Today we will look at the form केशवार्जुनयोः  mGd from श्रीमद्भगवद्गीता 18.76

इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः । संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम्‌ ।। १८-७४ ।।
व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुह्यमहं परम्‌ । योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम्‌ ।। १८-७५ ।।
राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम्‌ । केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ।। १८-७६ ।।
तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः । विस्मयो मे महान्‌ राजन्हृष्यामि च पुनः पुनः ।। १८-७७ ।।
यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः । तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ।। १८-७८ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
तदेवं धृतराष्ट्रं प्रति श्रीकृष्णार्जुनसंवादं कथयित्वा प्रस्तुतां कथामनुसंदधानः संजय उवाच – इतीति । रोमहर्षणं रोमाञ्चकरं संवादमश्रौषं श्रुतवानहम् । स्पष्टमन्यत् ।। ७४ ।। आत्मनस्तच्छ्रवणे संभावनामाह – व्यासप्रसादादिति । भगवता व्यासेन दिव्यं चक्षुःश्रोत्रादि मह्यं दत्तम्, अतो व्यासस्य प्रसादादेतदहं श्रुतवानस्मि । किं तदित्यपेक्षायामाह परं योगम् । परत्वमाविष्करोति । योगेश्वराच्छ्रीकृष्णात्स्वयमेव साक्षात्कथयतः श्रुतावानिति ।। ७५ ।। किंच – राजन्निति । हृष्यामि रोमाञ्चितो भवामि हर्षं प्राप्नोमीति वा । स्पष्टमन्यत् ।। ७६ ।। किंच तच्चेति । तदिति विश्वरूपं निर्दिशति । स्पष्टमन्यत् ।। ७७ ।। अतस्त्वं पुत्राणां राज्यादिशङ्कां परित्यजेत्याशयेनाह – यत्रैति । यत्र येषां पाण्डवानां पक्षे योगेश्वरः श्रीकृष्णो वर्तते, यत्र च पार्थो गाण्डीवधनुर्धरः तत्रैव श्री राज्यलक्ष्मीः तत्रैव च विजयः तत्रैव च भूतिरुत्तरोत्तराभिवृद्धिश्च, तत्रैव नीतिर्नयोऽपि ध्रुवा निश्चितेति सर्वत्र संबद्ध्यते । इति मम मतिर्निश्चयः । अत इदानीमपि तावत्सपुत्रस्त्वं श्रीकृष्णं शरणमुपेत्य पाण्डवान्प्रसाद्य सर्वस्वं च तेभ्यो निवेद्य पुत्रप्राणरक्षणं कुर्विति भावः ।। ७८ ।।

Gita Press translation – Sañjaya said: Thus I heard the mysterious and thrilling conversation between Śrī Kṛṣṇa and the high-souled Arjuna, the son of Kuntī (74). Having been blessed with the divine vision by the grace of Śrī Vyāsa, I heard in person this supremely esoteric gospel from the Lord of Yoga, Śrī Kṛṣṇa Himself, imparting it to Arjuna (75). Remembering, over and over, that sacred and mystic conversation between Bhagavān Śrī Kṛṣṇa and Arjuna, O King! I rejoice again and yet again (76). Remembering also, again and again, that most wonderful form of Śrī Kṛṣṇa, great is my wonder and I am thrilled over and over again (77). Wherever there is Bhagavān Śrī Kṛṣṇa, the Lord of Yoga, and wherever there is Arjuna, the wielder of the Gāṇḍīva bow, goodness, victory, glory and unfailing righteousness will surely be there : such is my conviction (78).

(1) केशवश्चार्जुनश्च = केशवार्जुनौ – Śrī Kṛṣṇa and Arjuna.

(2) केशव सुँ + अर्जुन सुँ । By 2-2-29 चार्थे द्वन्द्वः – Two or more terms having the designation पदम् and standing in a relation expressible by ‘च’ (‘and’) may optionally compound to yield a compound called द्वन्द्वः।

(3) केशव सुँ + अर्जुन सुँ । As per the सूत्रम् 2-2-33 अजाद्यदन्तम्‌, ‘अर्जुन’ should be placed in the prior position in the compound because ‘अर्जुन’ begins with a vowel and ends in the letter ‘अ’ while ‘केशव’ does not. But as per the वार्तिकम् (under 2-2-34 अल्पाच्तरम्‌) अभ्यर्हितं च – In a द्वन्द्व: compound the term which denotes that which commands greater respect is placed in the prior position. In the present example, ‘केशव’ is the name of the Lord/teacher while ‘अर्जुन’ is the name of the devotee/student hence clearly ‘केशव सुँ’ denotes that which commands greater respect and is placed in the prior position in the compound.
Note: This वार्तिकम् over-rides all the other rules which prescribe placement in a prior position in a द्वन्द्व: compound.

Note: ‘केशव सुँ + अर्जुन सुँ’ gets the designation प्रातिपदिकम्‌ by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.

(4) केशव + अर्जुन । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।

(5) केशवार्जुन । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

The विवक्षा is षष्ठी-द्विवचनम् ।

(6) केशवार्जुन + ओस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘स्’ of ‘ओस्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(7) केशवार्जुने + ओस् । By 7-3-104 ओसि च, the ending letter ‘अ’ of a प्रातिपदिकम् changes to letter ‘ए’ when followed by the affix ‘ओस्’ ।

(8) केशवार्जुनयोस् । अयादेशः by 6-1-78 एचोऽयवायावः।

(9) केशवार्जुनयोः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।

Questions:

1. What is the विग्रह: of the compound धनुर्धरः used in the verses?

2. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘आ’ in the form महात्मनः (प्रातिपदिकम् ‘महात्मन्’, पुंलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्) used in the verses?

