Today we will look at the form भवेत् 3As-विधिलिँङ् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 5-13-69.

क्षुद्रेण हीनेन नृशंसमूर्तिना सुदारुणालंकृतवेषधारिणा ।
बलाभिभूता ह्यबला तपस्विनी कथं नु मे दृष्टिपथेऽद्य सा भवेत् ।। ५-१३-६९ ।।

Translation “How on earth might that helpless and pitiable lady, overpowered with might by the mean and vile Rāvaṇa of noxious form, who, though savage, assumes an ornamented form, be within the range of my sight today?”

भवेत् is derived from the धातुः √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १)

The विवक्षा is विधिलिँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the भू-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the भू-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So भू-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) भू + लिँङ् । By 3-3-161 विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ् , the affix लिङ् is prescribed after a धातुः when used in the sense of command, direction, invitation, request, inquiry and entreaty.

(2) भू+ ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भू + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) भू + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः ।

(5) भू + त् । इतश्‍च 3-4-100, the ending letter (इकारः) of a इकारान्तः (ending in a इकारः) परस्मैपद-प्रत्ययः which came in the place of a ङित्-लकारः, is elided.

(6) भू + यासुट् त् । By 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च , the परस्मैपदम् affixes of लिँङ् get यासुट् as an augment, and this augment is उदात्तः and a ङित्। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the यासुट्-आगमः before the प्रत्यय:।

(7) भू + यास् त् । The उकार: in यासुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थम्)। The टकार: is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) भू + शप् + यास् त् । by 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् ।

(9) भो + शप् + यास् त् । by 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः , an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(10) भो + अ + यास् त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(11) भव + यास् त् । “अव्”-आदेश: by 6-1-78 एचोऽयवायावः।

(12) भव + इय् त् । By 7-2-80 अतो येयः, when “यास्” of a सार्वधातुक-प्रत्ययः follows an अङ्गम् ending in a अकारः, then it is substituted by “इय्” ।

(13) भव इ त् । By 6-1-66 लोपो व्योर्वलि, a वकारः or a यकारः is elided when it is followed by a letter of the वल्-प्रत्याहारः।

(14) भवेत् । By 6-1-87 आद्गुणः ।

Questions:

1. Where is भवेत् used in Chapter 11 of the गीता?

2. Which rule(s) from the त्रिपादी section of the अष्टाध्यायी could be applied after step 13?

3. Which terms in the verse have the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः?

4. How would you say this in Sanskrit?
“There should be no doubt in this matter.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “सन्देह” for “doubt” and the masculine प्रातिपदिकम् “विषय” for “matter.”

5. How would you say this in Sanskrit?
“How on earth would I say this in Sanskrit?” Use a couple of words from the verse for “how on earth”, use the feminine (compound) प्रातिपदिकम् “संस्कृत-भाषा” for “Sanskrit” and the verbal root √वद् (वदँ व्यक्तायां वाचि १. ११६४) for “to say.”

6. The अमरकोश: gives five synonyms for the word “उत्सृष्टम्” (प्रातिपदिकम् “उत्सृष्ट” adjective, meaning “cast away.”) One of them is the प्रातिपदिकम् “हीन” used in this verse. Please list the other four.
त्यक्तं हीनं विधुतं समुज्झितं धूतमुत्सृष्टे ।। ३-१-१०७ ।।
(इति षट् “उत्सृष्टस्य” नामानि)

Easy questions:

1. Which term in the verse has the नदी-सञ्ज्ञा?

2. Where has the सूत्रम् 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः been used?

Today we will look at the form आरोहतु 3As-लोँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 1-24-3.

आरोहतु भवान् नावं राजपुत्रपुरस्कृतः ।
अरिष्टं गच्छ पन्थानं मा भूत् कालस्य पर्ययः || १-२४-३ ||

Gita Press translation “Board you the boat followed by the king’s sons and (having crossed the river) proceed on your journey at an auspicious moment. Let there be no loss of time.”

आरोहतु is derived from the धातुः √रुह् (भ्वादि-गणः,रुहँ बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च, धातु-पाठः #१. ९९५)

“आङ्” has been used as an उपसर्ग: – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।

The विवक्षा is लोँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the √रुह्-धातुः has one इत् letter – the अकार: following the हकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus the √रुह्-धातुः is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the √रुह्-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So रुह्-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) रुह् + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च , the affix लोँट् comes after a धातुः when used in the sense of command/request.

