Today we will look at the form अस्य-mGs from श्रीमद्भगवद्गीता Bg11-43.

पितासि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान्‌ |
न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव || ११-४३||

Gita Press translation “You are the father, nay, the greatest teacher of this moving and unmoving creation, and worthy of adoration. O Lord of incomparable might, in all the three worlds there is none else even equal to You; how, then, can anyone be superior to You?”

‘इदम्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि । The विवक्षा here is पुंलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘इदम्’ ।

(1) इदम् + ङस् ।

(2) इद अ + ङस् । By 7-2-102 त्यदादीनामः, इदम् gets the अकारादेशः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य , only the ending मकार: gets replaced.

(3) इद् अ + ङस् । By 6-1-97 अतो गुणे, the अकारः at the end of ‘इद’ and the following अकारादेशः is replaced by अकारः (पररूपम्) as एकादेशः ।

(4) इद् अ + स्य । By 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः, since the ङस्-प्रत्यय: is following an अङ्गम् ending in an अकार:, it is replaced by “स्य”। As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य the entire ङस्-प्रत्यय: is replaced.

(5) अस्य । By 7-2-113 हलि लोपः, The “इद्” of इदम् that is without the ककारः takes लोपः, when the विभक्तिः affixes of the आप्-प्रत्याहारः, which begin with a consonant, follow. This rule is an अपवाद: (exception) to the prior rule 7-2-112 अनाप्यकः।
Only the दकारः of “इद्” would take लोपः by 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य। But the following परिभाषा takes effect: नानर्थकेऽलोन्त्यविधिरनभ्यासविकारे।
This means that the rule 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य does not apply in the case of a term that is devoid of meaning, except in the case which involves modification of an अभ्यास:।
In this example, the entire term इदम् has meaning but the “इद्” part doesn’t. So 1-1-52 will not apply when it comes to operating on the “इद्” part. Therefore, the “इद्” part completely takes लोपः by 7-2-113.

Questions:

1. The आप्-प्रत्याहारः referred to in the सूत्रम् 7-2-112 अनाप्यकः contains which प्रत्यया:?

2. Which noun in the verse is being qualified by the pronoun अस्य? (Since अस्य is declined पुंलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्, the noun that it is qualifying will also be masculine and declined षष्ठी-एकवचनम्)।

3. Can you spot an अनङ्-आदेश: in the verse?

4. Which terms from the प्रादि-गण: (reference 1-4-58 प्रादयः) have been used in this verse?

5. Where has the सूत्रम् 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य been used?

6. The word कुत: is formed by using the तसिँल्-प्रत्यय: using the सूत्रम् 5-3-7 पञ्चम्यास्तसिल्। By which सूत्रम् does it get the अव्यय-सञ्ज्ञा?

7. How would you say the following in Sanskrit?
“The coming Monday is the first day of the New Year.” Use a verb from the verse for “is”, use the adjective प्रातिपदिकम् “आगामिन्” for “coming.”

8. Please state the one synonym for the word “पूज्य:” (प्रातिपदिकम् “पूज्य” adjective, meaning “worthy of honor”) as given in the अमरकोश:।
पूज्यः प्रतीक्ष्यः ।।३-१-५।।
(इति द्वे “पूज्यस्य” नामनी)

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-1-109 एङः पदान्तादति been used in the verse? How about 8-4-40 स्तोः श्चुना श्चुः?

2. Derive the form लोकस्य (षष्ठी-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “लोक” (declined like राम-शब्द:)।

Today we will look at the form अमी-mNp from श्रीमद्भगवद्गीता Bg11-28.

यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति |
तथा तवामी नरलोकवीरा विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति || ११-२८||

Gita Press translation “As the myriad streams of rivers rush towards the sea alone, so do those warriors of the mortal world enter Your flaming mouths.”

‘अदस्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि । The विवक्षा here is पुंलिङ्गे प्रथमा-बहुवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘अदस्’ ।

(1) अदस् + जस् ।

(2) अद अ + जस् । By 7-2-102 त्यदादीनामः, अदस् gets the अकारादेशः । As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending सकार: gets replaced.

