Today we will look at the form भवितास्मि 1As-लुँट् from श्रीमद्भागवतम् 6.11.24.

अहं हरे तव पादैकमूलदासानुदासो भवितास्मि भूयः ।
मनः स्मरेतासुपतेर्गुणांस्ते गृणीत वाक्कर्म करोतु कायः ।। ६-११-२४ ।।
न नाकपृष्ठं न च पारमेष्ठ्यं न सार्वभौमं न रसाधिपत्यम् ।
न योगसिद्धीरपुनर्भवं वा समञ्जस त्वा विरहय्य काङ्क्षे ।। ६-११-२५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
एवमिन्द्राय स्वाभिप्रायं निवेद्य भगवन्तं प्रार्थयते – अहमिति । तव पादावेव एकं मूलमाश्रयो येषां तेषां दासानामनुदासो भूयो भवितास्मि भविष्यामि भवेयम् । असुपतेः प्राणनाथस्य तव गुणान्मम मनः स्मरतु । वागपि तानेव कीर्तयतु । कायस्तवैव कर्म करोतु ।। २४ ।। ननु किं दास्येन तुभ्यं महाफलानि दास्यामि तत्राह – नाकपृष्ठं ध्रुवपदं ब्रह्मलोकादिकं च हे समञ्जस, निखिलसौभाग्यनिधे, त्वा त्वां विरहय्य पृथक्कृत्य न काङ्क्षे नेच्छामि ।। २५ ।।

Gita Press translation “(Turning mentally towards the Lord,) May I, O Hari, be born again (after death) as a servant of those devotees who have solely taken refuge in Your (lotus) feet. Let my mind ponder and tongue celebrate the excellences of the Lord of my life (Yourself) and let my body do Your service (alone). O Storehouse of all blessedness and grace! without You I crave neither the abode of Dhruva (which is placed above Indra’s paradise) nor even the realm of Brahmā (the highest heaven) nor the sovereignty of the entire globe nor the lordship of the subterranean regions nor the (superhuman) powers (Aṇimā and so on) attained through Yoga nor Liberation (freedom from rebirth).”

भवितास्मि is derived from the धातुः √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १)

In the धातु-पाठः, the भू-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the भू-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, takes the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So भू-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।

The विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) भू + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्, the affix लुँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future not of today.

(2) भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भू + मिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “मिप्” as the substitute for the लकारः।

(4) भू + मि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) भू + तासिँ + मि । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively.

Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.

(6) भू + तास् + मि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) भू + इट् तास् + मि । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, an आर्धधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the वल्-प्रत्याहारः gets the augment “इट्”। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “इट्”-आगमः at the beginning of the प्रत्यय:।

(8) भू + इतास् + मि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) भो + इतास् + मि । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(10) भवितास्मि । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

Questions:

1. In the last verse of which chapter of the गीता has √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १) been used in a तिङन्तं पदम्?

2. In which of the nine forms in the declension table of √भू with लुँट् is 7-4-50 तासस्त्योर्लोपः used?

3. Which सूत्रम् is used for the ह्रस्वादेश: in the form गृणीत?

4. Where has 7-1-101 उपधायाश्च been used in the commentary?

5. Where has √इष् (इषँ इच्छायाम् ६. ७८) been used in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Sri Rama said to Vibhishana, ‘You will be the king of the demons.'” Use (a लिँट् form of) √वच् (वचँ परिभाषणे २. ५८) for “to say.”

Easy questions:

1. Which सूत्रम् is used for the “सुँट्”-आगम: in the words येषाम् and तेषाम् used in the commentary?

2. Where has 8-3-7 नश्छव्यप्रशान् been used in the verses?

Today we will look at the form रक्षिता 3As-लुँट् from श्रीमद्भागवतम् 4.9.51

तां शशंसुर्जना राज्ञीं दिष्ट्या ते पुत्र आर्तिहा ।
प्रतिलब्धश्चिरं नष्टो रक्षिता मण्डलं भुवः ।। ४-९-५१ ।।
अभ्यर्चितस्त्वया नूनं भगवान्प्रणतार्तिहा ।
यदनुध्यायिनो धीरा मृत्युं जिग्युः सुदुर्जयम् ।। ४-९-५२ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
चिरं नष्टो दर्शनमप्राप्तः । रक्षिता रक्षिष्यति ।। ५१ ।।

Gita Press translation “The people (of the city) felicitated the (senior) queen (Sunīti) and said, “Luckily enough (for all of us) your son, who had long been lost, has been recovered and has (thus) wiped out your agony. He will in course of time rule over the terrestrial globe. You have surely adored the Lord, who puts an end to the suffering of the suppliant, and by constantly contemplating on whom the wise have succeeded in conquering death, which is so very difficult to conquer.”

रक्षिता is derived from the धातुः √रक्ष् (भ्वादि-गणः, रक्षँ पालने, धातु-पाठः #१. ७४६)

In the धातु-पाठः, √रक्ष् has one इत् letter – the अकार: following the षकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus √रक्ष् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग: √रक्ष् takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √रक्ष् can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।

The विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) रक्ष् + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्, the affix लुँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future not of today.

(2) रक्ष् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) रक्ष् + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः।

(4) रक्ष् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) रक्ष् + तासिँ + ति । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively.

Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.

(6) रक्ष् + तास् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) रक्ष् + इट् तास् + ति । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, an आर्धधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the वल्-प्रत्याहारः gets the augment “इट्”। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “इट्”-आगमः at the beginning of the प्रत्यय:।
See questions 2 and 3.

(8) रक्ष् + इतास् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) रक्षितास् + डा । By 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः, when they come in place of लुँट्, the third person affixes (“तिप्/त”, “तस्/आताम्”, “झि/झ”) are replaced respectively by “डा”, “रौ” and “रस्”।

(10) रक्षितास् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(11) रक्षिता । By 6-4-143 टेः, when the अङ्गम् has the भ-सञ्ज्ञा, then its “टि” portion (ref. 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि) takes लोप: when followed by an affix that has डकारः as an indicatory letter.
Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having डकार: as a इत् in “डा”। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।

Questions:

1. Where has लुँट् been used in Chapter Eleven of the गीता?

2. Which निषेध-सूत्रम् (prohibition rule) for 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः (used in step 7) have we studied?