3. Which word in the verses is composed using the वार्तिकम् (under 3-2-178 अन्येभ्योऽपि दृश्यते) क्विब्वचिप्रच्छ्यायतस्तुकटप्रुजुश्रीणां दीर्घोऽसम्प्रसारणं च?

4. Can you spot the affix ‘ट’ in the commentary?

5. What kind of compound is सपुत्र: used in the commentary?
i. द्वन्द्व:
ii. बहुव्रीहि:
iii. अव्ययीभाव:
iv. प्रादि-तत्पुरुष:

6. How would you say this in Sanskrit?
“The sacred conversation between Śrī Kṛṣṇa and Arjuna should be studied by everyone.”

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the वृद्धि: substitution in the form अश्रौषम्?

2. Where has the सूत्रम् 6-4-110 अत उत्‌ सार्वधातुके been used in the commentary?

Today we will look at the form राजगुह्यम्  nNs from श्रीमद्भागवद्गीता 9.2

राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम्‌ । प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम्‌ ।। ९-२ ।।
अश्रद्दधानाः पुरुषा धर्मस्यास्य परन्तप । अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ।। ९-३ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
किंच राजविद्येति । इदं ज्ञानं राजविद्या विद्यानां राजेति राजविद्या च । गुह्यानां राजेति राजगुह्यं विद्यासु गोप्येषु च रहस्यम् । अतिश्रेष्ठमित्यर्थः । राजदन्तादित्वादुपसर्जनस्य परत्वम् । राज्ञां विद्या राज्ञां गुह्यमिति वा उत्तमं पवित्रमत्यन्तपावनमिदं ज्ञानिनां प्रत्यक्षावगमं च प्रत्यक्षः स्पष्टोऽवगमोऽवबोधो यस्य तत्प्रत्यक्षावगमम् । दृष्टफलमित्यर्थः । धर्म्यं च धर्मादनपेतं, सर्वधर्मफलत्वात् । कर्तुं सुसुखं च । सुखेन कर्तुं शक्यमित्यर्थः । अव्ययमक्षयफलत्वात् ।। २ ।। नन्वेवमस्यातिसुकरत्वे के नाम संसारिणः स्युस्तत्राह – अश्रद्दधाना इति । अस्य भक्तिलक्षणज्ञानसहितस्य धर्मस्येति कर्मणि षष्ठ्यौ । इमं धर्ममश्रद्दधाना आस्तिक्येनास्वीकुर्वन्तः, उपायान्तरेण मत्प्राप्तये कृतप्रयत्ना अपि मामप्राप्य मृत्युयुक्ते संसारवर्त्मनि निवर्तन्ते । मृत्युव्याप्ते संसारमार्गे परिभ्रमन्तीत्यर्थः ।। ३ ।।

Gita Press translation – This knowledge (of both the Nirguṇa and Saguṇa aspects of Divinity) is a sovereign science, a sovereign secret, supremely holy, most excellent, directly enjoyable, attended with virtue, very easy to practice and imperishable (2). Arjuna, people having no faith in this Dharma, failing to reach Me, continue to revolve in the path of the world of birth and death (3).

(1) गुह्यानां राजा = राजगुह्यम् – the king of secrets. The word राजा has been used here in the sense of अतिश्रेष्ठम् (absolute best.)

See question 1.

(2) गुह्य आम् + राजन् सुँ । By 2-2-8 षष्ठी – A पदम् ending in a sixth case affix optionally compounds with a (syntactically related) पदम् ending in a सुँप् affix and the resulting compound gets the designation तत्पुरुष:।

(3) By the सूत्रम् 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – ‘गुह्य आम्’ (which ends in a sixth case affix) gets the designation उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-8 षष्ठी (which prescribes the compounding) the term षष्ठी ends in the nominative case.
And hence as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्‌ the term ‘गुह्य आम्’ should be placed in the prior position in the compound.

(4) राजन् सुँ + गुह्य आम् । By 2-2-31 राजदन्तादिषु परम्‌ – In the list of compounds ‘राजदन्त’ etc the term which ought to be placed in the prior position in the compound is actually placed in the latter position. Note: आकृतिगणोऽयम्‌ – the राजदन्तादि-गण: is a आकृतिगण: – which is a class or group of words in which some words are actually mentioned and room is left to include others which are found undergoing the same operations. Hence even though राजगुह्यम् is not specifically listed in the राजदन्तादि-गण: it is considered to be included there. This is confirmed by the commentator.

Note: ‘राजन् सुँ + गुह्य आम्’ gets the designation प्रातिपदिकम्‌ by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.

(5) राजन् + गुह्य । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।
Note: Now ‘राजन्’ has the designation पदम् as per 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। This allows 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य to apply in the next step.

(6) राजगुह्य । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य – The ending letter ‘न्’ of a पदम् is dropped when the पदम् also has the designation प्रातिपदिकम्।

As per the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः, the compound प्रातिपदिकम् ‘राजगुह्य’ is neuter since the final member ‘गुह्य’ of the compound is used here in the neuter. It declines like वन-शब्द:।

The विवक्षा is प्रथमा-एकवचनम्।

(7) राजगुह्य + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।

(8) राजगुह्य + अम् । By 7-1-24 अतोऽम् – The affixes ‘सुँ’ and ‘अम्’ that follow a neuter अङ्गम् ending in the short vowel ‘अ’ take ‘अम्’ as their replacement. 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of the affix ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(9) राजगुह्यम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. What is an alternate way of analyzing the compound राजगुह्यम्? (Hint: See commentary.)

