Today we will look at the form बिभेति 3As-लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 3-33-17.

नानुतिष्ठति कार्याणि भयेषु न बिभेति च |
क्षिप्रं राज्याच्च्युतो दीनस्तृणैस्तुल्यो भवेदिह || ३-३३-१७ ||

Gita Press translation “A king who does not perform his duties and is not apprehensive (even) in the face of dangers is soon deprived of his kingdom and reduced to a wretched condition, and becomes of no more worth than straw in this world.”

बिभेति is derived from the धातुः √भी (जुहोत्यादि-गणः, ञिभी भये, धातु-पाठः #३. २)

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

The “ञि” at the beginning of “ञिभी” gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-5 आदिर्ञिटुडवः and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

The √भी-धातुः is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the √भी-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √भी-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) भी + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) भी + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भी + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) भी + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) भी + शप् + ति । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(6) भी + ति । By 2-4-75 जुहोत्यादिभ्यः श्लुः, the “शप्”-प्रत्यय: following the verbal roots “हु” etc. gets “श्लु” (elision).

(7) भी + भी + ति । By 6-1-10 श्लौ, a verbal root when followed by “श्लु” gets reduplicated.

(8) भि + भी + ति । By 7-4-59 ह्रस्वः, the अच् (vowel) of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः) is substituted by a short vowel.

(9) भिभेति । By 7-3-84 सार्वधातुकाऽर्धधातुकयोः , an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(10) बिभेति । By 8-4-54 अभ्यासे चर्च, in a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), a letter of the झल्-प्रत्याहारः is substituted by a letter of the चर्-प्रत्याहारः or जश्-प्रत्याहारः। The substitutions take place as per 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।

Questions:

1. Where has 6-1-10 श्लौ been used in Chapter 4 of the गीता?

2. Among the nine items in the conjugation table of √भी (ञिभी भये, धातु-पाठः #३. २) with लँट्, in which form does 6-4-82 एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य apply?

3. Which धातु: and लकार: has been in the form (अनु)तिष्ठति?

4. Can you spot a “इय्”-आदेश: in the verse?

5. How would you say this in Sanskrit?
“I am not afraid even of death.” Use the neuter प्रातिपदिकम् “मरण” for “death”. Use पञ्चमी विभक्ति: with “मरण”।

6. How would you say this in Sanskrit?
“I am only afraid of infamy.” Use the feminine (compound) प्रातिपदिकम् “अकीर्ति” for “infamy”. (ref. गीता 2-34.) Use पञ्चमी विभक्ति: with “अकीर्ति”।

Easy questions:

1. Where has 8-4-40 स्तोः श्चुना श्चुः been used in the verse?

2. Can you spot a “शि”-आदेश: in the verse?

Today we will look at the form स्यात् 3As-विधिलिँङ् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 1-29-29.

अद्यैव दीक्षां प्रविश भद्रं ते मुनिपुंगव |
सिद्धाश्रमोऽयं सिद्धः स्यात् सत्यमस्तु वचस्तव || १-२९-२९ ||

Gita Press translation “God bless you! Go through the ceremony of consecration (for the sacrificial performance) this very day, O jewel among sages! Let this Siddhāśrama prove to be an abode of success (and thereby justify its name) and let your word (that the ogres deserved to be killed by me) come true.”

स्यात् is derived from the धातुः √अस् (असँ भुवि, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. ६०)

The विवक्षा is विधिलिँङ, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

The ending अकारः (which is an इत्) of “असँ” has a उदात्त-स्वरः। Thus the √अस्-धातुः is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the √अस्-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default.
Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) अस् + लिँङ् । By 3-3-161 विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ्, the affix लिङ् is prescribed after a धातुः when used in the sense of command, direction, invitation, request, inquiry and entreaty.

(2) अस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) अस् + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) अस् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः ।

(5) अस् + त् । 3-4-100 इतश्च, the ending letter (इकारः) of a इकारान्तः (ending in a इकारः) परस्मैपद-प्रत्ययः which came in the place of a ङित्-लकारः, is elided.