3. Why didn’t this निषेध-सूत्रम् (answer to question 2) apply in this example?

4. Which सूत्रम् is used for the “उस्”-आदेश: in the form शशंसु:?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Dharma will protect you even in the life to come.” Use the अव्ययम् “अमुत्र” (ref. गीता 6-40) for “in the life to come.”

Advanced question:

1. The अनुवृत्ति: of “कु” (क-वर्ग: as the substitute) goes down from 7-3-52 चजोः कु घिण्ण्यतोः up to 7-3-69. We have studied the सूत्रम् 7-3-54 हो हन्तेर्ञ्णिन्नेषु which belongs to this section. Can you try to find a सूत्रम् in this section which is required for the गकारादेश: in the form जिग्यु: used in the verses? (Actually you only have to look up to 7-3-58 because the negation “न” (निषेध:) starts from 7-3-59.)

Easy questions:

1. What is the प्रातिपदिकम् in the word आर्तिहा (पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्) used in the verses?
i. “आर्तिहा”
ii. “आर्तिह”
iii. “आर्तिहस्”
iv. “आर्तिहन्”

2. Where has 8-3-14 रो रि been used in the verses?

Today we will look at the form भविता 3As-लुँट् from श्रीमद्भागवतम् 9.18.22

न ब्राह्मणो मे भविता हस्तग्राहो महाभुज । कचस्य बार्हस्पत्यस्य शापाद्यमशपं पुरा ।। ९-१८-२२ ।।
ययातिरनभिप्रेतं दैवोपहृतमात्मनः । मनस्तु तद्गतं बुद्ध्वा प्रतिजग्राह तद्वचः ।। ९-१८-२३ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
ब्राह्मणमेव त्वं वृणीहि किमनेनाग्रहेणेति चेत्तत्राह – न ब्राह्मण इति । बृहस्पतेः सुतः कचः शुक्रान्मृतसंजीवनीं विद्यामध्यगात्, तदा च देवयानी तं पतिं चकमे, स च गुरुपुत्री मम पूज्येति न तामुदवहत्, ततश्च कुपिता सती तवेयं विद्या निष्फला भवत्विति तं शशाप, स च तव ब्राह्मणः पतिर्न भवेदिति तां शशाप । तदेतदाह – यमहमशपं तस्य शापात् ।। २२ ।। अशास्त्रीयत्वादनभिप्रेतमपि दैवेनोपहृतं प्रापितं बुद्ध्वा तद्गतं तस्यां सकामं स्वं मनश्च बुद्ध्वा नह्यधर्मे मदीयं मनः प्रविशेदिति तस्या वचः प्रतिजग्राहाङ्गीकृतवान् ।। २३ ।।

Gita Press translation “A Brāhmaṇa is not destined to be my husband, thanks to the imprecation of Kaca (the son of sage Bṛhaspati) – Kaca, whom I had cursed on a former occasion, O long-armed one!” Recognizing the connection as having been pre-ordained by fate, even though it was not (at all) acceptable to him (inasmuch as it was against the recognized code of ethics), and perceiving his mind too (which could not lean towards unrighteousness) drawn towards her, Yayāti agreed to her proposal.”

भविता is derived from the धातुः √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १)

In the धातु-पाठः, the भू-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the भू-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, takes the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So भू-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।

The विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) भू + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्, the affix लुँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future not of today.

(2) भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भू + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।

(4) भू + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) भू + तासिँ + ति । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively.

Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.

(6) भू + तास् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) भू + इट् तास् + ति । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, an आर्धधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the वल्-प्रत्याहारः gets the augment “इट्”। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “इट्”-आगमः at the beginning of the प्रत्यय:।

(8) भू + इतास् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) भो + इतास् + ति । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(10) भवितास् + ति । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

(11) भवितास् + डा । By 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः, when they come in place of लुँट्, the third person affixes (“तिप्/त”, “तस्/आताम्”, “झि/झ”) are replaced respectively by “डा”, “रौ” and “रस्”।

(12) भवितास् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(13) भविता । By 6-4-143 टेः, when the अङ्गम् has the भ-सञ्ज्ञा, then its “टि” portion (ref. 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि) takes लोप: when followed by an affix that has डकारः as an indicatory letter.
Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having डकार: as a इत् in “डा”। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।

Questions:

1. Where has भविता been used in the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः (used in step 11 of the example) the काशिका says – प्रथमस्य इति किम्? श्वः कर्तासि। Please explain.

3. Can you spot a “णल्”-प्रत्यय: in the verse?

4. Which सूत्रम् is used for the ईकारादेश: in the form वृणीहि in the commentary?

5. Where has the “श”-प्रत्यय: been used in the commentary?

6. Using some words from the commentary, construct the following two sentences in Sanskrit:
“Ravana’s sister Surpanakha desired to have Sri Rama as her husband.”
“Ravana desired to have Sita as his wife.”

Easy questions:

1. Where has 6-4-137 न संयोगाद्वमन्तात्‌ been used in the verses?

2. Which सूत्रम् is used for the “स्याट्”-आगम: in तस्याम् and तस्या: in the commentary?

Today we will look at the form गन्ता 3As-लुँट् from श्रीमद्भागवतम् 10.2.22

किमद्य तस्मिन्करणीयमाशु मे यदर्थतन्त्रो न विहन्ति विक्रमम् ।
स्त्रियाः स्वसुर्गुरुमत्या वधोऽयं यशः श्रियं हन्त्यनुकालमायुः ।। १०-२-२१ ।।
स एष जीवन्खलु सम्परेतो वर्तेत योऽत्यन्तनृशंसितेन ।
देहे मृते तं मनुजाः शपन्ति गन्ता तमोऽन्धं तनुमानिनो ध्रुवम् ।। १०-२-२२ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
ननु सन्ति सामादय उपायाः, नेति स्वयमेवाह । अयमर्थतन्त्रो देवकार्यप्रधानो विक्रमं न विहन्ति । मद्वधे पराक्रमं करिष्यत्येवेत्यर्थः । यद्वा तर्हीदानीमेवेयं हन्यतामिति विचिन्त्याह – अर्थतन्त्रोऽपि पुमान्स्वं विक्रमं न विहन्ति न नाशयति । स्त्रीवधे तन्नाशः स्यादिति भावः । तदेवाह – स्त्रिया इति । गुरुमत्या गुर्विण्याः ।। २१ ।। किंच स एष जीवन्नपि मृतः स्यात् । नृशंसितेन क्रौर्येण यो वर्तेत तं जीवन्तमेव मनुजाः शपन्ति दुर्वाक्यैर्धिक्कुर्वन्ति । स च देहे मृते तनुमानिनः पापिनो नरस्य नरकं गच्छति । अथवा शापप्रकारमेवाह – तनुमानिनोऽस्य देहे मृतेऽयं ध्रुवमन्धं तमो गमिष्यतीति ।। २२ ।।

Gita Press translation “What should be speedily done by me now with reference to him? For (if I attempt to make short work of him, the moment he is born) he is not going to withhold his prowess (even as a new-born babe would do), intent as he is on his purpose (of advancing the interests of the gods). (And if I dispose of Devakī herself, before my enemy is born,) such destruction of Devakī (my cousin), who is not only a woman but enceinte (too), will forthwith mar my reputation and prosperity and cut short my life. Such a one is indeed (as good as) dead, though breathing, who lives by most atrocious deeds; (for) people curse such a man (even during his lifetime) and, when his body gets defunct, he is surely destined to go to hell (consisting of blinding darkness), the inevitable fate of one identifying oneself with the body.”

गन्ता is derived from the धातुः √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७)।

In the धातु-पाठः, the धातुः √गम् has one इत् letter – the ऌकार: following the मकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus √गम् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √गम् takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √गम् can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: is “तिप्”।

The विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) गम् + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्, the affix लुँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future not of today.

(2) गम् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) गम् + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः।

(4) गम् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) गम् + तासिँ + ति । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively.

Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.

(6) गम् + तास् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
See question 2.

(7) गम् + तास् + डा । By 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः, when they come in place of लुँट्, the third person affixes (“तिप्/त”, “तस्/आताम्”, “झि/झ”) are replaced respectively by “डा”, “रौ” and “रस्”।

(8) गम् + तास् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) गम् + त् + आ । By 6-4-143 टेः, when the अङ्गम् has the भ-सञ्ज्ञा, then its “टि” portion (ref. 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि) takes लोप: when followed by an affix that has डकारः as an indicatory letter.
See question 3.

(10) गंता । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि, the नकारः (which is not at the end of the पदम्) gets अनुस्वारः as replacement since a झल् letter follows.

(11) गन्ता । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः, when a यय् letter follows, अनुस्वारः gets the सवर्णः of the यय् letter as its replacement.

Questions:

1. Where is √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) used with लुँट् in the गीता (Chapter Two)?

2. Why doesn’t 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः apply after step 6?

3. Why does 6-4-143 टेः apply in step 9 in spite of the fact that the अङ्गम् “गम् + तास्” does not have the भ-सञ्ज्ञा?

4. Where has विधि-लिँङ् been used in the verses?

5. Where has विधि-लिँङ् been used in the commentary?

6. Use some words from the verse to construct the following sentence in Sanskrit:
“One who eats meat is surely destined to go to hell.” Use the neuter प्रातिपदिकम् “मांस” for “meat”, use √भुज् (भुजँ पालनाभ्यवहारयोः ७. १७) for “to eat” and the masculine/neuter प्रातिपदिकम् “नरक” for “hell.” Use appropriate forms of the pronouns “यद्” and “तद्”।

Easy questions:

1. Can you spot a “आट्”-आगम: in the verses?

2. Can you a “असुँङ्”-आदेश: in the commentary?

Today we will look at the form सस्मार 3As-लिँट् from श्रीमद्भागवतम् 4.7.35

ऋषय ऊचुः
अनन्वितं ते भगवन्विचेष्टितं यदात्मनाऽऽचरसि हि कर्म नाज्यसे ।
विभूतये यत उपसेदुरीश्वरीं न मन्यते स्वयमनुवर्ततीं भवान् ।। ४-७-३४ ।।
सिद्धा ऊचुः
अयं त्वत्कथामृष्टपीयूषनद्यां मनोवारणः क्लेशदावाग्निदग्धः ।
तृषार्तोऽवगाढो न सस्मार दावं न निष्क्रामति ब्रह्मसम्पन्नवन्नः ।। ४-७-३५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
ऋषयस्तु कर्माण्यनुतिष्ठन्तस्तत्पुण्येन तत्फलेन च युज्यन्ते भगवति तु तदभावमालक्ष्य विस्मिताः स्तुवन्ति । अनन्वितमघटमानं यद्यस्मादात्मना स्वयं कर्माचरस्यनुतिष्ठसि न त्वज्यसे लिप्यसे । यतश्चान्ये विभूतये संपदे ईश्वरीं लक्ष्मीमुपसेदुर्भेजु: । यद्वा यत इति सार्वविभक्तिकस्तसि: । यामित्यर्थः । भवांस्तु स्वयमेवानुवर्तमानां तां न मन्यते नाद्रियते ।। ३४ ।। सिद्धास्तु तत्कथासुखमभिनन्दन्तः स्तुवन्ति । अयं नो मनोगजस्त्वत्कथैव मृष्टं शुद्धं पीयूषं तन्मयी या नदी तस्यामवगाढः प्रविष्टो दावाग्नितुल्यं संसारतापं न संस्मरति स्म । नच ततो निर्गच्छति । ब्रह्मसंपन्नवद्ब्रह्मैक्यं प्राप्त इव ।। ३५ ।।

Gita Press translation – The sages said : Singular are Your doings, O Lord, in that while You perform deeds Yourself, You are not affected by them. You do not think much even of Lakṣmī (the supreme goddess) whom everyone worships for the sake of prosperity, even though She Herself remains ever waiting on You.
The Siddhas said : Scorched by the wild fire of afflictions and oppressed by the thirst for sensuous enjoyment, this elephant of our mind has plunged into the river of pure nectar in the shape of Your stories and thinks no more of that forest conflagration nor comes out of the river, like one that has attained (oneness with) Brahma.”