2. In which word in the verses has the affix ‘खच्’ been used?

3. Why does the सूत्रम् 7-1-37 समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप्‌ apply in the form अप्राप्य in spite of the exclusion अनञ्पूर्वे?

4. Which सूत्रम् justifies the formation of the compound उपायान्तरेण (तृतीया-एकवचनम्) used in the commentary?

5. Which type of compound is मृत्युयुक्ते (सप्तमी-एकवचनम्) used in the commentary?
i. द्वन्द्व:
ii. बहुव्रीहि:
iii. कर्मधारय:
iv. तृतीया-तत्पुरुष:

6. How would you say this in Sanskrit?
“My two front middle teeth (on the top row) are broken.” Use the verbal root √भन्ज् (भन्जोँ आमर्दने ७. १६) for ‘to break.’ Note: A front middle tooth (on the top row) is considered to be ‘king of teeth.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-2-113 हलि लोपः been used in the verses?

2. Which सूत्रम् prescribes the elision of the letter ‘अ’ in the form स्यु: (used in the commentary)?

Today we will look at the form असंशयः mNs from श्रीमद्भागवद्गीता 18.68

सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज । अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ।। 18-66 ।।
इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन । न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ।। 18-67 ।।
य इदं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति । भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ।। 18-68 ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
ततोऽपि गुह्यतममाह – सर्वेति । मद्भक्तस्यैव सर्वं भविष्यतीति दृढविश्वासेन विधिकैंकर्यं त्यक्त्वा मदेकशरणो भव । एवंवर्तमानः कर्मत्यागनिमित्तं पापं स्यादिति मा शुचः शोकं मा कार्षीः । यतस्त्वा त्वां मदेकशरणं सर्वपापेभ्योऽहं मोक्षयिष्यामि ।। ६६ ।। एवं गीतार्थतत्त्वमुपदिश्य तत्संप्रदायप्रवर्तने नियममाह – इदमिति । इदं गीतार्थतत्त्वं ते त्वयाऽतपस्काय स्वधर्मानुष्ठानहीनाय न वाच्यं, न चाभक्ताय गुरौ ईश्वरे च भक्तिशून्याय कदाचिदपि न वाच्यं, न चाशुश्रूषवे परिचर्यामकुर्वते वाच्यं, मां परमेश्वरं योऽभ्यसूयति मनुष्यदृष्ट्या दोषारोपेण निन्दति तस्मै च न वाच्यम् ।। ६७ ।। एतैर्दोषैर्विरहितेभ्यो मद्भक्तेभ्यो गीताशास्त्रोपदेष्टुः फलमाह – य इति । मद्भक्तेष्वभिधास्यति मद्भक्तेभ्यो यो वक्ष्यति स मयि परां भक्तिं करोति । ततो निःसंशयः सन् मामेव प्राप्नोतीत्यर्थः ।। ६८ ।।

Gita Press translation – Resigning all your duties (to Me, the all-powerful and all supporting Lord), take refuge in Me alone; I shall absolve you of all sins, worry not (66). This secret gospel of the Gītā should never be imparted to a man who lacks in austerity, nor to him who is wanting in devotion, nor even to him who is not willing to hear; and in no case to him who finds fault with Me (67). He who, offering the highest love to Me, preaches the most profound gospel of the Gītā among my devotees, shall come to Me alone; there is no doubt about it (68).

Note: श्रीधर-स्वामी has taken असंशयः as a बहुव्रीहि: compound (meaning ‘one who is free of doubt’) here. Gita Press has translated it as a तत्पुरुष: compound (meaning ‘no doubt.’) In the steps below we have analyzed the compound as a तत्पुरुष:।

(1) न संशय: = असंशय: – No doubt.

अलौकिक-विग्रह: –
(2) नञ्‌ + संशय सुँ । By 2-2-6 नञ्‌ – The negation particle नञ्‌ (meaning ‘not’) optionally compounds with a सुबन्तं (ending in a सुँप् affix) पदम् and the resulting compound is a तत्पुरुष:।
Note: The negation particle नञ्‌ belongs to the चादि-गणः (referenced in 1-4-57 चादयोऽसत्त्वे)। Hence it gets the designation निपात: by 1-4-56 प्राग्रीश्वरान्निपाताः and the designation अव्ययम् by 1-1-37 स्वरादिनिपातमव्ययम्।
Note: तत्सादृश्यमभावश्च तदन्यत्वं तदल्पता । अप्राशस्त्यं विरोधश्च नञर्था: षट् प्रकीर्तिता: ॥ The negation particle नञ्‌ may convey any of the following senses –
i) तत्सादृश्यम् – similarity to that which is being negated.
ii) अभाव: – absence of that which is being negated.
iii) तदन्यत्वम् – different from that which is being negated.
iv) तदल्पता – smallness of that which is being negated.
v) अप्राशस्त्यम् – non-praiseworthiness.
vi) विरोध: – opposite of that which is being negated.
In the present example the negation particle नञ्‌ conveys the sense of अभाव: – absence of that which is being negated. An absence of doubt.

(3) By 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – the term नञ् gets the designation उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-6 (which prescribes the compounding) the term नञ् ends in the nominative case. Hence the term नञ् is placed in the prior position in the compound as per the सूत्रम् 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्‌ – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position.

(4) न + संशय सुँ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: ‘न + संशय सुँ’ gets the designation प्रातिपदिकम्‌ by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.