(3) अद + जस् । By 6-1-97 अतो गुणे, the अकारः at the end of “अद” and the following अकारादेशः is replaced by अकारः (पररूपम्) as एकादेशः ।

(4) अद + शी । By 7-1-17 जसः शी, following a pronoun ending in short अ the nominative plural ending जस् is replaced by शी।

(5) अद + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) अदे । गुणादेशः by 6-1-87 आद्गुणः।

(7) अमी । By 8-2-81 एत ईद्बहुवचने, in the plural, the ईकार: is substituted in place of the एकार: that follows the दकार: of “अदस्” and the दकार: gets substituted by a मकार:।

Questions:

1. The words यथा and तथा are formed using the तद्धित-प्रत्यय: “थाल्” using the सूत्रम् 5-3-23 प्रकारवचने थाल्। By which सूत्रम् do they get the अव्यय-सञ्ज्ञा?

2. Why didn’t 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः apply (instead of 6-1-87 आद्गुणः) in step 6?

3. What would have been the final form in this example if the gender had been neuter?

4. In which verse of the गीता has the अदस्-प्रातिपदिकम् been used twice?

5. पाणिनि: defines the प्रगृह्य-सञ्ज्ञा in the अष्टाध्यायी by the rules 1-1-11 to 1-1-19. Can you find a सूत्रम् there by which the ending ईकार: of “अमी” gets the प्रगृह्य-सञ्ज्ञा?

6. Can you spot a प्रातिपदिकम् ending in the शतृँ-प्रत्यय: in the verse?

7. How would you say this in Sanskrit?
“In the morning, all the cows enter the forest, with the cowherds.” Use a verb from the verse for “enter” and use the अव्ययम् “प्रातर्” for “in the morning.”

8. The अमरकोश: gives two meanings for the word “वेग:”। Which one has been used in this verse?
वेगः प्रवाहजवयोरपि ॥३-३-२०॥

Easy questions:

1. Can you spot a नुँट्-आगम: in the verse?

2. Where has the सूत्रम् 8-3-22 हलि सर्वेषाम् been used? How about 6-1-113 अतो रोरप्लुतादप्लुते?

3. Derive the form वक्त्राणि (द्वितीया-बहुवचनम्) from the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “वक्त्र” (declined like ज्ञान/वन-शब्द:)। Use 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि for the णकारादेश:।

Today we will look at the form तासाम् from भगवद्गीता Bg14-4

सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः |
तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता || 14-4||

Gita Press translation "Of all embodied beings that appear in all the species of various kinds, O Arjuna, Prakriti or Nature is the conceiving Mother, while I am the seed-giving Father."

(1) तद् + आम् । तद् gets सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि . The विवक्षा here is षष्ठी-बहुवचनम्. 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् “तद्” .

(2) त अ + आम । By 7-2-102 त्यदादीनामः , तद् gets the अकारादेशः.

(3) त + आम् । By 6-1-97 अतो गुणे the अकारः of त and the अकारादेशः is replaced by अ (पररूपम्) as एकादेशः.

(4) त आ + आम् । Since we are forming the रूपम् in the feminine, the टाप्-प्रत्ययः is ordained by 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌ ।. Only आ remains after अनुबन्ध-लोपः.

(5) ता + आम् । त and आ give ता by 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः .

(6) ता + सुँट् + आम् । By 7-1-52 आमि सर्वनाम्नः सुट्, the affix आम् prescribed to a pronoun, takes the augment सुँट् when the base (अङ्गम्) ends in अवर्ण: (short or long अ).

(7) ता + स् + आम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः.

(8) तासाम्

Questions:

1. Which two rules (in addition to 1-3-9 तस्य लोपः) were used to do the अनुबन्ध-लोप: for the टाप्-प्रत्यय: in step 4?

2. Please list the four अधिकार-सूत्राणि which exert their influence on the सूत्रम् 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌ ।

3. Where is the सूत्रम् 6-1-78 एचोऽयवायावः used in this verse?

4. Where is the सूत्रम् 7-1-94 ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च used?

5. When the प्रातिपदिकम् “तद्” is used, it’s a good habit to look for making a connection with the प्रातिपदिकम् “यद्” . The two words will have the same लिङ्गम्/वचनम् (because they refer to the same item) but their विभक्ति: may be different depending on the role in the sentence. Please spot the प्रातिपदिकम् “यद्” in this sentence. Which विभक्ति: does it have?

6. In the सूत्रम् 7-1-52 आमि सर्वनाम्नः सुट् , the term “आमि” is in सप्तमी which means (as per 1-1-66 तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्य ) that the operation should be performed on the preceding element. On the other hand सर्वनाम्नः is in पञ्चमी which means (as per 1-1-67 तस्मादित्युत्तरस्य) that the operation should be performed on the following element. What helped us resolve this conflict and make the decision that the पञ्चमी has a greater force (compared to the सप्तमी) and hence the operation should be done on “आम्” ?