(2) रुह् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) रुह् + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) रुह् + तु । By 3-4-86 एरुः , इकारः of a लोँट् affix is substituted by उकारः। The उपधा (उकार:) of the अङ्गम् “रुह्” has the लघु-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-4-10 ह्रस्‍वं लघु।

(5) रुह् + शप् + तु । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(6) रुह् + अ + तु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(7) रोहतु । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च – When a अङ्गम् is followed by a सार्वधातुक-प्रत्ययः or an आर्धधातुक-प्रत्ययः, then its इक्-letter takes गुण-आदेशः in the following two cases: i) The अङ्गम् ends in a पुक्-आगमः। or ii) The penultimate letter of the अङ्गम् has the लघु-सञ्ज्ञा।

Questions:

1. Can you spot a तिङन्त-पदम् (लँट्) along with the आङ्-उपसर्गः in Chapter 16 of the गीता?

2. Where is the सूत्रम् 7-1-86 इतोऽत् सर्वनामस्थाने used in the verse?

3. In the derivation of the form भवान् why is 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः applied before 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः?

4. Use a couple of words from the verse to construct the following sentence in Sanskrit.
“Let there be no sorrow in your mind.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “शोक” for “sorrow.”

5. How would you say this in Sanskrit?
“Let the boy mount the horse.” Use आ + √रुह् for “to mount.”

6. The अमरकोश: gives eleven synonyms for the word “मार्ग:” (प्रातिपदिकम् “मार्ग” masculine, meaning “path”). One of them is पन्था: (प्रातिपदिकम् “पथिन्” masculine) which is used in this example. Please list the remaining ten.
अयनं वर्त्म मार्गाध्वपन्थानः पदवी सृतिः।
सरणिः पद्धतिः पद्या वर्तन्येकपदीति च ।।२-१-१५।।
(इति द्वादश “मार्गस्य” नामानि)

Easy Questions:

1. Where is the सूत्रम् 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः used in the verse?

2. Can you spot a औकारान्तम् (ending in “औ”) प्रातिपदिकम् in the verse?

Today we will look at the form दहेत् 3As-विधिलिँङ् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 6-5-9.

अवगाह्यार्णवं स्वप्स्ये सौमित्रे भवता विना ।
एवं च प्रज्वलन् कामो न मा सुप्तं जले दहेत् ।। ६-५-९ ।।

Gita Press translation, “Diving into the sea without you (as my companion), O darling of Sumitrā, I shall repose there. Flaming love will not consume me lying asleep in water as aforesaid.”

दहेत् is derived from the धातुः √दह् (भ्वादि-गणः, दहँ भस्मीकरणे धातु-पाठः #१. ११४६)

The विवक्षा is विधिलिँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, √दह् has one इत् letter which is the अकार: following the हकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus the √दह्-धातुः is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the √दह्-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √दह्-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) दह् + लिँङ् । By 3-3-161 विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ् , the affix लिङ् is prescribed after a धातुः when used in the sense of command, direction, invitation, request, inquiry and entreaty.

(2) दह्+ ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) दह् + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(3) दह् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः ।

(4) दह् + त् । इतश्‍च 3-4-100, the ending letter (इकारः) of a इकारान्तः (ending in a इकारः) परस्मैपद-प्रत्ययः which came in the place of a ङित्-लकारः, is elided.

(5) दह् + यासुट् त् । By 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च , the परस्मैपदम् affixes of लिँङ् get यासुट् as an augment, and this augment is उदात्तः and a ङित्। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the यासुट्-आगमः before the प्रत्यय:।

(6) दह् + यास् त् । The उकार: in यासुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थम्)। The टकार: is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) दह् + शप् + यास् त् । by 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् ।

(8) दह् + अ + यास् त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(9) दह + इय् त् । By 7-2-80 अतो येयः, when “यास्” of a सार्वधातुक-प्रत्ययः follows an अङ्गम् ending in a अकारः, then it is substituted by “इय्” ।

(11) दह इ त् । By 6-1-66 लोपो व्योर्वलि, a वकारः or a यकारः is elided when it is followed by a letter of the वल्-प्रत्याहारः।

(12) दहेत् । By 6-1-87 आद्गुणः ।

Questions:

1. Can you identify a तिङन्त-पदम् with दह्-धातुः in Chapter 2 of the गीता?

2. As we have seen in previous examples, the क्त्वा-प्रत्यय: is used when we have the same doer doing two actions. The verbal root in the earlier action takes the क्त्वा-प्रत्यय:| (The सूत्रम् is 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले । If there is a compound formation then the क्त्वा-प्रत्यय: is replaced by ल्यप् as per 7-1-37 समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप्)। In this verse the word “अवगाह्य” ends in ल्यप्-प्रत्यय:। Who is the common doer(s) and what is his/her later action?