(5) न + संशय । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।

(6) असंशय । By 6-3-73 नलोपो नञः – The letter ‘न्’ of the negation particle नञ्‌ is elided when followed by a final member of a compound.

As per the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः, the compound प्रातिपदिकम् ‘असंशय’ is masculine since the latter member ‘संशय’ of the compound is masculine. The compound declines like राम-शब्द:।

The विवक्षा is प्रथमा-एकवचनम् ।

(7) असंशय + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(8) असंशय + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) असंशय: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 2-2-6 नञ्‌ (used in step 2) been used for the first time in Chapter Sixteen of the गीता?

2. Can you spot two other (besides असंशय:) नञ्-तत्पुरुष: compounds in the verses?

3. In which word(s) in the verses has the सूत्रम् 2-1-49 पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन been used?

4. Which कृत्य-प्रत्यय: is used to derive the प्रातिपदिकम् ‘वाच्य’ (used in the form वाच्यम् (नपुंसकलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्) in the verses)?

5. What kind of compound is दृढविश्वासेन (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘दृढविश्वास’, तृतीया-एकवचनम्) used in the commentary?
i. अव्ययीभाव:
ii. नञ्-तत्पुरुष:
iii. कर्मधारय:
iv. षष्ठी-तत्पुरुष:

6. How would you say this in Sanskrit?
“It’s definitely going to rain tomorrow.” Paraphrase to “There will be rain tomorrow. (There is) no doubt.” Use the feminine प्रातिपदिकम् ‘वर्षा’ for ‘rain.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक् been used in the verses?

2. Can you spot the affix णिच् in the verses?

Today we will look at the form आकाशः mNs from श्रीमद्भागवतम् 11.16.37 and आकाशम् nNs from श्रीमद्भगवद्गीता 13-32.

पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतिरहं महान् । विकारः पुरुषोऽव्यक्तं रजः सत्त्वं तमः परम् ।। ११-१६-३७ ।।
अहमेतत्प्रसङ्ख्यानं ज्ञानं तत्त्वविनिश्चयः । मयेश्वरेण जीवेन गुणेन गुणिना विना । सर्वात्मनापि सर्वेण न भावो विद्यते क्वचित् ।। ११-१६-३८ ।। (श्रीमद्भागवतम्)

श्रीधर-स्वामि-टीका
तदेवं तत्र तत्र निर्धारणे तत्तत्संबन्धेन च विशेषतो विभूतीर्निरूप्येदानीं सामान्यतः सर्वा अपि निरूपयति – पृथ्वीति सार्धद्वयेन । पृथिव्यादिशब्दैस्तन्मात्राणि विवक्षितानि । अहमहंकारः । महान्महत्तत्वम् । एताः सप्त प्रकृतिविकृतयः । विकारः पञ्चमहाभूतानि एकादशेन्द्रियाणि चेत्वेवं षोडशसंख्याकः । पुरुषो जीवः । अव्यक्तं प्रकृतिः । एवं पञ्चविंशतितत्त्वानि । तदुक्तम् – ‘मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त ।। षोडशकश्च विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः ।।’ इति । किंच रजः सत्त्वं तम इति प्रकृतेर्गुणाश्च परं ब्रह्म च । तदेतत्सर्वमहमेव । किंचैतत्प्रसंख्यानमेतेषां परिगणनमेतेषां लक्षणतो ज्ञानं च तत्फलं तत्त्वनिश्चयश्चाहमेव । एतदेव संक्षिप्याह – मयेति । जीवेश्वररूपो द्विविधो यो भावो यश्च गुणिगुणरूपो यश्च क्षेत्रज्ञक्षेत्ररूपः स सर्वोऽपि मया विना मद्व्यतिरेकेण नास्ति, अहमेव सर्वमित्यर्थः ।। ३७-३८ ।।

Gita Press translation – I am (the seven categories which are both of the nature of cause and effect, viz., the subtle elements of) earth, the air, ether, water, fire; the (cosmic) Ego and Mahat-tattva (the principle of cosmic intelligence); (sixteen categories which are) modifications (alone, viz., the five gross elements and the eleven Indriyas), the soul (which is neither a cause nor an effect), the Unmanifest (primordial Matter, which is a cause alone), (the three modes of Prakṛti, viz.,) Rajas, Sattva and Tamas as well as Brahma (the Absolute) (37). (Nay,) I am the numbering of these categories, their (distinguishing) knowledge (by means of their characteristics) and the (resultant) Realization of Truth. Nothing exists anywhere apart from Me, who am God as well as Jīva (the individual soul), the (three) Guṇas (modes of Prakṛti) as well as the categories made up of the (three) Guṇas (viz., the Mahat-tattva and so on), (nay,) who am the Inner Controller of all as well as all (38).

यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते । सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते ।। १३-३२ ।। (श्रीमद्भगवद्गीता)

श्रीधर-स्वामि-टीका
तत्र दृष्टान्तमाह – यथेति । यथा सर्वत्र पङ्कादिष्वपि स्थितमाकाशं सौक्ष्म्यादसङ्गत्वात्पङ्कादिभिर्नोपलिप्यते तथा सर्वत्र उत्तमे मध्यमेऽधमे वा देहेऽवस्थितोऽप्यात्मा नोपलिप्यते । दैहिकैर्गुणदोषैर्न युज्यत इत्यर्थः ।। ३२ ।।

Gita Press translation – As the all-pervading ether is not contaminated by reason of its subtlety, though permeating the body, the Self is not affected (by the attributes of the body due to Its attribute-less character) (33).