(6) अस् + यासुट् त् । By 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च, the परस्मैपदम् affixes of लिँङ् get यासुट् as an augment, and this augment is उदात्तः and a ङित्। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the यासुट्-आगमः before the प्रत्यय:।

(7) अस् + यास् त् । The उकार: in यासुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थम्)। The टकार: is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) अस् + शप् + यास् त् । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(9) अस् + यास् त् । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः, the शप्-प्रत्ययः takes the लुक् elision when following a verbal root belonging to अदादि-गणः।

(10) अस् + या त् । By 7-2-79 लिङः सलोपोऽनन्‍त्‍यस्‍य, the सकारः of a सार्वधातुक-लिङ् affix is elided, provided it is not the final letter of the affix.

(11) स्यात् । By 6-4-111 श्नसोरल्लोपः, the अकारः of “श्न” and of the verbal root √अस् (असँ भुवि २. ६०) is elided when followed by सार्वाधातुक-प्रत्ययः which is a कित् or a ङित्।
Note: The प्रत्यय: “यात्” is a ङित् due to यासुट् being a ङित् (step 6.) This allows 6-4-111 to apply.

Questions:

1. Where has √अस् (असँ भुवि, धातु-पाठः #२. ६०) been used with विधिलिँङ, कर्तरि प्रयोग: in the last ten verses of the गीता?

2. Which अव्ययम् used in the verse translates to “this day”? Which one translates to “very”?

3. Where has 3-4-86 एरुः been used in the verse?

4. Commenting on the सूत्रम् 7-2-79 लिङः सलोपोऽनन्‍त्‍यस्‍य (used in the step 10 in the present example), the काशिका gives the example कुर्वीत। Please derive this form and show where 7-2-79 has been used.

5. How would you say this in Sanskrit?
“I’m happy to see (having seen) you after a long time.” Use the adjective “हृषित” for “happy”, the अव्ययम् “दृष्ट्वा” for “having seen” and the अव्ययम् “चिरात्” for “after a long time.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“How would there be an end to (of) this conflict?” Use the अव्ययम् “कथम्” for “how” and the masculine noun “सङ्घर्ष” for “conflict.”

Easy questions:

1. Where has 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्‌ been used in the verse?

2. Can you spot a उकारादेश: (letter “उ” used as a substitute) in the verse?

Today we will look at the form शेरते 3Ap-लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 2-119-8.

रजनीचरसत्त्वानि प्रचरन्ति समन्ततः ।
तपोवनमृगा ह्येते वेदितीर्थेषु शेरते ।। २-११९-८ ।।

Gita Press translation – “Ogres (who range at night) are freely moving all round, while these deer of groves reserved for practising austerities are lying down on the sacred altars.”

शेरते is derived from the धातुः √शी (शीङ् स्वप्ने, अदादि-गणः, धातु-पाठः २. २६)

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

The धातुः √शी is a ङित् (has ङकारः as a इत् letter)। Thus by 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् √शी will get आत्मनेपद-प्रत्ययाः। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So √शी can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-बहुवचनम्, the प्रत्यय: will be “झ”।

(1) शी + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) शी + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) शी + झ । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झ” as the substitute for the लकारः। “झ” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) शी + झे । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(5) शी + शप् + झे । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(6) शी + झे । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः, the शप्-प्रत्ययः takes the लुक् elision when following a verbal root belonging to अदादि-गणः।

(7) शे + झे । By 7-4-21 शीङः सार्वधातुके गुणः, the verbal root √शी (शीङ् स्वप्ने २. २६) takes गुण-आदेशः when a सार्वधतुक-प्रत्ययः follows.

(8) शे + अते । By 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः, the झकारः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः gets “अत्” as the replacement when following an अङ्गम् that does not end in अकारः।

Note: Since “अत्” is an आदेश: (substitute) in place of the झकार: of the झ-प्रत्यय: (which has the विभक्ति-सञ्ज्ञा by 1-4-104), “अत्” also gets the विभक्ति-सञ्ज्ञा by 1-1-56. Hence 1-3-4 prevents the ending तकार: of “अत्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(9) शे + रुँट् अते । By 7-1-6 शीङो रुट् , when following the verbal root √शी (शीङ् स्वप्ने २. २६), the अत् which comes in the place of the झकारः of a प्रत्ययः takes the augment रुँट्। By 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the रुँट्-आगमः is placed at the beginning of the अते-प्रत्ययः।

(10) शेरते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

Questions:

1. Where has 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः been used in the very first verse (of Chapter One) of the गीता?