सस्मार is derived from the धातुः √स्मृ (स्मृ चिन्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १०८२)

In the धातु-पाठः, √स्मृ has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √स्मृ takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √स्मृ can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्, hence the प्रत्ययः is तिप्।

(1) स्मृ + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट् , the affix लिँट् (Perfect Tense) comes after a verbal root in the sense of the past not of today, provided that the action is unperceived by the narrator.

(2) स्मृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) स्मृ + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। By 3-4-115 लिट् च, a तिङ्-प्रत्यय: which comes in place of लिँट् gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। Therefore “तिप्” gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। This prevents 3-1-68 कर्तरि शप्‌ (which requires a सार्वधातुक-प्रत्यय: to follow) from applying.

(4) स्मृ + णल् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः, when they come in place of लिँट्, the nine परस्मैपद-प्रत्यया: – “तिप्”, “तस्”, “झि”, “सिप्”, “थस्”, “थ”, “मिप्”, “वस्” and “मस्” – are substituted by “णल्”, “अतुस्”, “उस्”, “थल्”, “अथुस्”, “अ”, “णल्”, “व” and “म” respectively.

(5) स्मृ + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) स्मृ स्मृ + अ । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य, when लिँट् follows a verbal root, there is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.

Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, we apply 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य before applying 7-4-10 ऋतश्च संयोगादेर्गुणः।

(7) स्मर् स्मृ + अ । By 7-4-66 उरत्‌, a ऋवर्ण: of the अभ्यास: (reduplicate) takes the अकारादेश: when a प्रत्यय: follows. By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a रँ (“र्”, “ल्”) letter.

(8) स स्मृ + अ । By 7-4-60 हलादिः शेषः, of the consonants of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), only the one (if any) at the beginning is retained, the rest are elided.
See question 1.

(9) स स्मर् + अ । By 7-4-10 ऋतश्च संयोगादेर्गुणः, a अङ्गम् which beings with a संयोग: (conjunct consonant) and ends in a ऋकार: takes गुण: when followed by a लिँट् affix. (As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, the ending ऋकार: of the अङ्गम् takes गुण:।) By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a रँ (“र्”, “ल्”) letter.

(10) सस्मार । By 7-2-116 अत उपधायाः, a penultimate (उपधा) अकार: of a अङ्गम् gets वृद्धिः as the substitute when followed by a प्रत्ययः which is a ञित् or a णित्।

Questions:

1. Why doesn’t 7-4-61 शर्पूर्वाः खयः apply in step 8? (Which condition is not satisfied?)

2. Where has 6-4-24 अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति been used in a तिङन्तं पदम् in the verses?

3. Can you spot a अभ्यास-लोप: in the verses?

4. Can you spot a “रिङ्”-आदेश: in the commentary?

5. Which सूत्रम् is used for the दीर्घादेश: in the form निष्क्रामति?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Even during the day, the gopis thought of Sri Krishna only.” Use the अव्ययम् “दिवा” for “during the day.”

Easy questions:

1. Where has 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः been used in the verses?

2. What would be an alternate form for the word न: used at the end of the second verse?

Today we will look at the form ईयतु: 3Ad-लिँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb7.1.19

कथं तस्मिन्भगवति दुरवग्राहधामनि ।
पश्यतां सर्वलोकानां लयमीयतुरञ्जसा ।। ७-१-१९ ।।
एतद्भ्राम्यति मे बुद्धिर्दीपार्चिरिव वायुना ।
ब्रूह्येतदद्भुततमं भगवांस्तत्र कारणम् ।। ७-१-२० ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
दुरवग्राहं दुष्प्रापं धाम स्वरूपं यस्य तस्मिन् लयं सायुज्यमीयतुर्जग्मतुः । अभूतस्यापि दन्तवक्त्रलस्य तज्जातकप्रामाण्येन सिद्धवन्निर्देशः ।। १९ ।। एतदद्भुततममत एतत्प्रति मे धीर्भ्राम्यति । भगवान् सर्वज्ञस्त्वं ब्रूहि ।। २० ।।

Gita Press translation “How did they attain absorption directly into the aforesaid Lord, whose reality cannot be easily grasped, while all the people (assembled on the spot) stood looking on? My mind is wavering on this point even as the flame of a light is unsteady under the action of wind; (for) this was (something) most wonderful. Omniscient as you are, kindly tell me the cause of it.”

ईयतु: is derived from the धातुः √इ (इण् गतौ, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. ४०)

The ending णकार: of “इण्” gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। This धातु: is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग: √इ takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √इ can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, द्विवचनम्, hence the प्रत्ययः is “तस्”।

(1) इ + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्, the affix लिँट् (Perfect Tense) comes after a verbal root in the sense of the past not of today, provided that the action is unperceived by the narrator.

(2) इ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) इ + तस् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तस्” as the substitute for the लकारः। By 3-4-115 लिट् च, a तिङ्-प्रत्यय: which comes in place of लिँट् gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। Therefore “तस्” gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। This prevents 3-1-68 कर्तरि शप्‌ (which requires a सार्वधातुक-प्रत्यय: to follow) from applying.

(4) इ + अतुस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः, when they come in place of लिँट्, the nine परस्मैपद-प्रत्यया: – “तिप्”, “तस्”, “झि”, “सिप्”, “थस्”, “थ”, “मिप्”, “वस्” and “मस्” – are substituted by “णल्”, “अतुस्”, “उस्”, “थल्”, “अथुस्”, “अ”, “णल्”, “व” and “म” respectively.
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “अतुस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
Note: As per 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्, “अतुस्” is a कित्। This allows 1-1-5 ग्क्ङिति च to block 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।

(5) इ इ + अतुस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य, when लिँट् follows a verbal root, there is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.

Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, we apply 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य before applying 6-4-81 इणो यण्।

(6) ई इ + अतुस् । By 7-4-69 दीर्घ इणः किति, when followed by a लिँट्-प्रत्यय: which is कित् (has ककार: as a इत्), there is an elongation of the vowel in the अभ्यास: of the verbal root √इ (इण् गतौ २. ४०)।

(7) ई य् + अतुस् । By 6-4-81 इणो यण्, the verbal root √इ (इण् गतौ #२. ४०), gets यण् as the replacement when followed by an अजादि-प्रत्यय: (vowel-beginning affix).

(8) ईयतु: । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।

Questions:

1. In which chapter of the गीता has √इ (इण् गतौ, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. ४०) been used with लँट् in the last verse?

2. Commenting on the सूत्रम् 7-4-69 दीर्घ इणः किति, the तत्त्वबोधिनी says – किति किम्। इयाय। Please explain.

3. Continuing with the above comment, the तत्त्वबोधिनी says – अत्र वदन्ति – इह दीर्घे कृतेऽपि “अभ्यासस्याऽसवर्णे” इतीयङा रूपसिद्धेः कितीति व्यर्थम्। Please explain.

4. Which सूत्रम् is used for the दीर्घादेश: in the form भ्राम्यति?

5. Where has 6-4-98 गमहनजनखनघसां लोपः क्ङित्यनङि been used in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Accompanied by the sage Viswamitra, Sri Rama and Lakshmana went to Mithila.” Use the compound प्रातिपदिकम् “श्रीराम-लक्ष्मण” (in the dual.)

Easy questions:

1. Where has 8-3-7 नश्छव्यप्रशान् been used in the verse?

2. Why didn’t 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल् apply in the form धी: (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “धी”, प्रथमा-एकवचनम्)?

Today we will look at the form सस्मरुः 3Ap-लिँट् from श्रीमद्भागवतम् 10.30.44

ततोऽविशन्वनं चन्द्रज्योत्स्ना यावद्विभाव्यते ।
तमः प्रविष्टमालक्ष्य ततो निववृतुः स्त्रियः ।। १०-३०-४३ ।।
तन्मनस्कास्तदालापास्तद्विचेष्टास्तदात्मिकाः ।
तद्गुणानेव गायन्त्यो नात्मागाराणि सस्मरुः ।। १०-३०-४४ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
ततस्तयापि सहिताः कृष्णान्वेषणाय वनमविशन् । ततो हरेरन्वेषणान्निवृत्ताः ।। ४३ ।। एवं तमप्राप्ता अपि स्वगृहान्नैव स्मृतवत्यः । तदात्मिकाः स एवात्मा यासां ताः । तन्मय्य इत्यर्थः ।। ४४ ।।

Gita Press translation “Again (in her company) the (cowherd) women penetrated the forest (further) so long as moonlight was visible. Perceiving (however) the darkness had set in they returned from that (very) point. With their mind absorbed in Him, talking of Him, imitating His various activities, nay, identified with Him and singing His praises alone, the cowherd women did not recollect their own body, much less their homes.”

सस्मरुः is derived from the धातुः √स्मृ (स्मृ चिन्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १०८२)

In the धातु-पाठः, the स्मृ-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the स्मृ-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So स्मृ-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्, hence the प्रत्ययः is “झि”।

(1) स्मृ + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट् , the affix लिँट् (Perfect Tense) comes after a verbal root in the sense of the past not of today, provided that the action is unperceived by the narrator.

(2) स्मृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) स्मृ + झि । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झि” as the substitute for the लकारः। By 3-4-115 लिट् च, a तिङ्-प्रत्यय: which comes in place of लिँट् gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। Therefore “झि” gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। This prevents 3-1-68 कर्तरि शप्‌ (which requires a सार्वधातुक-प्रत्यय: to follow) from applying.

(4) स्मृ + उस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः, when they come in place of लिँट्, the nine परस्मैपद-प्रत्यया: – “तिप्”, “तस्”, “झि”, “सिप्”, “थस्”, “थ”, “मिप्”, “वस्” and “मस्” – are substituted by “णल्”, “अतुस्”, “उस्”, “थल्”, “अथुस्”, “अ”, “णल्”, “व” and “म” respectively.
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “उस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(5) स्मृ स्मृ + उस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य , when लिँट् follows a verbal root, there is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.

Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, we apply 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य before applying 7-4-10 ऋतश्च संयोगादेर्गुणः।

(6) स्मर् स्मृ + उस् । By 7-4-66 उरत्‌, a ऋवर्ण: of the अभ्यास: (reduplicate) takes the अकारादेश: when a प्रत्यय: follows. By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a रँ (“र्”, “ल्”) letter.

(7) स स्मृ + उस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः, of the consonants of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), only the one (if any) at the beginning is retained, the rest are elided.

(8) स स्मर् + उस् । By 7-4-10 ऋतश्च संयोगादेर्गुणः, a अङ्गम् which begins with a संयोग: (conjunct consonant) and ends in a ऋकार: takes गुण: when followed by a लिँट् affix. (As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, the ending ऋकार: of the अङ्गम् takes गुण:।)

See question 2.

(9) सस्मरुः । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।

Questions:

1. In how many places has 7-4-10 ऋतश्च संयोगादेर्गुणः been used in the गीता?
i. Only once in Chapter One
ii. Twice
iii. More than five times
iv. Never

2. Why is 7-4-10 ऋतश्च संयोगादेर्गुणः required in step 8? Couldn’t we have just used 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः?

3. Commenting on the सूत्रम् 7-4-10 ऋतश्च संयोगादेर्गुणः, the सिद्धान्त-कौमुदी says – किदर्थमपीदं परत्वाण्णल्यपि भवति। रपरत्वम्। उपधावृद्धि:। Please explain. (Hint: Consider the example सस्मार।)

4. Commenting on the सूत्रम् 7-4-10 ऋतश्च संयोगादेर्गुणः, the तत्त्वबोधिनी says – संयोगादे: किम्। चक्रतु:। Please explain.