(1) As per the सूत्रम् 2-4-31 अर्धर्चाः पुंसि च – The words ‘अर्धर्च’ etc are masculine as well as neuter in gender.

Note: एवं ध्‍वजतीर्थशरीरमण्‍डपयूपदेहाङ्‍कुशपात्रसूत्रादयः । Similarly, the words ‘ध्‍वज’, ‘तीर्थ’, ‘शरीर’, ‘मण्‍डप’, ‘यूप’, ‘देह’, ‘अङ्‍कुश’, ‘पात्र’, ‘सूत्र’ (as well as ‘आकाश’) etc – which are listed in the अर्धर्चादि-गण: – are masculine as well as neuter in gender.

The form आकाशः as in the verse श्रीमद्भागवतम् ११-१६-३७ is derived in the masculine. The विवक्षा is प्रथमा-एकवचनम्।

(2) आकाश + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(3) आकाश + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(4) आकाश: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

The form आकाशम् as in the verse श्रीमद्भगवद्गीता १३-३२ is derived in the neuter. The विवक्षा is प्रथमा-एकवचनम्।

(1) आकाश + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।

(2) आकाश + अम् । By 7-1-24 अतोऽम् – The affixes ‘सुँ’ and ‘अम्’ that follow a neuter अङ्गम् ending in the short vowel ‘अ’ take ‘अम्’ as their replacement.
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of the affix ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(3) आकाशम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. In the गीता verse 13-32 quoted in the example above can you spot another word (besides ‘आकाश’) which belongs to the अर्धर्चादि-गण:?

2. Commenting on the सूत्रम् 2-4-31 अर्धर्चाः पुंसि च (used in step 1) the तत्त्वबोधिनी says – इह केषांचिदर्थभेदेन व्यवस्थेष्यते। सा च व्यवस्था — मद्यमकरन्दमक्षिकाणां वाची मधुशब्दो द्विलिङ्गः, चैत्रादिवाची तु पुंलिङ्गः; भूतः पिशाचे द्विलिङ्गः, क्रियावचनस्तु विशेष्यलिङ्ग इत्येवं यथायथं ज्ञेयम्। Please explain.

3. Which कृत् affix is used to form the masculine प्रातिपदिकम् ‘वायु’ (used in the form वायु: (प्रथमा-एकवचनम्) in the verses from the भागवतम् quoted in the example above)?

4. Which सूत्रम् justifies the use of a fifth case affix in the form सौक्ष्म्यात् used in the गीता verse 13-32?

5. Where has the सूत्रम् 2-1-24 द्वितीया श्रितातीतपतितगतात्यस्तप्राप्तापन्नैः been used in the गीता verse 13-32?

6. How would you say this in Sanskrit?
“At night the sky is decorated by the stars.” Use the verbal root √भूष् (भूषँ अलङ्कारे १०.२५५) preceded by the उपसर्ग: ‘वि’ for ‘to decorate.’

Easy questions:

1. Can you spot the affix श्यन् in the verses from the भागवतम् quoted in the example above?

2. Which सूत्रम् prescribes the affix यक् used in the form उपलिप्यते in the गीता verse 13-32?

Today we will look at the form भयात् n-Ab-s from श्रीमद्भगवद्गीता verse 2-35.

अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम्‌ | सम्भावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते || 2-34||
भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथाः | येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम्‌ || 2-35||

श्रीधर-स्वामि-टीका
किंच अकीर्तिमिति । अव्ययां शाश्वतीम् । संभावितस्य बहुमानितस्याकीर्तिर्मरणादतिरिच्यतेऽधिकतरा भवति ।। ३४ ।। किंच भयादिति । येषां बहुगुणत्वेन त्वं संमतोऽभूस्त एव भयेन संग्रामात्त्वां निवृत्तं मन्येरन्, ततश्च पूर्वं बहुमतो भूत्वा लाघवं यास्यसि ।। ३५ ।।

Gita Press translation – And the warrior-chiefs who thought highly of you, will now despise you, thinking of you as having desisted from the fight out of fear. (34). Nay, people will also pour undying infamy on you; and infamy brought on a man enjoying popular esteem is worse than death (35).

भयात् is पञ्चमी-एकवचनम् of the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘भय’।

(1) भय + ङसिँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। As per the सूत्रम् 2-3-25 विभाषा गुणेऽस्त्रियाम्‌ – A fifth case affix (‘ङसिँ’, ‘भ्याम्’, ‘भ्यस्’) is optionally used following a non-feminine प्रातिपदिकम् (nominal stem) which denotes a quality being a cause/reason.
Note: When the optional fifth case affix is not used, a third case affix is used as per 2-3-23 हेतौ।

(2) भय + आत् । By 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः – Following a अङ्गम् ending in a the letter ‘अ’, the affixes ‘टा’, ‘ङसिँ’ and ‘ङस्’ are replaced respectively by ‘इन’, ‘आत्’ and ‘स्य’। Note: Since the substitute ‘आत्’ has more than one letter, as per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the entire affix (and not just its last letter) is replaced by ‘आत्’।
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘त्’ of ‘आत्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(3) भयात् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 2-3-25 विभाषा गुणेऽस्त्रियाम्‌ (used in step 1) been used in the first ten verses of Chapter Sixteen of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 2-3-25 विभाषा गुणेऽस्त्रियाम्‌ the सिद्धान्तकौमुदी says – गुणे किम्? धनेन कुलम्। अस्त्रियां किम्? बुद्ध्या मुक्त:। Please explain.