3. Which प्रातिपदिकम् used in the verse is उगित्? Is there more than one?

4. Which word in the verse has the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः?

5. How do you say this in Sanskrit?
“The retreating enemies burnt all the bridges in the city”. Use the adjective प्रातिपदिकम् “निवर्तमान” for “retreating” and the masculine प्रातिपदिकम् “सेतु” for “bridge.”

6. Please list the eighteen synonyms for काम: (प्रातिपदिकम् “काम” masculine, meaning “Cupid”) as given in the अमरकोश:।
मदनो मन्मथो मारः प्रद्युम्नो मीनकेतनः ।
कंदर्पो दर्पकोऽनङ्गः कामः पञ्चशरः स्मरः ।।१-१-२५।।
सम्बरारिर्मनसिजः कुसुमेषुरनन्यजः ।*
पुष्पधन्वा रतिपतिर्मकरध्वज आत्मभूः ।।१-१-२६।।
(इति ऊनविंशति: “कामस्य” नामानि)

* Some editions of the अमरकोश: have शम्बरारि: instead of सम्बरारि:।

Easy Questions:

1. Can you spot a टा-प्रत्ययः in the verse?

2. Where is the सूत्रम् 6-1-114 हशि च used in the verse?

Today we will look at the form भवेताम् 3Ad-विधिलिँङ् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 2-46-6.

पितरं चानुशोचामि मातरं च यशस्विनीम् ।
अपि नान्धौ भवेतां नौ रुदन्तौ तावभीक्ष्णशः ।। २-४६-६ ।।

Gita Press translation “I bewail (the lot of) my father as well as my illustrious mother (Kausalyā). I fear lest those parents of ours, who must be incessantly weeping, should be deprived of their eyesight.”

भवेताम् is derived from the धातुः √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १)

The विवक्षा is विधिलिँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, द्विवचनम्।

In the धातु-पाठः, the भू-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the भू-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So भू-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-द्विवचनम्, the प्रत्यय: will be “तस्”।

(1) भू + लिँङ् । By 3-3-161 विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ् , the affix लिङ् is prescribed after a धातुः when used in the sense of command, direction, invitation, request, inquiry and entreaty.

(2) भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भू + तस् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तस्” as the substitute for the लकारः। “तस्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) भू + ताम् । 3-4-101 तस्थस्थमिपाम् तांतंतामः , The तिङ्-प्रत्ययाः तस्, थस्, थ and मिप् of a लकारः which is an ङित्, are replaced by ताम्, तम्, त and अम् respectively. ताम् also gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 1-1-56 स्थानिवदादेशो ऽनल्विधौ।

(5) भू + यासुट् ताम् । by 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च , the परस्मैपदम् affixes of लिँङः get यासुट् as an augment, and this augment is उदात्तः and a ङित्। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the यासुट्-आगमः before the प्रत्यय:।

(6) भू + यास् ताम् । The उकार: in यासुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थम्)। The टकार: is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ताम् from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(7) भू + शप् + यास् ताम् । by 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् ।

(8) भो + शप् + यास् ताम् । by 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः , an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(9) भो + अ + यास् ताम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(10) भव + यास् ताम् । “अव्”-आदेश: by 6-1-78 एचोऽयवायावः।

(11) भव इय् ताम् । by 7-2-80 अतो येयः, when “यास्” of a सार्वधातुक-प्रत्ययः follows an अङ्गम् ending in a अकारः, then it is substituted by “इय्” ।

(12) भव इ ताम् । by 6-1-66 लोपो व्‍योर्वलि , a वकारः or a यकारः is elided when it is followed by a letter of the वल्-प्रत्याहारः।

(13) भवेताम् । by 6-1-87 आद्गुणः ।

Questions:

1. Can you spot a विधि-लिँङ् form of भू-धातुः in Chapter 11 of गीता?

2. In commenting on the सूत्रम् 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च, the काशिका says – सीयुटोऽपवादः। What does this mean?

3. Which other (besides “तस्”, “ताम्”) तिङ्-प्रत्यय: has been used in the verse?

4. How do say this in Sanskrit?
“May you both be successful in all your endeavors.” Use a प्रातिपदिकम् from the verse for “successful.”