7. In the masculine, the षष्ठी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “तद्” is तेषाम् . Why did the सकार: (of the सुँट्-आगम:) change to a षकार: in this case, but not in the feminine form तासाम् ?

8. Which word in the verse translates to “O Arjuna”?

Today we will look at the formation of राज्येन in श्रीमद्भगवद्गीता BG 1-32

न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च |
किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ।।

राज्य gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्. The विवक्षा here is तृतीया-एकवचनम्. 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् “राज्य”

(1) राज्य + टा

(2) राज्य + इन । 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः replaces टा with इन

(3) राज्येन । 6-1-87 आद्गुणः gives ए as एकादेशः to अ and इ

Questions

1. How do we know that टा should be replaced by इन and not by either आत् or स्य?

2. Why did the नकार: in राज्येन not change to णकार: even though there is a रेफ: present in the same पदम् prior to the नकार:? Which intervening letter blocked the change?

3. Where is 7-1-24 अतोऽम् used in this verse?

4. Where is 7-1-20 जश्शसोः शिः used in this verse?

5. Where is 6-1-69 एङ्ह्रस्वात्‌ सम्बुद्धेः used in this verse?

6. The वृत्ति: for 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः says “अदन्ताट्टादीनामिनादयः स्युः।” From which सूत्रम् do we get the term “अदन्त्तात्”?

7. From where does the अनुवृत्ति: of अचि come into 6-1-87 आद्गुणः ?

8. Which सूत्रम् defines the term “गुण” ?

9. There are three अधिकार-सूत्राणि which exert their influence on 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् . Which are the three?

10. Which of the following best describes an अधिकार-सूत्रम् ?
a) A rule forming an exception to the general rule
b) A governing rule consisting of a word or words which follows or is taken as understood in every following rule up to a particular limit.
c) A rule which extends the application of another rule.
d) A rule which defines a technical term

Today we will look at the word “स्वस्या:” from the गीता verse 3-33.

सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि |
प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति || गीता 3-33||

1. स्व     -> By 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि “स्व”  gets the सर्वनाम-संज्ञा .

2. स्व + टाप् -> By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌, the प्रत्यय: टाप् is added because we’re deriving a feminine form

3. स्व + आ -> अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू , 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-9 तस्य लोपः.

4. स्वा      ->  By  6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः. The विवक्षा here is the षष्ठी-एकवचनम् of “स्वा”.

5. स्वा + ङस् -> प्रत्ययः mandated by 4-1-1 ङ्याप्प्रातिपदिकात्‌ , 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌.

6. स्वा + अस् -> अनुबन्ध-लोपः of ङकार: by 1-3-8 लशक्वतद्धितेand 1-3-9 तस्य लोपः.
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents  the सकारः getting dropped by 1-3-3 हलन्त्यम्.

7. स्व + स्याट् अस् -> By 7-3-114 सर्वनाम्नः स्याड्ढ्रस्वश्च the आकार: of the अङ्गम् gets the  ह्रस्व-आदेशः and “स्याट्” comes in front of अस् per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ ।.

8. स्व + स्या अस् -> टकार-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-9 तस्य लोपः .

9. स्वस्यास् –> By  6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः.

10. स्वस्याः –> Applying रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः .

Questions:

1. The स्व-शब्द: can have four meanings: 1. आत्मा (oneself) 2. आत्मीय: (belonging to oneself) 3. ज्ञाति: (relative) and 4. धनम् (wealth)
In which of these meanings is स्व-शब्द: considered to be a सर्वनाम-शब्द:?

2. Which of the above four meanings is used in this verse?

3. The न्यास: commentary on 7-3-114 सर्वनाम्नः स्याड्ढ्रस्वश्च says “याटोऽपवादः।” Please explain what this means.

4. In step 9 could we have used 6-1-90 आटश्च instead of 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः ?

5. From where does the अनुवृत्ति: of ङिति come into 7-3-114 सर्वनाम्नः स्याड्ढ्रस्वश्च ?

6. Consider the सूत्रम् 4-1-4 अजाद्यतष्टाप् . The term “अज” ends in an अकार: (अत्) . The सूत्रम् already mentions “अत:” Then what is the need for पाणिनि: to mention the term “अज” separately? Wouldn’t अत: have covered it?