3. Commenting further on the same सूत्रम् the सिद्धान्तकौमुदी says – विभाषेति योगविभागादगुणे स्त्रियां च क्वचित्। धूमादग्निमान्। नास्ति घटोऽनुपलब्धे:। Please explain.

4. Which सूत्रम् justifies the use of a fifth case affix in the form रणात् used in the verses?

5. Where has the सूत्रम् 2-3-23 हेतौ been used in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Out of delusion I said that which should not be said.” Attach the affix घञ् (prescribed by 3-3-18 भावे) to the verbal root √मुह् (मुहँ वैचित्त्ये ४. ९५) to form a प्रातिपदिकम् for ‘delusion.’ Attach the affix ण्यत् (prescribed by 3-1-124 ऋहलोर्ण्यत्‌) to the verbal root √वच् (वचँ परिभाषणे २. ५८) to form a प्रातिपदिकम् for ‘that which should be said.’

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘रन्’ in the form मन्येरन्?

2. Where has the सूत्रम् 2-4-77 गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु been used in the commentary?

Today we will look at the form युद्धाय mDs from श्रीमद्भगवद्गीता verse 2.38.

सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ । ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ।। २-३८ ।।
एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु । बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ।। २-३९ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
यदप्युक्तं ‘पापमेवाश्रयेदस्मान्’ इति तत्राह – सुखदुःखे इति । सुखदुःखे समे कृत्वा, तथा तयोः कारणभूतौ यौ लाभालाभावपि, तयोरपि कारणभूतौ जयाजयावपि समौ कृत्वा एतेषां समत्वे कारणं हर्षविषादराहित्यम् । युज्यस्व सन्नद्धो भव । सुखाद्यभिलाषं हित्वा स्वधर्मबुद्ध्या युध्यमानः पापं न प्राप्स्यसीत्यर्थः ।। ३८ ।। उपदिष्टं ज्ञानयोगमुपसंहरंस्तत्साधनं कर्मयोगं प्रस्तौति – एषा त इति । सम्यक् ख्यायते प्रकाश्यते वस्तुतत्त्वमनयेति संख्या सम्यग्ज्ञानं तस्मिन्प्रकाशमानमात्मतत्त्वं सांख्यं तस्मिन्करणीया बुद्धिरेषा तवाभिहिता । एवमभिहितायामपि सांख्यबुद्धौ तव चेदात्मतत्त्वमपरोक्षं न संभवति तर्ह्यन्तःकरणशुद्धिद्वाराऽत्मतत्त्वापरोक्षार्थं कर्मयोगे त्विमां बुद्धिं शृणु । यया बुद्ध्या युक्तः परमेश्वरार्पितकर्मयोगेन शुद्धान्तःकरणः सन् तत्प्रसादप्राप्तापरोक्षज्ञानेन कर्मात्मकं बन्धं प्रकर्षेण हास्यसि त्यक्ष्यसि ।। ३९ ।।

Translation – Treating alike victory and defeat, gain and loss, pleasure and pain, get ready for the battle; fighting thus you will not incur sin (38). Arjuna, this attitude of mind has been presented to you from the point of view of Jñānayoga; now hear the same as presented from the standpoint of Karmayoga (the Yoga of selfless action). Equipped with this attitude of mind, you will be able to throw off completely the shackles of Karma (39).

युद्धाय is चतुर्थी-एकवचनम् of the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘युद्ध’।

‘युद्ध’ (‘battle’) gets the designation सम्‍प्रदानम् (recipient) by the वार्तिकम् (under 1-4-32 कर्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदानम्) क्रियया यमभिप्रैति सोऽपि सम्प्रदानम् – That कारकम् (participant in the action) for (aiming at) whom/which the doer does an action is also called सम्‍प्रदानम् (recipient.) In the present example, ‘युद्ध’ (‘battle’) is that for which the action of ‘युज्यस्व’ (‘get ready’) is done.

(1) युद्ध + ङे । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। As per 2-3-13 चतुर्थी सम्प्रदाने – A fourth case affix (‘ङे’, ‘भ्याम्’, ‘भ्यस्’) is used to denote the सम्‍प्रदानम् (recipient) provided it has not been expressed otherwise.

(2) युद्ध + य । By 7-1-13 ङेर्यः – Following a प्रातिपदिकम् ending in the letter ‘अ’, the affix ‘ङे’ (चतुर्थी-एकवचनम्) is replaced by ‘य’।

(3) युद्धाय । By 7-3-102 सुपि च – The ending letter ‘अ’ of a प्रातिपदिकम् is elongated if it is followed by a सुँप् affix beginning with a letter of the यञ्-प्रत्याहार:।

Questions:

1. Where has the वार्तिकम् (under 1-4-32 कर्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदानम्) क्रियया यमभिप्रैति सोऽपि सम्प्रदानम् been used in the last twenty-five verses of Chapter Two of the गीता?

2. Commenting on the वार्तिकम् (under 1-4-32 कर्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदानम्) क्रियया यमभिप्रैति सोऽपि सम्प्रदानम् the तत्त्वबोधिनी says – क्रियाया: कृत्रिमकर्मत्वाभावात् तयाभिप्रेयमाणस्य सूत्रेण सञ्ज्ञा न प्राप्नोतीति वचनम्। Please explain.

3. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘हि’ in the form अभिहिता used in the verses? Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘हि’ in the form हित्वा used in the commentary?

4. Can you spot the augment ‘मुँक्’ in the commentary?

5. Why doesn’t the सूत्रम् 8-2-31 हो ढः apply in the form सन्नद्ध: used in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Seeing the army of the monkeys approaching Laṅkā, Rāvaṇa got ready for war.” Use the verbal root √पत् (पतॢँ गतौ १. ९७९) preceded by the उपसर्ग: ‘आङ् (आ)’ for ‘to approach.’