5. Please state the one synonym for the word “अन्ध:” (प्रातिपदिकम् “अन्ध” adjective) as given in the अमरकोश:।
अन्धोऽदृक् ।।२-६-६१।।
(इति द्वे “अचक्षुषः” नामनी)

Advanced Question:
1. Please do the पदच्छेदः of the सूत्रम् 7-2-80 अतो येयः and identify the विभक्ति:/वचनम् as well as the प्रातिपदिकम् in each पदम्।

Easy Questions:
1. Derive the form रुदन्तौ (प्रातिपदिकम् “रुदत्”, प्रथमा-द्विवचनम्)। Note – the प्रातिपदिकम् “रुदत्” ends in the शतृँ-प्रत्यय:।

2. Where is the सूत्रम् 7-3-110 ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः used in the verse?

Today we will look at the form अन्वधावन् 3Ap-लँङ् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 3-52-36.

समन्तादभिसम्पत्य सिंहव्याघ्रमृगद्विजाः ।
अन्वधावंस्तदा रोषात् सीताच्छायानुगामिनः || ३-५२-३६||

Gita Press translation “Collecting from all sides, lions, tigers, as well as other beasts and birds angrily rushed behind on that occasion following the shadow of Sītā.”

अन्वधावन् is derived from the धातुः √धाव् (धावुँ गतिशुद्ध्योः, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. ६८५)
“अनु” has been used as an उपसर्ग: – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।

The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

In the धातु-पाठः, the √धाव्-धातुः has one इत् letter उकारः following the वकार:। Since this इत् letter has a स्वरित-स्वर:, as per the सूत्रम् 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले, the धाव्-धातुः will take आत्मनेपद-प्रत्ययाः when the fruit of the action (क्रियाफलम्) accrues to the doer (कर्त्रभिप्रायम् = कर्तृ-अभिप्रायम्)। In the remaining case – when the fruit of the action does not accrue to the doer – by 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम् – the धाव्-धातुः will take परस्मैपद-प्रत्ययाः।
In reality though, this distinction of the fruit of the action accruing to the doer or not, is rarely honored in the language. So as a practical matter, a verbal root such as “धाव्” will take either आत्मनेपद-प्रत्ययाः or परस्मैपद-प्रत्ययाः regardless of whether the fruit of the action accrues to the doer or not. In short, धाव्-धातुः will be उभयपदी। In this verse, it has taken a परस्मैपद-प्रत्यय:।

Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-बहुवचनम्, the प्रत्यय: will be “झि”।

(1) धाव् + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ् , the affix लँङ् follows a धातुः when used in the sense of past not of today.

(2) धाव् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) धाव् + झि । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झि” as the substitute for the लकारः। “झि” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) धाव् + झ् । By 3-4-100 इतश्‍च, the ending letter (इकारः) of a इकारान्तः (ending in a इकारः) परस्मैपद-प्रत्ययः which came in the place of a ङित्-लकारः, is elided.

(5) धाव् + शप् + झ् । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(6) धाव् + अ + झ् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(7) धाव + अन्त् । By 7-1-3 झोऽन्तः -“अन्त्” comes in as a replacement for the झकारः of a प्रत्यय:।

(8) धावन्त् । By 6-1-97 अतो गुणे, in the place of an अकार: which not at the end of a पदम्, and the following गुण: letter, there is single substitute of the latter (the गुण: letter.)

(9) अट् धावन्त् । by 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः -When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the अट्-आगमः which is उदात्तः। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the अट्-आगमः before the अङ्गम् ।

(10) अधावन्त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः ।

(11) अधावन् । by 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, लोपः is ordained to a पदम् that ends in a conjunct consonant. As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter of the पदम् will take लोपः ।

Note: अनु + अधावन् = अन्वधावन् । by 6-1-77 इको यणचि ।

Questions:

1. Can you identify a word in the first fifteen verses of the Second Chapter of the गीता where (just as in this example) लँङ् has been used and the उपसर्गः is “अनु”?

2. As we have seen in previous examples, the क्त्वा-प्रत्यय: is used when we have the same doer doing two actions. The verbal root in the earlier action takes the क्त्वा-प्रत्यय:| (The सूत्रम् is 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले । If there is a compound formation then the क्त्वा-प्रत्यय: is replaced by ल्यप् as per 7-1-37 समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप्)। In this verse the word “अभिसम्पत्य” ends in ल्यप्-प्रत्यय:। (A तुँक्-आगम: has also come in there by 6-1-71 ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्)। Who is/are the common doer(s) and what is his/her/their later action?