7. Under the सूत्रम् 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः the सिद्धान्त-कौमुदी says “अकोऽकि दीर्घ:” इति एव सुवचम् . Please translate this into English.

8. Where is the सूत्रम् 6-1-110 ङसिङसोश्च used in this verse?

9. Which सूत्रम् defines सवर्णम् ?

नमः सर्वेभ्यः

Today we will look at the form द्वौ from the भगवद्गीता Bg15-16
द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च |
क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते || 15-16||

द्वि gets सर्वनामसंज्ञा as it is listed in 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि. It also gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्. By definition, this प्रातिपदिकम् is always declined in द्विवचनम् only. The विवक्षा here is प्रथमा-द्विवचनम्. 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् “द्वि”

(1) द्वि + औ

(2) द् व् अ + औ । 7-2-102 त्यदादीनामः replaces the इकारः of “द्वि” with अकारः when विभक्तिः follows

(3) द्वौ 6-1-88 वृद्धिरेचि gives औ as एकादेशः to अ and औ.

Questions:

1. Why did 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः not apply after step 2?

2. Besides the number “द्वि” which other number is in the सर्वादि-गण:? (1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि)

3. Where is the सूत्रम् 8-3-19 लोपः शाकल्यस्य used in this verse?

4. Please do पदच्छेद: of क्षरश्चाक्षर एव

5. The वृत्ति: of the सूत्रम् 7-2-102 त्यदादीनामः says “एषामकारो विभक्तौ।” From where does the अनुवृत्ति: of “विभक्तौ” come?

6. The list of त्यदादि-शब्दा: starts with the term “त्यद्” . Where does the list end? Does it go to the end of the सर्वादि-गण:?

7. 6-1-88 वृद्धिरेचि is an अपवाद: for which सूत्रम्?

8. Out of the following four rules, which one is not in the “एकः पूर्वपरयोः” अधिकार: ?
a) 6-1-77 इको यणचि b) 6-1-88 वृद्धिरेचि c) 6-1-97 अतो गुणे d) 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः

9. Which सूत्रम् defines वृद्धि: ?

पाणिनये नम:।

Today we will look at the formation of the नपुंसकलिङ्गपदम् ‘अन्यत्’ from the भगवद्गीता।

यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः |
वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः || 2-42||

(1) अन्य + सुँ – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌। Since the विवक्षा is this example is प्रथमैकवचनम् the affix  ‘सुँ’ is used.

(2) अन्य + अद्ड् – By 7-1-25 अद्ड् डतरादिभ्यः पञ्चभ्यः, ‘सुँ’ is substituted by ‘अद्ड्’।

(3) अन्य + अद् – The ending letter ‘ड्’ of ‘अद्ड्’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम्, and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः।

(4) अन्य् + अद् – The ending  letter ‘अ’ of the अङ्गम् ‘अन्य’, which is its टि-भागः, is dropped by 6-4-143 टेः, since the affix ‘अद्ड्’ has the letter ‘ड्’ as a इत्।

(5) अन्यद् – Now अन्यद् gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्। By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, the ending letter ‘द्’ of अन्यद् is substituted by a letter of the प्रत्याहार: ‘जश्’। In this case that letter is ‘द्’ itself.

(6) अन्यद्/अन्यत् – By 8-4-56 वाऽवसाने, the letter ‘द्’ is optionally substituted by the letter ‘त्’ (a letter of the  प्रत्याहार: ‘चर्’) yielding two possible final forms.

Questions:

1. If 7-1-25 अद्ड् डतरादिभ्यः पञ्चभ्यः were not there, then which rule would have applied to give which (undesired) form?

2. As we have seen previously, the अव्ययम् “इति” is used as an end-quote. In the verse we have इति in the second line. That ends a quotation. Where does the quotation begin?

3. Where is the सूत्रम् 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः used in this verse? Where is 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः used?

4. In the सूत्रम् 6-4-143 टेः, what विभक्ति: has been used – is it पञ्चमी or षष्ठी?

5. Which entire सूत्रम् comes as अनुवृत्ति: into 7-1-25 अद्ड् डतरादिभ्यः पञ्चभ्यः?

6. With regard to the “अद्ड्” आदेश:, the commentator कैयटः makes the following observation “दस्य ष्टुत्वेन डकारः, डस्य संयोगान्तलोपश्च आदेशस्वरूपावगतये न कृत:” Please explain what this means.