5. Where has the वार्त्तिकम् – ऋदुपधेभ्यो लिट: कित्त्वं गुणात्पूर्वविप्रतिषेधेन been used in the verse?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Kaikeyi remembered the two boons given by Dasaratha.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “वर” for “boon” and the adjective प्रातिपदिकम् “दत्त” for “given.”

Easy questions:

1. Which सूत्रम् is used for the “इयँङ्”-आदेश: in the form स्त्रिय: (प्रातिपदिकम् “स्त्री”, प्रथमा-बहुवचनम्)?

2. The word तन्मय्य: used in the commentary is प्रथमा-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “तन्मयी”। Why doesn’t 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः apply here?

Today we will look at the form पाठयामासतु: 3Ad-लिँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb7.5.2

तौ राज्ञा प्रापितं बालं प्रह्रादं नयकोविदम् ।
पाठयामासतुः पाठ्यानन्यांश्चासुरबालकान् ।। ७-५-२ ।।
यत्तत्र गुरुणा प्रोक्तं शुश्रुवेऽनुपपाठ च ।
न साधु मनसा मेने स्वपरासद्ग्रहाश्रयम् ।। ७-५-३ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
पाठ्यान्दण्डनीत्यादीन् । पाठ्यानसुरबालकानिति वान्वयः ।। २ ।। अनु श्रवणानन्तरं तथैव पपाठ च किंतु तत्साधु न मेने । तत्र हेतुः – स्वः पर इत्यसद्ग्रहो मिथ्याभिनिवेश एवाश्रयो यस्य तत् ।।

Gita Press translation “They taught (all) subjects that were worth teaching to Prahrāda – who had been sent (to their house) by the king (Hiraṇyakaśipu) and, though (yet) a child, was skilled in reasoning – as well as to other children of the Asuras. He listened to and immediately reproduced what was taught to him by his teacher there; but at heart he did not approve of it, based as it was on the false notion distinguishing a friend from a foe.”

पाठयामासतु: is derived from the धातुः √पठ् (भ्वादि-गणः, पठँ व्यक्तायां वाचि १. ३८१)

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग: (हेतुमति), प्रथम-पुरुषः, द्विवचनम्।

पठ् + णिच् । By 3-1-26 हेतुमति च – The affix “णिच्” is used after a root, when the operation of a causer – such as the operation of directing – is to be expressed. “णिच्” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= पठ् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= पाठ् + इ । By 7-2-116 अत उपधायाः, a penultimate (उपधा) अकार: of a अङ्गम् gets वृद्धिः as the substitute when followed by a प्रत्ययः which is a ञित् or a णित्।
= पाठि ।

“पाठि” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

(1) पाठि + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्, the affix लिँट् (Perfect Tense) comes after a verbal root in the sense of the past not of today, provided that the action is unperceived by the narrator.

(2) पाठि + आम् + लिँट् । By वार्त्तिकम् (under 3-1-35) कास्यनेकाच आम् वक्तव्यो लिँटि, when लिँट् follows, the affix आम् is prescribed after the धातु: √कास् (कासृँ शब्दकुत्सायाम् १. ७१०) as also after any धातु: that is अनेकाच् (has more than one vowel.)

(3) पाठय् + आम् + लिँट् । By 6-4-55 अयामन्ताल्वाय्येत्न्विष्णुषु, the affix “णि” is substituted by “अय्” when followed by any one of the following affixes – “आम्”, “अन्त”, “आलु”, “आय्य”, “इत्नु” or “इष्णु”।

(4) पाठयाम् । By 2-4-81 आमः, an affix which follows the affix “आम्” takes the लुक् elision. Now “पाठयाम्” gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
Note: लिँट् has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ्।

(5) पाठयाम् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…..।

(6) पाठयाम् । By 2-4-81 आमः, an affix which follows the affix “आम्” takes the लुक् elision.

(7) पाठयाम् + अस् + लिँट् । By 3-1-40 कृञ् चानुप्रयुज्यते लिटि, following a term ending in the affix “आम्”, one of the following is annexed:
i. √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०) followed by लिँट्
ii. √भू (भू सत्तायाम् १. १) followed by लिँट् or
iii. √अस् (असँ भुवि २. ६०) followed by लिँट्

Note: In this सूत्रम्, “कृञ्” is a प्रत्याहार: formed starting from “कृ” in 5-4-50 and ending with “ञ्” in 5-4-58.

(8) पाठयाम् + अस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

The ending अकार: (which is a इत् by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्) of (असँ भुवि २. ६०) has a उदात्त-स्वर:। Hence as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, √अस् takes परस्मैपद-प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। The विवक्षा is प्रथम-पुरुषः, द्विवचनम्, hence the प्रत्ययः is “तस्”।

(9) पाठयाम् + अस् + तस् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तस्” as the substitute for the लकारः। By 3-4-115 लिट् च, a तिङ्-प्रत्यय: which comes in place of लिँट् gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। Therefore “तस्” gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। This prevents 3-1-68 कर्तरि शप्‌ (which requires a सार्वधातुक-प्रत्यय: to follow) from applying.

(10) पाठयाम् + अस् + अतुस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः, when they come in place of लिँट्, the nine परस्मैपद-प्रत्यया: – “तिप्”, “तस्”, “झि”, “सिप्”, “थस्”, “थ”, “मिप्”, “वस्” and “मस्” – are substituted by “णल्”, “अतुस्”, “उस्”, “थल्”, “अथुस्”, “अ”, “णल्”, “व” and “म” respectively.
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “अतुस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(11) पाठयाम् + अस् अस् + अतुस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य, when लिँट् follows a verbal root, there is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.

(12) पाठयाम् + आस् अस् + अतुस् । By 7-4-70 अत आदेः, a beginning अकारः of a अभ्यास: (reduplicate) takes the दीर्घादेश: (आकार:) when लिँट् follows.

(13) पाठयाम् + आ अस् + अतुस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः, of the consonants of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), only the one (if any) at the beginning is retained, the rest are elided.