3. We have studied one नियम-सूत्रम् for 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः। Which one is it?

4. The आकार: in √धाव् has which सञ्ज्ञा?
a) दीर्घ-सञ्ज्ञा but not गुरु-सञ्ज्ञा
b) गुरु-सञ्ज्ञा but not दीर्घ-सञ्ज्ञा
c) Both दीर्घ-सञ्ज्ञा and गुरु-सञ्ज्ञा
d) Neither दीर्घ-सञ्ज्ञा nor गुरु-सञ्ज्ञा

5. How would you say this in Sanskrit?
“The guards rushed behind the fleeing thief.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “रक्षक” for “guard” and “तस्कर” for “thief.” Use the adjective “पलायमान” for “fleeing.”

6. The अमरकोश: gives six synonyms for the word कोप: (प्रातिपदिकम् “कोप” masculine, meaning “anger”). One of them is रोषः (प्रातिपदिकम् “रोष” masculine) used in this verse. Please list the other five.
कोपक्रोधाऽमर्षरोषप्रतिघा रुट्क्रुधौ स्त्रियौ ।।१-७-२६।।
(इति सप्त “कोपस्य” नामानि)

Easy Questions:

1. Where is the सूत्रम् 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः used in the above verse?

2. The सूत्रम् 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः refers to three लकारा: that have ङकार: as an इत्। Which other लकार: has ङकार: as an इत्?

Today we will look at the form अभवम् 1As-लँङ् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 2-87-24.

ततस्त्वहं चोत्तमबाणचापभृत् स्थितोऽभवं तत्र स यत्र लक्ष्मणः ।
अतन्द्रितैर्ज्ञातिभिरात्तकार्मुकैर्महेन्द्रकल्पं परिपालयंस्तदा ।। २-८७-२४ ।।

Gita Press translation “Wielding excellent arrows and bow, I too remained posted where the aforesaid Lakṣmaṇa kept moving carefully guarding Śrī Rāma (who vied with Indra) with my vigilant kinsmen carrying bows (in their hands).”

अभवम् is derived from the धातुः √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १)

The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम् ।

In the धातु-पाठः, the भू-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the भू-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So भू-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “मिप्”।

(1) भू + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ् , the affix लँङ् follows a धातुः when used in the sense of past not of today.

(2) भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भू + मिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “मिप्” as the substitute for the लकारः। “मिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) भू + अम् । 3-4-101 तस्थस्थमिपां तांतंतामः , the तिङ्-प्रत्ययाः तस्, थस्, थ and मिप् of a लकारः which is an ङित्, are replaced by ताम्, तम्, त and अम् respectively. अम् also gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 1-1-56 स्थानिवदादेशो ऽनल्विधौ । The ending मकारः of अम्-प्रत्ययः is prevented from getting the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः।

(5) भू + शप् + अम् । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(6) भो + शप् + अम् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(7) भो + अ + अम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(8) भव + अम् । “अव्”-आदेश: by 6-1-78 एचोऽयवायावः।

(9) भवम् । By 6-1-97 अतो गुणे, in the place of the letter अ which not at the end of a पदम्, and the following गुण: letter, there is single substitute of the latter (the गुण: letter.)

(10) अट् भवम् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – when followed लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the अट्-आगमः which is उदात्तः। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the अट्-आगमः before the अङ्गम्।

(11) अभवम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः ।

Questions:

1. Where is the भू-धातुः with a लँङ्-प्रत्ययः used for the first time in the गीता?

2. We have studied one सूत्रम् which is an अपवाद: for 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः। Which one is it?

3. Can you identify the words in the verse that have the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः ?

4. How would you say this in Sanskrit?
“There was a big festival in the temple yesterday.” Use the (compound) masculine प्रातिपदिकम् “महोत्सव” for “big festival.”

5. Please state the sixteen synonyms of the word उत्तमः (प्रातिपदिकम् “उत्तम” adjective, meaning “best, excellent”) as given in the अमरकोश:।
क्लीबे प्रधानं प्रमुखप्रवेकानुत्तमोत्तमाः ।
मुख्यवर्यवरेण्याश्च प्रवर्होऽनवरार्ध्यवत् ।।३-१-५७।।
परार्ध्याग्रप्राग्रहरप्राग्र्याग्र्याग्रीयमग्रियम् ।।३-१-५८।।
(इति सप्तदश “श्रेष्ठस्य” नामानि)

Note: Some editions of अमरकोश: have “प्रबर्होऽनवरार्ध्यवत्” instead of “प्रवर्होऽनवरार्ध्यवत्”।

Advanced question:

1. Derive the form लुङ्लङ्लृङ्क्षु (सप्तमी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “लुङ्लङ्लृङ्”) used in the सूत्रम् 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः। The सुत्रम् 8-3-28 ङ्णोः कुक्टुक् शरि (which we have not studied in the class) is required in the derivation.