7. Is the following logic correct? “We do not need to have the डकार: as an इत् in order to get the final form अन्यत् in this example, because even without that we could have used 6-1-97 अतो गुणे in step 4 to get the same result.”

8. Why did the पदान्त-मकार: at the end of याम् not become an अनुस्वार: by 8-3-23 मोऽनुस्वारः ?

9. Is “अन्यत्” used anywhere else in the गीता? अन्यत्-पदम् गीतासु अन्यत्र प्रयुज्यते वा?

नमः सर्वेभ्यः।

Today we will look at the form कतरत् (nNs)from भगवद्गीता Bg2-6

न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः |
यानेव हत्वा न जिजीविषामस्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः || 2-6||

(1) कतर + सुँ – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌ । and we get the सुँ-प्रत्ययः for प्रथमा एकवचनं रूपम्.

(2) कतर + अद्ड् – By 7-1-25 अद्ड् डतरादिभ्यः पञ्चभ्यः ।, सुँ gets the अद्ड्-आदेशः, since कतर is a डतरान्त-शब्दः.

(3) कतर + अद् – The डकारः of अद्ड् gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् । and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः ।

(4) कतर् + अद् – The अकारः of कतर, which is its टि-भागः, is dropped by 6-4-143 टेः ।, since अद्ड् is a डित्-प्रत्ययः.

(5) कतरद् – Here कतरद् has the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते ।, the दकारः of कतरद् gets the जशादेशः, which in this case is दकारः itself.

(6) कतरद्/कतरत् – By 8-4-56 वाऽवसाने ।, the दकारः gets the चरादेशः optionally yielding two possible final forms.

Questions:

1. What सञ्ज्ञा should the अङ्गम् have for 6-4-143 टेः to be applicable and for this example, how does the अङ्गम् get this सञ्ज्ञा?

2. Where else does the सूत्रम् “टेः” come in the अष्टाध्यायी?

3. Why did पाणिनि: not simply make the आदेश: as अद् (instead of अद्ड्) in 7-1-25? (काशिका-वृत्ति: says “डित्करणं किम्? कतरत् तिष्ठति इत्यत्र पूर्वसवर्णदीर्घो मा भूत्।”) Please explain.

4. Why did पाणिनि: not simply make the आदेश: as त् or द् (instead of अद्ड्) in 7-1-25? (काशिका-वृत्ति: says “तकारादेश एव कस्मान् न विधीयते? हे कतरतिति सम्बुद्धेर् लोपो मा भूत्।”) Please explain.

5. Do पदच्छेद: of कतरन्नो. Please mention the relevant rules.

6. काशिका-वृत्ति: on 8-4-56 वाऽवसाने । says “झलां चरिति वर्तते।” From which सूत्रम् does the अनुवृत्ति: of “झलां” and “चर्” come into 8-4-56?

7. Where does पाणिनि: define the सञ्ज्ञा “टि”?

8. Please give the टि-भाग: of the following terms – a) राम b) तपस् c) जगत् d) ऊर्ज्

9. We have seen in the रामायणम् class that the प्रत्यय: त्वा is used when we have the same doer doing two actions. The verbal root in the earlier action takes the प्रत्यय: त्वा. (The सूत्रम् is 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले ।) In this verse we have the word हत्वा which comes from the धातु: हन्. Who is the doer of this action? Which word in the verse gives us the second (later) action?

10. Since डकार: is part of the ट-वर्ग: could we have used 1-3-7 चुटू instead of 1-3-3 हलन्त्यम् to get the इत्-सञ्ज्ञा for the अन्त्य-डकार: of अद्ड् in step 3?

11. The five terms “डतर” etc. are a subset of which गण:?

नमः सर्वेभ्यः।

Today we will look at the प्रथमा एकवचनं रूपम् ज्ञानम् from BG10-38

दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम्‌ |
मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम्‌ || 10-38||

(1) ज्ञान + सुँ – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌ । and सुँ is the appropriate प्रत्ययः for प्रथमा एकवचनं रूपम्.

(2) ज्ञान + अम् – 7-1-24 अतोऽम् । सुँ gets the अम्-आदेशः

(3) ज्ञानम् – Final form obtained by 6-1-107 अमि पूर्वः ।

Questions:

1. Which is the other word in the श्लोकः that is declined like ज्ञानम्?

2. The न्यास: commentary on 7-1-24 अतोऽम् । says “पूर्वेण प्राप्तस्य लुकोऽयमपवादः।” Please explain what this statement means.