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘व्’ in the form युज्यस्व?

2. Where has the सूत्रम् 7-3-89 उतो वृद्धिर्लुकि हलि been used in the commentary?

Today we will look at the form अपात्रेभ्यः mDp from श्रीमद्भागवद्गीता 17.22.

अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते । असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम्‌ ।। 17-22 ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
तामसं दानमाह – अदेशेति । अदेशे अशुचिस्थाने, अकाले अशौचसमये, अपात्रेभ्यो यद्दानं दीयते । देशकालपात्रसंपत्तावपि असत्कृतं पादप्रक्षालनादिसत्कारशून्यम्, अवज्ञातं तिरस्कारयुक्तं । एवंभूतं दानं तामसमुदाहृतम् ।। २२ ।।

Gita Press translation – A gift which is made without good grace and in a disdainful spirit, out of time and place, and to undeserving persons, is said to be Tāmasika. (22)

अपात्रेभ्यः is पुंलिङ्गे चतुर्थी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् ‘अपात्र’।

‘अपात्र’ (‘undeserving person’) gets the designation सम्‍प्रदानम् (recipient) by the सूत्रम् 1-4-32 कर्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदानम् – That कारकम् (participant in the action) whom the doer wishes to connect/endow with the object of an action is called सम्‍प्रदानम् (recipient.)
*Note: As per the वृत्ति:, in order for this सूत्रम् to apply the action has to be that of giving. But according to the महाभाष्यम् we may apply this सूत्रम् even when the action is other than that of giving.

(1) अपात्र + भ्यस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। As per 2-3-13 चतुर्थी सम्प्रदाने – A fourth case affix (‘ङे’, ‘भ्याम्’, ‘भ्यस्’) is used to denote the सम्‍प्रदानम् (recipient) provided it has not been expressed otherwise.

Note: 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘स्’ of the affix ‘भ्यस्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(2) अपात्रे + भ्यस् । By 7-3-103 बहुवचने झल्येत् – the ending letter ‘अ’ of a अङ्गम् changes to ‘ए’ when followed by a plural सुँप् affix beginning with a झल् letter.

(3) अपात्रेभ्य: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the combination of rules 1-4-32 कर्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदानम् and 2-3-13 चतुर्थी सम्प्रदाने been used in the first ten verses of Chapter Eleven of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 1-4-32 कर्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदानम् the तत्त्वबोधिनी says – दानं चापुनर्ग्रहणाय स्वस्वत्वनिवृत्तिपूर्वकं परस्वत्वोत्पादनम्। अत एव ‘रजकस्य वस्त्रं ददाति’ इत्यादौ न भवति। Please explain.

3. Commenting further on the same सूत्रम् the तत्त्वबोधिनी says – भाष्यमते तु नान्वर्थतायामाग्रहः ‘खण्डिकोपाध्यायः शिष्याय चपेटां ददाति’ इत्यादिप्रयोगात्। Please explain.

4. How would you say this in Sanskrit?
“The teacher gave us the answer to this question.”

5. How would you say this in Sanskrit?
“Śrī Rāma gave his (own) (two) sandals to Bharata.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“Give me some water.”

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘ई’ in the form दीयते?

2. In the verses can you spot two words in which the सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्‌ has been used?

Today we will look at the form सम्पदम् fAs from श्रीमद्भागवद्गीता 16.3.

अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्यागः शान्तिरपैशुनम्‌ | दया भूतेष्वलोलुप्त्वं मार्दवं ह्रीरचापलम्‌ || 16-2||
तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहो नातिमानिता | भवन्ति सम्पदं दैवीमभिजातस्य भारत || 16-3||

श्रीधर-स्वामि-टीका
किंच – अहिंसेति । अहिंसा परपीडावर्जनम्, सत्यं यथार्थभाषणम्, अक्रोधस्ताडितस्यापि चित्ते क्षोभानुत्पत्तिः, त्याग औदार्यम्, शान्तिश्चित्तोपरतिः, पैशुनं परोक्षे परदोषप्रकाशनम्, तद्वर्जनमपैशुनम्, भूतेषु दीनेषु दया, अलोलुप्त्वं लोभाभावः, अवर्णलोप आर्षः। मार्दवं मृदुत्वमक्रूरता, ह्रीः अकार्यप्रवृत्तौ लोकलज्जा, अचापलं व्यर्थक्रियाराहित्यम् ।। २ ।। किंच – तेज इति । तेजः प्रागल्भ्यं, क्षमा परिभवादिषूत्पद्यमानेषु क्रोधप्रतिबन्धः, धृतिर्दुःखादिभिरवसीदतश्चित्तस्य स्थिरीकरणम्, शौचं बाह्याभ्यन्तरशुद्धिः, अद्रोहो जिघांसाराहित्यं, अतिमानिता आत्मन्यतिपूज्यत्वाभिमानस्तदभावो नातिमानिता, एतान्यभयादीनि षड्विंशतिप्रकाराणि दैवीं संपदमभिजातस्य भवन्ति । देवयोग्यां सात्विकीं संपदमभिलक्ष्य तदाभिमुख्येन जातस्य भाविकल्याणस्य पुंसो भवन्तीत्यर्थः ।। ३ ।।