Easy Questions:

1. Where is 7-1-9 अतो भिस ऐस् used in the verse?

2. Please do पदच्छेदः of परिपालयंस्तदा।

Today we will look at the form भज 2As-लोँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 5-24-33.

अलमश्रुनिपातेन त्यज शोकमनर्थकम् ।
भज प्रीतिं प्रहर्षं च त्यजन्ती नित्यदैन्यताम् ।। ५-२४-३३ ।।

Gita Press translation “Cease from shedding tears. Give up grief, which is of no avail. Shaking off perpetual depression, embrace cheerfulness and experience excessive delight.”

भज is derived from the धातुः √भज् (भ्वादि-गणः, भजँ सेवायाम्, धातु-पाठः #१.११५३ )

The विवक्षा is लोँट्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the भज्-धातुः has one इत् letter which is the अकार: following the जकार:। This इत् letter has a स्वरित-स्वर:। Therefore, as per the सूत्रम् 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले, the भज्-धातुः will take आत्मनेपद-प्रत्ययाः when the fruit of the action (क्रियाफलम्) accrues to the doer (कर्त्रभिप्रायम् = कर्तृ-अभिप्रायम्)। In the remaining case – when the fruit of the action does not accrue to the doer – by 1-3-78 शेषात् कर्तरि3-3-162 लोट् च , the affix लोँट् comes after a धातुः when used in the sense of command/request.

(2) भज् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भज् + सिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “सिप्” as the substitute for the लकारः। “सिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) भज् + सि। अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) भज् + हि । By 3-4-87 सेर्ह्यपिच्च , सि of लोँट् is substituted by हि and it is an अपित्। हि also gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ ।

(6) भज् + शप् + हि । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(7) भज् + अ + हि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(8) भज । By 6-4-105 अतो हेः, there is a लुक् elision of the affix हि when it follows an अङ्गम् ending in a अकार:।

Questions:

1. Where is √भज् used in the Fourth Chapter of the गीता with the मिप्-प्रत्यय:?

2. Where else has लोँट् been used in this verse?

3. By which सूत्रम् does “अलम्” get the अव्यय-सञ्ज्ञा?

4. Which term used in the verse has the नदी-सञ्ज्ञा? Which one has the घि-सञ्ज्ञा?

5. The अमरकोश: gives eleven synonyms for the word “आनन्द:” (प्रातिपदिकम् “आनन्द” masculine, meaning “happiness/joy.”) One of them is प्रीति: (used in this verse.) Please list the remaining ten.
मुत्प्रीतिः प्रमदो हर्षः प्रमोदाऽऽमोदसम्मदाः ।।१-४-२४।।
स्यादानन्दथुरानन्दशर्मशातसुखानि च ।
(इति द्वादश “आनन्दस्य” नामानि)

6. How would you say this in Sanskrit?
“Let us worship our Guru.” Use √भज् for “to worship.”

7. How would you say this in Sanskrit?
“Stop crying!” Paraphrase this to “Enough with crying.” Use the neuter प्रातिपदिकम् “रोदन” for “crying.”

8. Use some words from the verse to construct the following sentence in Sanskrit:
“Give up lamentation, which is of no avail.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “विलाप” for “lamentation.”

Easy question:

1. Where has the सूत्रम् 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः been used in the verse?

2. There are five लकारा: which have टकार: as an इत्। One of them is लोँट् used in this example. Which are the other four?

Today we will look at the form यजामि 1As-लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 1-8-2.

चिन्तयानस्य तस्यैवं बुद्धिरासीन्महात्मनः ।
सुतार्थं वाजिमेधेन किमर्थं न यजाम्यहम् ।। १-८-२ ।।

Gita Press translation “While the high-souled king was reflecting (on the matter once), the following idea occured to him: – ‘Why not propitiate the Deity by means of a horse-sacrifice in order to be blessed with a son?'”