(14) पाठयामासतुस् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः ।

(15) पाठयामासतुः । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।

Questions:

1. The प्रत्यय: “अतुस्” (used in this example) is used in only one word in the गीता। Which one is it?

2. From which सूत्रम् does the अनुवृत्ति: of लुक् come in to the सूत्रम् 2-4-81 आमः (used in steps 4 and 6)?

3. Where has 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि been used in the verses?

4. Can you spot a “णल्”-प्रत्यय: in the verses?

5. What is not quite right about the form शुश्रुवे?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Sri Krishna read the letter sent by Rukmini.” Use प्रातिपदिकम् “पत्र” for “letter.” Use a word from the verse for “sent.”

Easy questions:

1. Where has 7-3-120 आङो नाऽस्त्रियाम् been used in the verses?

2. Which सूत्रम् is used for the अकार-लोप: (elision of the letter “अ”) in the form राज्ञा (प्रातिपदिकम् “राजन्”, पुंलिङ्गे तृतीया-एकवचनम्)?

Today we will look at the form सन्दधे 3As-लिँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb4.19.21

अत्रिः सन्दर्शयामास त्वरमाणं विहायसा ।
कपालखट्वाङ्गधरं वीरो नैनमबाधत ।। ४-१९-२० ।।
अत्रिणा चोदितस्तस्मै सन्दधे विशिखं रुषा ।
सोऽश्वं रूपं च तद्धित्वा तस्थावन्तर्हितः स्वराट् ।। ४-१९-२१ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
No commentary on these verses.

Gita Press translation “As Indra was hurriedly passing through the skies Atri directed the attention (of Vijitāśwa). The hero, however, did not obstruct him, holding as he did (in his hand) a staff with a skull on its top. Urged, however, by Atri, he set an arrow to his bowstring in indignation and aimed it at him. Indra (thereupon) gave up the horse as well as his garb and stood invisible.”

दधे is derived from the धातुः √धा (जुहोत्यादि-गणः, डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके धातु-पाठः #३. ११)।

The “डु” at the beginning of this धातुः gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-5 आदिर्ञिटुडवः। The ञकारः at the end gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम्। Both take लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

Since √धा has ञकारः as इत् in the धातु-पाठः, by 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले this धातु: is उभयपदी। In this verse, it has taken a आत्मनेपद-प्रत्यय:।

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्, hence the प्रत्ययः is “त”।

(1) धा + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्, the affix लिँट् (Perfect Tense) comes after a verbal root in the sense of the past not of today, provided that the action is unperceived by the narrator.

(2) धा + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) धा + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “त” as the substitute for the लकारः। By 3-4-115 लिट् च, a तिङ्-प्रत्यय: which comes in place of लिँट् gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। Therefore “त” gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। This prevents 3-1-68 कर्तरि शप्‌ (which requires a सार्वधातुक-प्रत्यय: to follow) from applying.

(4) धा + एश् । By 3-4-81 लिटस्तझयोरेशिरेच्, when they come in place of लिँट्, the affixes “त” and “झ” take the substitutions “एश्” and “इरेच्” respectively.
As per 1-3-10 यथासंख्यमनुदेशः समानाम् the substitutions are done respectively. And as per 1-1-55 अनेकाल् शित् सर्वस्य, the substitute “एश्” takes the place of the entire affix “त” – and not just its ending letter.

(5) धा + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) धा धा + ए । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य, when लिँट् follows a verbal root, there is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.

Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, while reduplication is yet to be done, a substitution (in this case लोप: of the आकार: by 6-4-64 आतो लोप इटि च) shall not be made in the place of a vowel on the basis of a vowel (in this case एकार:) that is the cause for reduplication.
Note: This rule only temporarily stops the substitution until reduplication is done. Once reduplication is done, the substitution does takes place (in step 8 below.)

Therefore we apply 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य before applying 6-4-64 आतो लोप इटि च।

(7) ध धा + ए । By 7-4-59 ह्रस्वः, the अच् (vowel) of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः) is substituted by a short vowel.

(8) धधे । By 6-4-64 आतो लोप इटि च – The ending आकार: of an अङ्गम् takes लोप: when followed by a vowel-beginning आर्धधातुक-प्रत्यय: that has either:
(i) a “इट्”-आगम: or
(ii) a ककार: or ङकार: as an इत्।

Note: As per 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्, the “ए”-प्रत्यय: is कित् here. This allows 6-4-64 to apply.

(9) दधे । By 8-4-54 अभ्यासे चर्च, in a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), a letter of the झल्-प्रत्याहारः is substituted by a letter of the चर्-प्रत्याहारः or जश्-प्रत्याहारः। The substitutions take place as per 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।

“सम्” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)
सम् + दधे = संदधे । By 8-3-23 मोऽनुस्वारः।
= सन्दधे/संदधे । By 8-4-59 वा पदान्तस्य।

Questions:

1. Where has √धा (जुहोत्यादि-गणः, डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके धातु-पाठः #३. ११) been used with a आत्मनेपद-प्रत्यय: (as in this example) in a तिङन्तं पदम् in Chapter Twelve of the गीता?

2. Where has 7-4-61 शर्पूर्वाः खयः been used in the verses?

3. Can you spot a “अट्”-आगम: in the verses?

4. Which सूत्रम् is used for the “अय्”-आदेश: in the form सन्दर्शयामास?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Bharata placed Sri Rama’s (two) sandals on his (own) head.” Use (a लिँट् form of) √धा (जुहोत्यादि-गणः, डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके धातु-पाठः #३. ११) with the उपसर्ग: “नि” for “to place”, use the feminine प्रातिपदिकम् “पादुका” for “sandal” and the pronoun “स्व” for “his own.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“Sri Hanuman went to Lanka passing through the skies.” Use (a लिँट् form of) √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) for “to go.” Use a word from the verse for “passing through the skies.”

Easy questions:

1. Where has 8-4-62 झयो होऽन्यतरस्याम् been used in the verses?

2. Which सूत्रम् is used for the “एन”-आदेश: in the from एनम् (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “इदम्/एतद्”, पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्)?