Gita Press translation – Non-violence in thought, word and deed, truthfulness and geniality of speech, absence of anger even on provocation, disclaiming doer-ship in respect of actions, quietude or composure of mind, abstaining from slander, compassion towards all creatures, absence of attachment to the objects of senses even during their contact with the senses, mildness, a sense of shame in transgressing the scriptures or social conventions, and abstaining from frivolous pursuits; (2) Sublimity, forbearance, fortitude, external purity, bearing enmity to none and absence of self-esteem — these are the marks of him, who is born with the divine endowments, Arjuna. (3)

सम्पदम् is द्वितीया-एकवचनम् of the स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘सम्पद्’।

In the current example ‘सम्पद्’ co-occurs with the term ‘अभि’ which has the कर्मप्रवचनीय-सञ्ज्ञा here by 1-4-91 अभिरभागे – The term ‘अभि’ gets the designation कर्मप्रवचनीय: in the context where either लक्षणम् (mark/aim) or इत्थम्भूताख्यानम् (description of someone/something being thus) or वीप्सा (pervasion/entirety) is denoted.

Note: 1-4-90 mentions लक्षणेत्थम्भूताख्यानभागवीप्सासु। After removing ‘भाग’ from the list, what remains is लक्षणेत्थम्भूताख्यानवीप्सासु। Hence अभागे means लक्षणेत्थम्भूताख्यानवीप्सासु।

Note: कर्मप्रवचनीय: is a technical term used in connection with a preposition/prefix (ref. 1-4-58 प्रादयः) which showed a verbal activity formerly but at the present time it does not show it; the word is used as a technical term in grammar in connection with prefixes which are not used along with a verbal root.
Note: गत्युपसर्गसञ्ज्ञापवाद: – The designation कर्मप्रवचनीय: is a अपवाद: (exception) to the designation गति: (ref. 1-4-60 गतिश्च) and उपसर्ग: (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)

(1) सम्पद् + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌। Since ‘सम्पद्’ is co-occurring with the कर्मप्रवचनीय: ‘अभि’, it take a second case affix by 2-3-8 कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया – A second case affix (‘अम्’, ‘औट्’, ‘शस्’) is used following a प्रातिपदिकम् (nominal stem) co-occurring with a कर्मप्रवचनीय: (ref. 1-4-83 to 1-4-98.)
Note: 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of ‘अम्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

= सम्पदम् ।

Questions:

1. Which वार्तिकम् is used to derive the स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘सम्पद्’?

2. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘ग्’ in त्याग:?

3. Which कृत् affix is used to form the प्रातिपदिकम् ‘हिंसा'(used as a part of the compound अहिंसा in the verses)?

4. From which verbal root is the प्रातिपदिकम् ‘जिघांसा’ (used as a part of the compound जिघांसाराहित्यम् in the commentary) formed?

5. Can you spot the substitution ‘शानच्’ (in place of ‘लँट्’) in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“I am nice/good to (towards) everyone.” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘साधु’ (feminine ‘साध्वी’) for ‘nice/good.’

Easy questions:

1. Can you spot the affix शप् in the verses?

2. Why doesn’t the सूत्रम् 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल् apply in the form ह्री:?

Today we will look at the form विस्तारम् mAs from श्रीमद्भागवद्गीता 13.31.

समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम्‌ । न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम्‌ ।। १३-२९ ।।
प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः । यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ।। १३-३० ।।
यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति । तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा ।। १३-३१ ।।

Gita Press translation – For, by seeing the Supreme Lord equally present in all, he does not kill the Self by himself, and thereby attains the supreme state (29). He who sees that all actions are performed in every way by nature (Prakṛti) and the Self as the non-doer, he alone verily sees (30). The moment man perceives the diversified existence of beings as rooted in the one supreme Spirit, and the spreading forth of all beings from the same, that very moment he attains Brahma (who is Truth, Consciousness and Bliss solidified) (31).

प्रथनं विस्तार:।

The प्रातिपदिकम् ‘विस्तार’ is derived from the verbal root √स्तॄ (स्तॄञ् आच्छादने ९. १७) along with the उपसर्ग: ‘वि’।

(1) वि स्तॄ + घञ् । By 3-3-33 प्रथने वावशब्दे – To derive a word meaning प्रथनम् (expanse/extent) not related to speech, the affix घञ् may be used following the verbal root √स्तॄ (स्तॄञ् आच्छादने ९. १७) when in conjunction with उपसर्ग: ‘वि’।

(2) वि स्तॄ + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) वि स्तर् + अ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः – An अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows. As per 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a “रँ” (“र्”, “ल्”) letter.

(4) वि स्तार् + अ । By 7-2-116 अत उपधायाः – A penultimate (उपधा) अकार: of a अङ्गम् gets वृद्धिः as the substitute when followed by a प्रत्ययः which is a ञित् or a णित्।

= विस्तार ।

‘विस्तार’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.

The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।

(5) विस्तार + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(6) विस्तारम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Commenting on the सूत्रम् 3-3-33 प्रथने वावशब्दे (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – प्रथने किम्? तृणविस्तर:। Please explain.

2. Commenting further on the same सूत्रम् the सिद्धान्तकौमुदी says – अशब्दे किम्? ग्रन्थविस्तर:। Please explain.

3. Can you spot the substitution ‘शतृँ’ in the verses?

4. Which सूत्रम् prescribes the affix ‘वरच्’ in ‘ईश्वर’?

5. Where has the सूत्रम् 7-2-82 आने मुक् been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“The expanse of the sky is endless.” Paraphrase to “The end of the expanse of the sky does not exist.”

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the नकारलोप: (elision of the letter ‘न्’) in the form हिनस्ति?

2. Where has the सूत्रम् 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः been used in the verses?