यजामि is derived from the धातुः √यज् (भ्वादि-गणः, यजँ देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु, धातु-पाठः #१. ११५७ )

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the √यज्-धातुः has one इत् letter which is the अकार: following the जकार:। Since the इत् letter has a स्वरित-स्वर:, as per the सूत्रम् 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले, the यज्-धातुः will take आत्मनेपद-प्रत्ययाः when the fruit of the action (क्रियाफलम्) accrues to the doer (कर्त्रभिप्रायम् = कर्तृ-अभिप्रायम्)। In the remaining case – when the fruit of the action does not accrue to the doer – by 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम् – the यज्-धातुः will take परस्मैपद-प्रत्ययाः।
In reality though, this distinction of the fruit of the action accruing to the doer or not, is rarely honored in the language. So as a practical matter, a verbal root such as “यज्” will take either आत्मनेपद-प्रत्ययाः or परस्मैपद-प्रत्ययाः regardless of whether the fruit of the action accrues to the doer or not. In short, यज्-धातुः will be उभयपदी। In this verse, it has taken a परस्मैपद-प्रत्यय:।

Since the विवक्षा is उत्तम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “मिप्”।

(1) यज् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) यज् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) यज् + मिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “मिप्” as the substitute for the लकारः। “मिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) यज् + शप् + मिप् । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) यज् + अ + मि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(6) यजामि । By 7-3-101 अतो दीर्घो यञि -the ending अकार: of a अङ्गम् is elongated if it is followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the यञ्-प्रत्याहार:।

Questions:

1. Who is the subject (कर्ता) of the verb यजामि?

2. In commenting on the सुत्रम् 7-3-101 अतो दीर्घो यञि, the काशिका says – यञि इति किम्? पचतः। पचथः। Please explain.

3. Which term used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?

4. Where has the सूत्रम् 6-4-137 न संयोगाद्वमन्तात्‌ been used?

5. Can you spot an अव्ययम् in the first line of the verse?

6. We have studied one सूत्रम् (besides 3-4-78) in which पाणिनि: specifically mentions the मिप्-प्रत्यय:। Which one is it?

7. How would you say this in Sanskrit?
“May you live long.” Use the अव्ययम् “चिरम्” for “long.” Use the धातु: “जीव्” (जीव प्राणधारणे १. ६४३) for “to live.”

8. How would you say this in Sanskrit?
“May you be long-lived.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “दीर्घायुष्मत्” for “long-lived.”

Easy questions:

1. Which other terms (besides “मिप्”) in the तिङ्-प्रत्याहार: have पकार: as an इत्?

2. Which सूत्रम् was used to replace the ङस्-प्रत्यय: by “स्य” in चिन्तयानस्य and तस्य?

3. Where has the सूत्रम् 8-4-45 यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा been used?

Today we will look at the form क्रीडन्तु 3Ap-लोँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 6-8-22.

स्वैरं कुर्वन्तु कार्याणि भवन्तो विगतज्वराः ।। ६-८-२२ ।।
एकोऽहं भक्षयिष्यामि तां सर्वां हरिवाहिनीम् ।
स्वस्थाः क्रीडन्तु निश्चिन्ताः पिबन्तु मधुवारुणीम् || ६-८-२३ ।।

Gita Press translation, “Completely rid of (all) anxiety, discharge your duties without constraint. I shall devour single-handed the whole of that army of monkeys. Divert yourself confidently and drink wine getting free from anxiety.”

क्रीडन्तु is derived from the धातुः √क्रीड् (भ्वादि-गणः, क्रीडृँ विहारे धातु-पाठः #१. ४०५ )

The विवक्षा is लोँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

In the धातु-पाठः, √क्रीड् has one इत् letter which is the ऋकार: following the डकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus √क्रीड् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, √क्रीड् in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √क्रीड्-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-बहुवचनम्, the प्रत्यय: will be “झि”।

(1) क्रीड् + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च , the affix लोँट् comes after a धातुः when used in the sense of command/request.

(2) क्रीड् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) क्रीड् + झि । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झि” as the substitute for the लकारः। “झि” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) क्रीड् + झ् उ । by 3-4-86 एरुः , इकारः of a लोँट् is substituted by उकारः ।

(5) क्रीड् + शप् + झ् उ । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(6) क्रीड् + अ + झ् उ। अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(7) क्रीड + अन्त् उ । By 7-1-3 झोऽन्तः ,“अन्त्” comes in as a replacement for the झकारः of a प्रत्यय:।

(8) क्रीडन्तु । By 6-1-97 अतो गुणे , in the place of an अकार: which not at the end of a पदम्, and the following गुण: letter, there is single substitute of the latter (the गुण: letter.)

Questions:

1. Can you spot a तिङन्तं पदम् in the First Chapter of the गीता, wherein the लकार: is लोँट् and the झि-प्रत्यय: has been used?

2. Which other तिङ्-प्रत्यय: (besides “झि”) has been used in the verse?

3. Where has the सूत्रम् 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः been used?

4. Which terms from the प्रादि-गण: have been used?

5. Which terms from the त्यदादि-गण: have been used?

6. How would you say this in Sanskrit?
“I shall devour single-handed all the fruits on this tree.” Use a verb from the verse for “shall devour.”