3. The पदच्छेद: of 7-1-24 अतोऽम् । can be done as अत: अम् or we can take the सूत्रम् as 7-1-24 अतोम् । and then the पदच्छेद: would be अत: म् If the take the latter interpretation (which is not supported in the महाभाष्यम्), then at step 2 we would have had ज्ञान + म्. At this stage which सूत्रम् (that we have studied) would become applicable? (काशिका says “मकारः कस्मान् न क्रियते? दीर्घत्वं प्राप्नोति।”)

4. The वृत्ति: for 6-1-107 अमि पूर्वः । says “अकोऽम्यचि पूर्वरूपमेकादेशः।” From which सूत्रम् do we get the term “एकादेश:”?

5. Do पदच्छेद: of चैवास्मि. Please mention the relevant rules.

6. From which सूत्रम् do we get the नकार: in गुह्यानाम्?

7. The conjunct “ज्ञ्” consists of which two letters?

8. Where is the सूत्रम् 6-1-87 आद्गुणः used in this verse?

Today we will look at the derivation of the द्वितीया-विभक्तिः, बहुवचनम् form of the noun ‘आचार्य’ (भगवद्गीता 1.26)

1. आचार्य (gets the प्रातिपदिक संज्ञा by कृत्तद्धितसमासाश्च। 1.2.46, since it is a कृदन्त form)

2. आचार्य शस् (The सुँप् affixes are ordained by the sutram स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 4.1.2, since आचार्य has a प्रातिपदिक संज्ञा. These 21 प्रत्ययs are grouped into 7 groups of 3 pratyayas and in each group, the three प्रत्ययs gets the संज्ञाs एकवचनम्, द्विवचनम्, बहुवचनम् respectively by the sutram सुपः। 1.4.103. Since our विवक्षा is to derive a द्वितीया विभक्ति बहुवचनम् form, the appropriate प्रत्यय is शस्)

3. आचार्य अस् (शकार is an इत् letter by लशक्वतद्धिते। 1.3.8 and is removed by the sutram तस्य लोपः। 1.3.9 Also, शस् gets the विभक्ति संज्ञा by the sutram विभक्तिश्च। 1.4.104 and this prevents the ending सकार to not get the इत् संज्ञा because of न विभक्तौ तुस्माः। 1.3.4, even though the rule हलन्त्यम्। 1.3.3 would have made it a candidate to get the इत् संज्ञा)

4. आचार्यास् (We have three rules that can come into operation here. First is अकः सवर्णे दीर्घः। 6.1.101 But the rule अतो गुणे। 6.1.97 stops its operation. The operation of अतो गुणे। 6.1.97 is further stopped by the rule प्रथमयोः पूर्वसवर्णः। 6.1.102, which gives the पूर्वसवर्ण दीर्घ as an एकादेश for both the अकारs)

5. आचार्यान् (By the rule तस्माच्छसो नः पुंसि। 6.1.103, the शस् प्रत्यय ordained after a masculine प्रातिपदिक, following a पूर्वसवर्णदीर्घ that was ordained in the previous rule, gets a नकार आदेश. By अलोऽन्त्यस्य। 1.1.52, it replaces the ending सकार)

6. आचार्यान् (By the rule अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि। 8.4.2, the नकार gets a णकार आदेश, since it is preceded by रेफ in the same पद and the only letters between them are यकार and आकार, which are both members of the अट् प्रत्याहार. However, since the नकार is पदान्त, this णकार आदेश is stopped by the rule पदान्तस्य। 8.4.37)

Thus we get the final form आचार्यान्.

The operation of this rule can be seen in several masculine forms, not necessarily अदन्तs. For instance, look at the following भगवद्गीता lines (1.26, 1.27)

तत्रापश्यत्स्थितान्पार्थः पितॄनथ पितामहान्।
आचार्यान्मातुलान्भ्रातॄन्पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा॥
श्वशुरान् सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि।

In these lines, all the words पितॄन्, पितामहान्, आचार्यान्, मातुलान्, भ्रातॄन्, पुत्रान्, पौत्रान्, सखीन्, श्वशुरान् have the same kind of form. Here we have examples of अकारान्त and ऋकारान्त प्रातिपदिकs.

Question for the day:

1. What are the kinds of situations when you would expect this नकारादेश (by तस्माच्छसो नः पंसि। 6.1.103) to not happen?

2. What are the conditions necessary for नकार to get a णकारादेश?