2. In which other Chapter of the गीता has 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः been used in the first verse?

3. Commenting on the सूत्रम् 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः, the तत्त्वबोधिनी says – “झोऽन्तः” इत्यतो झ इति “अदभ्यस्तात्” इत्यस्मात् अदिति चानुवर्तते। Please explain.

4. Further commenting on the सूत्रम् 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः, the तत्त्वबोधिनी says – आत्मनेपदेषु किम्? अदन्ति। अनतः किम्? एधन्ते। Please explain.

5. In the absence of 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः, which सूत्रम् would have applied in step 8?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Owls sleep during the day.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “उलूक” for “owl” and the अव्ययम् “दिवा” for “during the day.”

Easy questions:

1. Can you spot a शप्-प्रत्यय: in the verse?

2. Where has 8-3-22 हलि सर्वेषाम् been used in the verse?

Today we will look at the form आसीत् 3As-लँङ् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 1-22-5.

पुष्पवृष्टिर्महत्यासीद् देवदुन्दुभिनिःस्वनैः |
शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषः प्रयाते तु महात्मनि || १-२२-५ ||

Gita Press translation “Even as the high-souled Rāma was about to depart there was a shower of flowers (from the heavens) and a loud blast of counchs and beating of kettledrums (in the capital), accompanied by the sound of celestial drums.”

आसीत् is derived from the धातुः √अस् (असँ भुवि, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. ६०)

The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

The ending अकारः (which is an इत्) of “असँ” has a उदात्त-स्वरः। Thus the √अस्-धातुः is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the √अस्-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default.
Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) अस् + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ् , the affix लँङ् follows a धातुः when used in the sense of past not of today.

(2) अस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) अस् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) अस् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) अस् + त् । By 3-4-100 इतश्‍च, the ending इकारः of a परस्मैपद-प्रत्ययः which came in the place of a ङित्-लकारः is elided.

(6) अस् + शप् + त् । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(7) अस् + त् । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः, the शप्-प्रत्ययः takes the लुक् elision when following a verbal root belonging to अदादि-गणः।

(8) अस् + ईट् त् । By 7-3-96 अस्तिसिचोऽपृक्ते – A अपृक्त-हल् (affix which is a single consonant – ref. 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्ययः) takes the “ईट्” augment in the following two cases:
i. The अपृक्त-हल् follows the “सिच्”-प्रत्यय: which is actually present or
ii. The अपृक्त-हल् follows √अस् (असँ भुवि, धातु-पाठः #२. ६०) which is actually present.
1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places “ईट्” to the beginning of the प्रत्ययः।

(9) अस् + ईत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(10) आट् अस् + ईत् । By 6-4-72 आडजादीनाम् – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् which begins with an अच् gets आट् as an augment. As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ the augment is placed before the अङ्गम्।

(11) आ अस् + ईत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(12) आसीत् । By 6-1-90 आटश्च – वृद्धिः letter is a single replacement when आट् is followed by a vowel.

Questions:

1. Where is √अस् (असँ भुवि, धातु-पाठः #२. ६०) used with लँङ्, कर्तरि प्रयोग: in Chapter Two of the गीता?

2. In commenting on the सूत्रम् 7-3-96 अस्तिसिचोऽपृक्ते, the काशिका says – अपृक्ते इति किम्? अस्ति। Please explain.

3. Can you recall five other (besides “ईट्” and “आट्” used in this example) आगमा: (that we have studied) which have टकार: as an इत्?

