would you say this in Sanskrit?
“Give up laziness.” Use a verb from the verse for “give up” and use the प्रातिपदिकम् “आलस्य” (neuter) for “laziness.”

6. Where has the सूत्रम् 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः been used in this verse?

7. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the नदी-सञ्ज्ञा?

8. Condition b) is step 2 says that in order to take the form त्वा, युष्मद्-शब्द: should not be at the beginning of a metrical पाद:। Please state the पाद: that contains त्वा। Which word is at the beginning of this पाद:?

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-1-107 अमि पूर्वः been used in this verse?

2. Which word in the verse translates to “at once”? (Use Apte dictionary for help.) Where does this word come in the गीता?