Today we will look at the form प्रेषयामास 3As-लिँट् from श्रीमद्भागवतम् 7.9.3

साक्षाच्छ्रीः प्रेषिता देवैर्दृष्ट्वा तन्महदद्भुतम् ।
अदृष्टाश्रुतपूर्वत्वात्सा नोपेयाय शङ्किता ।। ७-९-२ ।।
प्रह्रादं प्रेषयामास ब्रह्मावस्थितमन्तिके ।
तात प्रशमयोपेहि स्वपित्रे कुपितं प्रभुम् ।। ७-९-३ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
श्रीर्लक्ष्मीर्देवैः प्रेषितापि महदद्भुतं तद्रूपं दृष्ट्वा शङ्किता सती तं नोपजगाम । अद्भुतत्वे हेतुः – अदृष्टेति ।। उपेह्युपगच्छ ।।

Gita Press translation “Śrī (the Lord’s own Consort and the goddess of beauty and prosperity) was personally sent by the gods (to appease Him). Perceiving that great wonder and full of misgiving (however), She dared not go near, the form having neither been seen nor heard of (by Her) before. Brahmā (then) sent Prahrāda, standing close by, with the words; “Approach, dear one, and pacify the Lord, who has waxed angry at your father.”

प्रेषयामास is derived from the धातुः √प्रेष् (प्रेषृँ गतौ १. ७०६)

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग: (हेतुमति), प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

प्रेष् + णिच् । 3-1-26 हेतुमति च, the affix “णिच्” is used after a root, when the operation of a causer – such as the operation of directing – is to be expressed.
= प्रेष् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= प्रेषि । “प्रेषि” gets the धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

(1) प्रेषि + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्, the affix लिँट् (Perfect Tense) comes after a verbal root in the sense of the past not of today, provided that the action is unperceived by the narrator.

(2) प्रेषि + आम् + लिँट् । By वार्त्तिकम् (under 3-1-35) कास्यनेकाच आम् वक्तव्यो लिँटि, when लिँट् follows, the affix आम् is prescribed after the धातु: √कास् (कासृँ शब्दकुत्सायाम् १. ७१०) as also after any धातु: that is अनेकाच् (has more than one vowel.)

(3) प्रेषय् + आम् + लिँट् । By 6-4-55 अयामन्ताल्वाय्येत्न्विष्णुषु, the affix “णि” is substituted by “अय्” when followed by any one of the following affixes – “आम्”, “अन्त”, “आलु”, “आय्य”, “इत्नु” or “इष्णु”।

(4) प्रेषयाम् । By 2-4-81 आमः, an affix which follows the affix “आम्” takes the लुक् elision. Now “प्रेषयाम्” gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
Note: लिँट् has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ्।

(5) प्रेषयाम् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…..।

(6) प्रेषयाम् । By 2-4-81 आमः, an affix which follows the affix “आम्” takes the लुक् elision.

(7) प्रेषयाम् + अस् + लिँट् । By 3-1-40 कृञ् चानुप्रयुज्यते लिटि, following a term ending in the affix “आम्”, one of the following is annexed:
i. √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०) followed by लिँट्
ii. √भू (भू सत्तायाम् १. १) followed by लिँट् or
iii. √अस् (असँ भुवि २. ६०) followed by लिँट्

Note: In this सूत्रम्, “कृञ्” is a प्रत्याहार: formed starting from “कृ” in 5-4-50 and ending with “ञ्” in 5-4-58.

(8) प्रेषयाम् + अस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

The ending अकार: (which is a इत् by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्) of (असँ भुवि २. ६०) has a उदात्त-स्वर:। Hence as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, √अस् takes परस्मैपद-प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। The विवक्षा is प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्, hence the प्रत्ययः is तिप्।

(9) प्रेषयाम् + अस् + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। By 3-4-115 लिट् च, a तिङ्-प्रत्यय: which comes in place of लिँट् gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। Therefore “तिप्” gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। This prevents 3-1-68 कर्तरि शप्‌ (which requires a सार्वधातुक-प्रत्यय: to follow) from applying.

(10) प्रेषयाम् + अस् + णल् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः, when they come in place of लिँट्, the nine परस्मैपद-प्रत्यया: – “तिप्”, “तस्”, “झि”, “सिप्”, “थस्”, “थ”, “मिप्”, “वस्” and “मस्” – are substituted by “णल्”, “अतुस्”, “उस्”, “थल्”, “अथुस्”, “अ”, “णल्”, “व” and “म” respectively.

(11) प्रेषयाम् + अस् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(12) प्रेषयाम् + अस् अस् + अ । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य, when लिँट् follows a verbal root, there is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.

Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, we apply 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य before applying 7-2-116 अत उपधायाः।

(13) प्रेषयाम् + आस् अस् + अ । By 7-4-70 अत आदेः, a beginning अकारः of a अभ्यास: (reduplicate) takes the दीर्घादेश: (आकार:) when लिँट् follows.

(14) प्रेषयाम् + आ अस् + अ । By 7-4-60 हलादिः शेषः, of the consonants of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), only the one (if any) at the beginning is retained, the rest are elided.

(15) प्रेषयाम् + आ आस् + अ । By 7-2-116 अत उपधायाः , a penultimate (उपधा) अकार: of a अङ्गम् gets वृद्धिः as the substitute when followed by a प्रत्ययः which is a ञित् or a णित्।

(16) प्रेषयामास । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः ।

Questions:

1. In the last ten verses of Chapter Fourteen of the गीता, where has 7-2-116 अत उपधायाः (used in step 15 of this example) been used in a तिङन्तं पदम्?

2. Where has 6-4-78 अभ्यासस्यासवर्णे been used in the verses?

3. Where else (besides in प्रेषयामास) has the प्रत्यय: “णिच्” been used in the verses?

4. Which सूत्रम् is used for the “हि”-आदेश: in the form उपेहि (= उप + इहि)?

5. In which word in the commentary has लिँट् been used?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Sri Rama dispatched Angada (as) a messenger to Ravana.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “दूत” for “messenger.” Use चतुर्थी विभक्ति: with “Ravana.”

Easy questions:

1. Where has 8-4-63 शश्छोऽटि been used in the verses?

2. Which सूत्रम् is used for the सकारादेश: (substitute letter “स्”) in the form सा (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “तद्”, स्त्रीलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)?