4. Which सूत्रम् blocks 6-4-134 अल्लोपोऽनः in the form महात्मनि?

5. Which सूत्रम् used in the steps in this example belongs to the “असिद्धवत्” अधिकार:?

6. How would you say this in Sanskrit?
“There was heavy rain here yesterday.” Use the feminine (compound) प्रातिपदिकम् “अतिवृष्टि” for “heavy rain.”

Easy questions:

1. The form देवदुन्दुभिनिःस्वनैः (तृतीया-बहुवचनम्) is formed from the (compound) पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “देवदुन्दुभिनिःस्वन”। Steps are as follows:
देवदुन्दुभिनिःस्वन + भिस् by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…
= देवदुन्दुभिनिःस्वन + ऐस् by 7-1-9 अतो भिस ऐस्
= देवदुन्दुभिनिःस्वनैस् by 6-1-88 वृद्धिरेचि
= देवदुन्दुभिनिःस्वनै: by 8-2-66 ससजुषो रुः, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

The question is – why does पाणिनि: say “ऐस्” in the सूत्रम् 7-1-9 अतो भिस ऐस्? Why not be economical and say “एस्” because after using 6-1-88 वृद्धिरेचि wouldn’t we have got the same final form?

2. Which term used in the verse has the नदी-सञ्ज्ञा?

Today we will look at the form तिष्ठति 3As-लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 3-29-3.

उद्वेजनीयो भूतानां नृशंसः पापकर्मकृत् ।
त्रयाणामपि लोकानामीश्वरोऽपि न तिष्ठति ।। ३-२९-३ ।।

Gita Press translation “He who oppresses (all) created beings, is hard-hearted and perpetrates sinful deeds does not survive, be he the ruler of all the three worlds.”

तिष्ठति is derived from the धातुः √स्था (भ्वादि-गणः, ष्ठा गतिनिवृत्तौ, धातु-पाठः #१. १०७७)

The धातुः “ष्ठा” has an initial षकारः in the धातु-पाठः। By 6-1-64 धात्वादेः षः सः , there is the substitution of सकारः in the place of the initial षकारः of a धातुः। And as per the न्यायः “निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:” (when a cause is gone, its effect is also gone) the ठकार-आदेशः for the थकारः, which has come in by 8-4-41 ष्टुना ष्टुः, because of the presence of the षकारः, will now be reverted to the थकारः since the cause for the ठकारादेश: no longer exists. So we now have √स्था।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the √स्था has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the √स्था, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √स्था can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) स्था + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) स्था + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) स्था + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) स्था + शप् + तिप् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) स्था + अ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) तिष्ठ + अ + ति । By 7-3-78 पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृश्यर्त्तिसर्त्तिशदसदां पिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छधौशीयसीदाः – When followed by a प्रत्ययः which begins with शकार: as an इत्, the verbal roots “√पा (पा पाने १. १०७४), √घ्रा (घ्रा गन्धोपादाने १. १०७५), √ध्मा (ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः १. १०७६), √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७), √म्ना (म्ना अभ्यासे १. १०७८ ), √दा (दाण् दाने १. १०७९), √दृश् (दृशिर् प्रेक्षणे १. ११४३), √ऋ (ऋ गतिप्रापणयोः १. १०८६), √सृ (सृ गतौ १. १०८५), √शद् (शद्ऌँ शातने १. ९९१, ६. १६४) and √सद् (षद्ऌँ विशरणगत्यवसादनेषु १. ९९०, ६. १६३)” get “पिब, जिघ्र, धम, तिष्ठ, मन, यच्छ, पश्य, ऋच्छ, धौ, शीय and सीद” as replacements respectively. See question 3.

(7) तिष्ठति । By 6-1-97 अतो गुणे, in the place of the letter अ which not at the end of a पदम्, and the following गुण: letter, there is single substitute of the latter (the गुण: letter.)