7. How would you say this in Sanskrit?
“Be completely rid of (all) anxiety.” Use a प्रातिपदिकम् from the verse for “completely rid of (all) anxiety.”

8. The अमरकोश: gives ten synonyms for the word सेना (प्रातिपदिकम् “सेना” feminine, meaning “army.”) Which one of these synonyms has been used in the present verse? (We have already seen these in a prior example. Search this web site for “army.”)

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-1-109 एङः पदान्तादति been used?

2. Derive the form “कार्याणि” (द्वितीया-बहुवचनम्) from the neuter प्रातिपदिकम् “कार्य”।

Today we will look at the form उपहरन्तु 3Ap-लोँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 2-82-8.

उदीच्याश्च प्रतीच्याश्च दाक्षिणात्याश्च केवलाः ।
कोट्यापरान्ताः सामुद्रा रत्नान्युपहरन्तु ते ॥२-८२-८॥

Gita Press translation “Let the rulers of the north and the west as well as of the south and the east and the kings of the western borders near the Sahya mountains, who are without a throne (and therefore not enjoying sovereign rights), as well as seafaring traders bring countless jewels as offerings to you.”

हरन्तु is derived from the धातुः √हृ (भ्वादि-गणः, हृञ् हरणे धातु-पाठः #१. १०४६)

“उप” has been used as an उपसर्ग: – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।

The विवक्षा is लोँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

In the धातु-पाठः, the हृ-धातुः has one इत् letter which is the ञकार:। It gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and hence takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोप:। Since ञकार: is an इत्, as per the सूत्रम् 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले, the हृ-धातुः will take आत्मनेपद-प्रत्ययाः when the fruit of the action (क्रियाफलम्) accrues to the doer (कर्त्रभिप्रायम् = कर्तृ-अभिप्रायम्)। In the remaining case – when the fruit of the action does not accrue to the doer – by 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम् – the हृ-धातुः will take परस्मैपद-प्रत्ययाः।
In reality though, this distinction of the fruit of the action accruing to the doer or not, is rarely honored in the language. So as a practical matter, a verbal root such as “हृ” will take either आत्मनेपद-प्रत्ययाः or परस्मैपद-प्रत्ययाः regardless of whether the fruit of the action accrues to the doer or not. In short, हृ-धातुः will be उभयपदी। In this verse, it has taken a परस्मैपद-प्रत्यय:।

Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-बहुवचनम्, the प्रत्यय: will be “झि”।

(1) हृ + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च , the affix लोँट् comes after a धातुः when used in the sense of command/request.

(2) हृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) हृ + झि। 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झि” as the substitute for the लकारः। “झि” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) हृ + झ् उ । by 3-4-86 एरुः , इकारः of a लोँट् is substituted by उकारः ।

(5) हृ + शप् + झ् उ । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(6) हर् + शप् + झ् उ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः , an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows. By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (अ, इ, उ) comes as a substitute, it is always followed by a रँ letter.

(7) हर् + अ + झ् उ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(8) हर + अन्त् उ । By 7-1-3 झोऽन्तः ,“अन्त्” comes in as a replacement for the झकारः of a प्रत्यय:।

(9) हरन्तु । By 6-1-97 अतो गुणे , in the place of the letter अ which not at the end of a पदम्, and the following गुण: letter, there is single substitute of the latter (the गुण: letter.) See easy question 1.

Questions:

1. Where has the युष्मद्-प्रातिपदिकम् been used in the verse?

2. To which other प्रत्यय: (besides “झि”) does the सूत्रम् 3-4-86 एरुः apply?

3. Where has √हृ been used with the झि-प्रत्यय: in the गीता?

4. Can you spot a नुँम्-आगम: in the verse?

5. If the लकार: in this example had been लँट्, we would have had all the same steps, except for one. Which one is that?

6. In the लोँट्-प्रत्यय:, why is the लकार: not an इत् (by 1-3-8 लशक्वतद्धिते)?

7. How would you say this in Sanskrit?
“Let me take away your burden.” Use √हृ for “to take away” and the masculine noun “भार” for “burden.”

8. How would you say this in Sanskrit?
“How many people reside in this house?” Use the धातु: “वस्” (वस निवासे १. ११६०) for “to reside.”

Easy questions:

1. By which सूत्रम् does पाणिनि: define the गुण-सञ्ज्ञा?

2. In classical Sanskrit, which other लकारा: (besides लोँट्) have टकार: as an इत्?