Questions:

1. Where is तिष्ठति used in Chapter 3 of the गीता?

2. Which सूत्रम् was used to do the “त्रय”-आदेश: in the form त्रयाणाम्?

3. Based on which परिभाषा-सूत्रम् are the substitutions prescribed by 7-3-78 done “respectively”?

4. Among the verbal roots listed in 7-3-78, which one has the घु-सञ्ज्ञा?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Stay here for one week.” Use the अव्ययम् “अत्र” for “here” and the masculine प्रातिपदिकम् “सप्ताह” for “week.”
Note: When an action is done for a continuous period of time (or distance) then द्वितीया-विभक्ति: has to be used with the measure of time (or distance.) सूत्रम् is 2-3-5 कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे।

6. How would you say this in Sanskrit?
“Wait.” Paraphrase this to the passive “Let the action of waiting be done.” Use √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ, धातु-पाठः #१. १०७७) for “to wait.”

Easy Questions:

1. Which सूत्रम् was used to get the नुँट्-आगम: in the form लोकानाम्?

2. Can you spot where in the verse has उकार: been used as an आदेश: (substitute)?

Today we will look at the form व्यस्मयन्त 3Ap-लँङ् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 2-91-80.

व्यस्मयन्त मनुष्यास्ते स्वप्नकल्पं तदद्भुतम् ।
दृष्ट्वाऽऽतिथ्यं कृतं तावद् भरतस्य महर्षिणा ।। २-९१-८० ।।

Gita Press translation “The aforesaid men were amazed to see that entertainment, wonderful like a dream, provided so long for Bharata by the eminent sage Bharadwāja.”

अस्मयन्त is derived from the धातुः √स्मि (ष्मिङ् ईषद्धसने, भ्वादि-गणः, धातु-पाठ: # १. १०९९)

The धातुः “ष्मिङ्” has an initial षकारः in the धातु-पाठः। By 6-1-64 धात्वादेः षः सः , there is the substitution of सकारः in the place of the initial षकारः of a धातुः। So, now we have “स्मिङ्”।

The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

The धातुः √स्मि is a ङित् (has ङकारः as a इत् letter)। Thus by 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् √स्मि will get आत्मनेपद-प्रत्ययाः। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। So √स्मि can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-बहुवचनम्, the प्रत्यय: will be “झ”।

(1) स्मि + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ् , the affix लँङ् follows a धातुः when used in the sense of past not of today.

(2) स्मि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) स्मि + झ । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झ” as the substitute for the लकारः। “झ” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) स्मि + शप् + झ । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) स्मि + अ + झ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(6) स्मे + अ + झ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः , an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(7) स्मय + झ । “अय्”-आदेश: by 6-1-78 एचोऽयवायावः।

(8) स्मय + अन्त् अ । By 7-1-3 झोऽन्तः -“अन्त्” comes in as a replacement for the झकारः of a प्रत्यय:।

(9) स्मयन्त । By 6-1-97 अतो गुणे, in the place of an अकार: which is not at the end of a पदम्, and the following गुण: letter, there is single substitute of the latter (the गुण: letter.)

(10) अट् स्मयन्त । by 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः -When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the अट्-आगमः which is उदात्तः। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the अट्-आगमः before the अङ्गम् ।

(11) अस्मयन्त । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः ।

Note: वि + अस्मयन्त = व्यस्मयन्त । By 6-1-77 इको यणचि ।

Questions:

1. Can you spot a पदम् in the First Chapter of the गीता where लँङ् has taken the झ-आदेश: (as in this example)?

2. As we have seen in previous examples, the क्त्वा-प्रत्यय: is used when we have the same doer doing two actions. The verbal root in the earlier action takes the क्त्वा-प्रत्यय:| (The सूत्रम् is 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले)। In this verse the word “दृष्ट्वा” ends in क्त्वा-प्रत्यय:। Who is/are the common doer(s) and what is his/her/their later action?

3. Can you think of an English word which may have been derived from √स्मि?

4. Can you recall two सूत्रे (that we have studied) which are अपवादौ (exceptions) to 7-1-3 झोऽन्तः?

5. Can you recall another (besides 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः) सूत्रम् (which we have studied) that prescribes a अट्-आगम:?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Having listened to this wonderful song, who would not be amazed?” Use the अव्ययम् “श्रुत्वा” for “having listened”, use the adjective प्रातिपदिकम् “अद्भुत” for “wonderful” and the neuter प्रातिपदिकम् “गीत” for “song.”

Easy questions:

1. Where has 7-3-120 आङो नाऽस्त्रियाम् been used in the verse?

2. Which सूत्रम् was used to replace the ङस्-प्रत्यय: by “स्य” in the form भरतस्य?

Today we will look at the form समाक्रन्दत् 3As-लँङ् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 3-52-5.

त्राहि मामद्य काकुत्स्थ लक्ष्मणेति वराङ्गना ।
सुसंत्रस्ता समाक्रन्दच्छृण्वतां तु यथान्तिके ।। ३-५२-५ ।।

Gita Press translation – “Deliver me today, O Rāma (a scion of Kakustha) and Lakṣmaṇa!” So did Sītā (a lovely lady), who was greatly alarmed, cry bitterly at such a pitch that those listening at close quarters (at least) might hear her.

अक्रन्दत् is derived from the धातुः √क्रन्द् (भ्वादि-गणः, क्रदिँ – आह्वाने रोदने च, धातु-पाठः #१. ७४)

The इकारः at the end gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् । Therefore this धातुः is an इदित्। The इकारः takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

क्र नुँम् द् । By 7-1-58 इदितो नुम् धातोः, a धातुः which has इकारः as an इत् gets the नुँम्-आगमः। Note: The सूत्रम् 7-1-58 इदितो नुम् धातोः comes in the “6-4-1 अङ्गस्य ” अधिकार:, and would normally have to wait till an अङ्गम् is created (by adding a प्रत्यय:)। But the use of “धातोः” in 7-1-58 is taken as an indication that this rule is to be applied as soon as the धातु: is taken for use from the धातु-पाठ: – without waiting for any other operation.
As per 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः the नुँम्-आगमः attaches itself after the last vowel (अकार:) of “क्रद्”।
= क्र न् द् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

The विवक्षा is लँङ्-लकारः, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the √क्रन्द्-धातुः has one इत् letter which is the इकार: following the दकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus the √क्रन्द्-धातुः is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the √क्रन्द्-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √क्रन्द्-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) क्रन्द् + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ् , the affix लँङ् follows a धातुः when used in the sense of past not of today.

(2) क्रन्द् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) क्रन्द् + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) क्रन्द् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) क्रन्द् + त् । by 3-4-100 इतश्‍च, the ending इकारः of a परस्मैपद-प्रत्ययः which came in the place of a ङित्-लकारः is elided.

(6) क्रन्द् + शप् + त् । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(7) क्रन्द् + अ + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः ।

(8) अट् क्रन्दत् । by 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the अट्-आगमः which is उदात्तः। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the अट्-आगमः before the अङ्गम् ।

(9) अक्रन्दत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। See question 1.

Note: “सम्” has been used as a उपसर्ग:। “आङ्” also has been used as a उपसर्ग:। – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।
The ending ङकार: of “आङ्” is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।
सम् + आ + अक्रन्दत् = समाक्रन्दत् by 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

Questions:

1. Which four rules from the त्रिपादी section can be applied after step 9?

2. The अव्ययम् “इति” normally ends a quotation. We have to look at the context to see where the quotation begins. In this verse, where does the quotation begin?

3. Which other term (besides “सम्” and “आङ्”) from the प्रादि-गण: has been used in the verse?

4. The सूत्रम् 3-2-111 अनद्यतने लङ् is contained in the अधिकार: “भूते”। From where does पाणिनि: begin this अधिकार:? Where does he end it?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Seeing (having seen) her son fainted, the mother cried bitterly.” Use the अव्ययम् “दृष्ट्वा” for “having seen” and the adjective “मूर्च्छित” for “fainted.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“Read all the questions carefully.” Use “सावधानेन” as an adverb for “carefully.”

Easy questions:

1. Where is 6-1-69 एङ्ह्रस्वात्‌ सम्बुद्धेः used in the verse?

2. Please do पदच्छेद: of समाक्रन्दच्छृण्वताम् and mention the relevant rules.

Today we will look at the form क्रामति 3As-लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 4-11-4.

समुद्रात् पश्चिमात् पूर्वं दक्षिणादपि चोत्तरम् ।
क्रामत्यनुदिते सूर्ये वाली व्यपगतक्लमः ।। ४-११-४ ।।

Gita Press translation “(Getting up at the close of night) Vālī strides from the western to the eastern and (moving to the south) from the southern to the northern ocean too, fatigue having altogether departed (from him).”

क्रामति is derived from the धातुः √क्रम् (भ्वादि-गणः, क्रमुँ पादविक्षेपे, धातु-पाठः #१. ५४५)

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the √क्रम्-धातुः has one इत् letter – the उकार: following the मकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus the √क्रम्-धातुः is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the √क्रम्-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So क्रम-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) क्रम् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) क्रम् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) क्रम् + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) क्रम् + शप् + तिप् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) क्रम् + अ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) क्रामति । By 7-3-76 क्रमः परस्मैपदेषु, the vowel (अकार:) of the √क्रम्-धातुः is made दीर्घः (elongated) when followed by a शित्-प्रत्ययः which itself is followed by a परस्मैपद-प्रत्यय:।

Questions:

1. Where is क्रामति used in Chapter 15 of the गीता?

2. Where is the सूत्रम् 6-4-13 सौ च used in the verse?

3. Is there an alternate form possible here for लँट्, प्रथम-पुरुष:, एकवचनम् of √क्रम्?

4. How would you say this in Sanskrit?
“Let us not transgress the rules of the sage पाणिनि:।” Use √क्रम् with the उपसर्ग: “अति” for “to transgress.”

5. How would you say this in Sanskrit?
“How in the world would this be possible?” Use √भू with the उपसर्ग: “सम्” for “to be possible.”

6. Please list the thirty-six (!) synonyms for the word सूर्य: (प्रातिपदिकम् “सूर्य”, masculine) as given in the अमरकोश:। We’ve already seen these in a prior post. Search this web site for “Sun.”

Easy questions:

1. Where has 6-1-77 इको यणचि been used in this verse? Where has 6-1-87 आद्गुणः been used?

2. Can you spot a ङसिँ-प्रत्यय: in the verse?

Today we will look at the form पिब 2As-लोँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 5-20-35.

पिब विहर रमस्व भुङ्क्ष्व भोगान् धननिचयं प्रदिशाभि मेदिनीं च ।
मयि लल ललने यथासुखं त्वं त्वयि च समेत्य ललन्तु बान्धवास्ते ।। ५-२०-३५ ।।

Gita Press translation “(Therefore) drink, sport, revel and enjoy pleasures. Bestow (on your relatives) the (immense) store of wealth (that you will own from now onwards) as well as the earth (that will now be yours). Enjoy your life according to your pleasure, depending on me, O beloved one, and, reaching your presence, let your relatives (too) enjoy life.”

पिब is derived from the धातुः √पा (भ्वादि-गणः, पा पाने, धातु-पाठः #१. १०७४ )

The विवक्षा is लोँट्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the √पा-धातुः has no इत् letter. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the √पा-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √पा-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is मध्यम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “सिप्”।

(1) पा + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च , the affix लोँट् comes after a धातुः when used in the sense of command/request.

(2) पा + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) पा + सिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “सिप्” as the substitute for the लकारः। “सिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) पा + सि। अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) पा + हि । By 3-4-87 सेर्ह्यपिच्च , सि of लोँट् is substituted by हि and it is an अपित्। हि also gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ ।

(6) पा + शप् + हि । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(7) पिब + शप् + हि । By 7-3-78 पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृश्यर्त्तिसर्त्तिशदसदां पिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छधौशीयसीदाः – when followed by a प्रत्ययः which begins with शकार: as an इत्, the verbal roots “√पा, √घ्रा, √ध्मा, √स्था, √म्ना, √दाण्, √दृश्, √ऋ, √सृ, √शद् and √सद्” get “पिब, जिघ्र, धम, तिष्ठ, मन, यच्छ, पश्य, ऋच्छ, धौ, शीय and सीद” as replacements respectively. See question 3 and easy question 1.

(8) पिब + अ + हि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(9) पिब हि । By 6-1-97 अतो गुणे, in the place of a अकार: which not at the end of a पदम्, and the following गुण: letter, there is single substitute of the latter (the गुण: letter.)

(10) पिब । By 6-4-105 अतो हेः, there is a लुक् elision of the affix हि when it follows an अङ्गम् ending in a अकार:। See question 4.

Questions:

1. Can you spot the verbal forms (तिङन्त-रूपाणि) – wherein 7-3-78 has been used – of the verbal roots √स्था, √दृश् and √सद् in the First Chapter of the गीता?

2. Where has the सूत्रम् 7-3-106 सम्बुद्धौ च been used in this verse?

3. In commenting on the सूत्रम् 7-3-78 पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृश्यर्त्तिसर्त्तिशदसदां पिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छधौशीयसीदाः, the लघु-सिद्धान्त-कौमुदी says “पिबादेशोऽदन्‍तस्‍तेन न गुणः।” Please explain.

4. We have studied another सूत्रम् (besides 6-4-105 अतो हेः) which does the लुक् elision of the हि-प्रत्यय:। Which one is it?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Only the gods drink nectar.” Use the neuter प्रातिपदिकम् “अमृत” for “nectar” and the अव्ययम् “एव” for “only.

6. How would you say this in Sanskrit?
“All of you should drink the water of the Ganges.”

Easy questions:

1. On the basis of which सूत्रम् are the replacements prescribed by 7-3-78 (step #7) done “respectively”?

2. Which term used in the verse has the नदी-सञ्ज्ञा?

3. Where has the सूत्रम् 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि been used?

Today we will look at the form जीवामि 1As-लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 5-28-3.

सत्यं बतेदं प्रवदन्ति लोके नाकालमृत्युर्भवतीति सन्तः ।
यत्राहमेवं परिभर्त्स्यमाना जीवामि यस्मात् क्षणमप्यपुण्या ।। ५-२८-३ ।।

Gita Press translation “Truly do the wise affirm that death does not come in the world before the appointed hour, since I, devoid of merit that I am, survive even for a moment, though being reproached unsparingly in this way.”

जीवामि is derived from the धातुः √जीव् (भ्वादि-गणः, जीवँ प्राणधारणे, धातु-पाठः #१. ६४३)

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the √जीव्-धातुः has one इत् letter – the अकार: following the वकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus the √जीव्-धातुः is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the √जीव्-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So जीव्-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is उत्तम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “मिप्”।

(1) जीव् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) जीव् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) जीव् + मिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “मिप्” as the substitute for the लकारः। “मिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) जीव् + शप् + मिप् । By 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) जीव् + अ + मि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(6) जीवामि । By 7-3-101 अतो दीर्घो यञि – the ending अकार: of a अङ्गम् is elongated if it is followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the यञ्-प्रत्याहार:।

Questions:

1. Can you spot a तिङन्त-पदम् with the जीव्-धातुः in the Third Chapter of the गीता?

2. The अव्ययम् “इति” normally ends a quotation. We have to look at the context to see where the quotation begins. In this verse, where does the quotation begin?

3. Can you identify other लँट् forms in this verse?

4. How do you say this in Sanskrit?
“One who doesn’t read the गीता lives in vain.” Use “मोघम्” as an adverb for “in vain.” (Ref. गीता 3-16.)

5. How do you say this in Sanskrit?
“Live happily.” Use लोँट् with √जीव् and use “सुखम्” as an adverb for “happily.”

6. How do you say this in Sanskrit?
“Nobody lives without water.” Use the अव्ययम् “विना” for “without” and use the neuter प्रातिपदिकम् “जल” for “water.” Use द्वितीया-विभक्ति: with “जल”।

Easy Questions:

1. Where has 6-1-77 इको यणचि been used in the verse? Where has 6-1-87 आद्गुणः been used? Where has 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः been used?

2. Derive the form सन्त: (पुंलिङ्गे प्रथमा-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “सत्”। This प्रातिपदिकम् ends in the शतृँ-प्रत्यय:।